۹ بازدید
آخرین به‌روزرسانی: ۱۷ اردیبهشت ۱۴۰۳
زمان مطالعه: ۴ دقیقه
فعلهایی که نشان‌دهنده انجام کار خاصی هستند را فعل خاص یا تام می‌گوییم. بیشتر فعل های فارسی مانند فعل «پوشیدن» بر انجام یک کار خاص دلالت می‌کنند و فعل خاص یا تام هستند. در مقابل این نوع فعل، فعل عام یا اسنادی یا ربطی وجود دارد که مفهوم انجام یک کار خاص را ندارد بلکه صفت یا حالتی (مسند) را به فرد یا چیزی (مسند الیه) نسبت می‌دهد و در واقع واسطه‌ای بیش نیست و پرکاربردترین این افعال هم از مصدرهای «استیدن»، «بودن»، «شدن» و «باشیدن» ساخته می‌شوند. در این مطلب از مجله فرادرس با مثال‌های مختلفی یاد می‌گیریم که فعل خاص چیست و تفاوتش با افعال اسنادی چیست. در انتهای مطلب نیز پرسش‌هایی چهارگزینه‌ای قرار داده‌ایم که با استفاده از آنها یادگیری خود را محک بزنید.
فعل خاص چیست؟
فعل خاص یا فعل تام، نوعی از فعل است که انجام کار خاصی را نشان می‌دهد و معنای کاملی دارد. برعکس فعل اسنادی یا عام که بر انجام کار خاصی دلالت ندارد بلکه وجود نسبت یا صفتی را در کسی یا چیزی، اثبات یا نفی می‌کند. پیش از اینکه به سراغ مقایسه دقیق‌تر این دو نوع فعل برویم، پیشنهاد می‌کنیم که با استفاده از فیلم آموزش رایگان فعل فارسی فرادرس، به انواع فعل فارسی مسلط شوید. لینک این آموزش را در پایین آورده‌ایم.
در بخش بعدی، نمونه‌هایی از فعل‌های خاص و عام را در یک جدول مقایسه می‌کنیم و در بخش‌های بعدی به بررسی دقیق‌تر تفاوت آنها می‌پردازیم.
مثال فعل خاص و فعل ربطی
با مقایسه جمله‌های نمونه‌ای که در جدول زیر آورده‌ایم، می‌توانید تفاوت بین فعل خاص یا تام را با فعل ربطی یا عام، بهتر درک کنید. فعل تمام جمله‌های سمت راست جدول، معنای خاص و کاملی دارد ولی در سمت چپ جدول، جمله‌هایی داریم که فقط وجود یا عدم وجود صفت یا حالتی را در کسی یا چیزی بیان کرده‌اند.
| فعل خاص | فعل ربطی |
| کتاب جالبی می‌خواندی. | کتاب جالبی است. |
| روزگار بدی را می‌گذرانیم. | روزگار تیره گشت. |
| راز خود را به کسی نگو. | آن راز، هرگز فاش نشد. |
| از کجا آمده‌ایم؟ | آن‌جا کجا بود؟ |
نکته: فعلهایی مانند «گشت» در جدول بالا و فعل‌های دیگری مانند «گردید» و… نیز اگر معنای اسنادی داشته باشند یعنی صفت یا حالتی را به فرد یا چیزی نسبت دهند، فعل ربطی و اسنادی هستند اما اگر این افعال یا هر فعل دیگری در این معنا به کار نروند، فعل تام هستند. البته استفاده از این افعال به عنوان فعل ربطی، مربوط به ادبیات گذشته است و در زبان فارسی معیار امروز، کاربرد ندارد.
یادگیری فعل خاص در فارسی هفتم
فعل‌ها علاوه بر خاص و عام بودن، به دسته‌بندی‌های دیگری چون گذرا و ناگذر، معلوم و مجهول، ساده و مرکب، ماضی و مضارع و بسیاری انواع دیگر، تقسیم می‌شوند که هرکدام از این افعال، قواعد دستوری خاص خود را دارند. برای یادگیری درست این افعال و دیگر مباحث مرتبط به آنها نیازمند آموزش‌هایی کامل اما ساده و کاربردی هستیم. به همین علت در این بخش، برخی از فیلم‌ها و مجموعه فیلم‌های آموزشی فرادرس را آورده‌ایم تا علاوه بر دستیابی به آموزشی دقیق و کامل، مباحث مختلف ادبیات فارسی را با زبانی ساده یاد بگیرید.
برای دسترسی به آموزش‌های بیشتر، پیشنهاد می‌کنیم از مجموعه آموزش‌های ادبیات و نگارش متوسطه فرادرس بهره ببرید که لینک آنها را در زیر آورده‌ایم:
تفاوت فعل خاص با فعل اسنادی
تا اینجا دانستیم که فعل خاص چیست و چه فرقی با فعل عام دارد. در این بخش با مثال‌هایی از متون و اشعار فارسی، تفاوت فعل خاص با فعل اسنادی یا ربطی را بیشتر بررسی می‌کنیم. اما پیش از آن پیشنهاد می‌کنیم که با دیدن فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه هفتم فرادرس، با این افعال و دیگر مباحث مرتبط در ادبیات، بیشتر آشنا شوید.
مثال ۱
بیایید فعل‌های بیت زیر را از نظر خاص یا عام بودن، بررسی کنیم و در یک جدول قرار دهیم.
دهان بست، دهان بست از این شرح دل من
که تا گیج نگردید که تا خیره نمانید
(مولانا)
| فعل | خاص یا عام بودن |
| بست | معنای کامل و خاص «بستن» دارد، پس فعل خاص است. |
| بست | معنای کامل و خاص «بستن» می‌دهد، پس فعل خاص است. |
| نگردید | معنای «شدن» می‌دهد و فعل ربطی است. |
| نمانید | این فعل نیز، معنای «شدن» می‌دهد و فعلی اسنادی است. |
مثال ۲
پنج فعل عبارت زیر را نیز در جدول زیر، از نظر خاص یا ربطی و اسنادی بودن، بررسی می‌کنیم.
«چون بیکدیگر رسیدند– و بشهر نزدیک بودند– حسن سلیمان گفت: این مشتی اوباش اند که پیش آمدند.»
(بیهقی)
| فعل | خاص یا عام بودن |
| رسیدند | بر معنای خاص «رسیدن» دلالت دارد و فعل خاص است. |
| بودند | صفت «نزدیک» بودن را به افرادی نسبت می‌دهد پس فعل ربطی است. |
| گفت | معنای کامل و خاص «گفتن» می‌دهد و فعلی خاص است. |
| اند (هستند) | نسبت «اوباش» را به «این» می‌دهد و فعلی اسنادی است. |
| آمدند | معنای «آمدن» دارد و فعل خاص است. |
مثال ۳
در جدولی که در پایین بیت زیر آورده‌ایم، فعل‌های این بیت رودکی را از نظر خاص یا اسنادی بودن، بررسی کرده‌ایم.
گفتا که: که را کُشتی تا کشته شدی زار؟
تا باز که او را بکُشد؟ آن که تو را کُشت
(رودکی)
| فعل | خاص یا عام بودن |
| گفتا | معنای خاص «گفتن» دارد پس فعلی خاص است. |
| کشتی | بر معنای خاص «کشتن» دلالت دارد، پس فعل خاص است. |
| شدی | صفت «کشته» را به دوم شخص مفرد نسبت می‌دهد و فعلی اسنادی است. |
| بکشد | معنای خاص «کشتن» می‌دهد و فعل خاص است. |
| کشت | این فعل نیز مانند فعل بالا، فعلی خاص است. |
هر فعل اسنادی یک مسند و یک مسند الیه دارد. مسند همان صفت یا حالتی است که نسبت داده می‌شود و مسند الیه نیز همان کلمه‌ای است که آن صفت یا حالت را به آن نسبت می‌دهیم. برای یادگیری بهتر این موضوع، مطلب زیر از مجله فرادرس را مطالعه کنید.
تمرین فعل خاص
حالا که فعل خاص را شناختیم و تفاوتش با فعل عام یا اسنادی را نیز بررسی کردیم، می‌توانید با پاسخ دادن به سؤالات چهارگزینه‌ای زیر، میزان یادگیری خودتان را بسنجید. برای این کار کافی است که روی گزینه صحیح مورد نظرتان کلیک کنید و سپس با زدن گزینه «مشاهده جواب»، پاسخ درست را ببینید. هر جواب درست یک امتیاز دارد که در انتها و وقتی‌که به تمام سؤالات پاسخ دادید با زدن گزینه «دریافت جواب آزمون»، امتیاز خود را می‌بینید.
۱. در کدام گزینه، فعل خاص وجود ندارد؟
خورشید به دور خودش گردید.
کار جهان نیک نگردید.
«به صحرا شدم» (عطار)
تمام ایران را گشتیم.
۲. در کدام گزینه فعل عام یا اسنادی وجود ندارد؟
حالمان را دگرگون کردی.
هوای شمال ایران خیلی سرد شده بود.
داستان بدی نبود.
نمی‌دانم چرا اینطور شد.
۳. کدام گزینه نادرست است؟
بیشتر فعل‌های فارسی خاص هستند نه عام.
فعل‌های ربطی یا اسنادی یا عام، یک نوع فعل هستند.
فعل‌های خاص بسیار محدود و انگشت‌شمار هستند.
افعال اسنادی هم برای اثبات و هم برای نفی به کار می‌روند.
۴. چه فعلهایی اسنادی یا ربطی هستند؟
فقط فعل‌های «است»، «بود» و «شد»
هر فعلی که معنای خاص و کاملی ندارد و فقط چیزی را به کسی یا چیزی نسبت می‌دهد.
فعل‌های «استیدن»، «بودن» در حالت مثبت.
فعل‌های «استیدن»، «بودن»، «شدن» و «باشیدن» در زمان‌ها و صیغه‌های مختلف.
۵. در کدام گزینه از گزینه‌های زیر، فقط یک فعل خاص داریم؟
«هر کس به تو ره یافت ز خود گم گردید
آن‌کس که ترا شناخت خود را نشناخت»
(ابوسعید ابوالخیر)
چو طهمورث آگه شد از کارشان
بر آشفت و بشکست بازارشان
(فردوسی)
مرا رنج بسیار و کم روزگار
به شادی کسم نیست آموزگار
(قطران تبریزی)
امید ز گریه بود، افسوس! افسوس!
کان هم شب وصل در گلو ماند گره
(رودکی)
فعل «گم گردید» در مصرع اول از گزینه اول، به معنای «گم شد» است و فعل «گردید» در معنای فعل ربطی به کار رفته است نه فعل خاص. البته این استفاده از فعل گردیدن، در فارسی معیار امروز کاربردی ندارد.
۶. در این عبارت، چند فعل خاص داریم؟ «وقت برگشت بود پس همه وسایلشان را جمع کردند و به سمت ماشین‌هایشان به راه افتادند.»
۷. در این دو بیت از شاهنامه فردوسی، به ترتیب چند فعل خاص و چند فعل عام داریم؟
«شده بر بدی دست دیوان دراز
به نیکی نرفتی سخن جز به راز
دو پاکیزه از خانهٔ جمّشید
برون آوریدند لرزان چو بید»
دو فعل خاص و دو فعل عام
سه فعل خاص و یک فعل عام
یک فعل خاص و سه فعل عام
۸. چرا نام دیگر فعل‌های خاص، فعل تام است؟
زیرا این افعال کامل هستند و به هیچ چیزی احتیاج ندارند.
زیرا این افعال در تمام صیغه‌ها صرف می‌شوند.
زیرا این افعال معنای کامل انجام کاری خاص را می‌دهند حتی اگر به وابسته‌هایی چون متمم و مفعول احتیاج داشته باشند.
زیرا این فعل‌ها را می‌توانیم در معنای دیگری جز معنای اصلیشان نیز به کار ببریم.
۹. در این عبارت چند فعل عام وجود دارد؟ «ناگهان طوفان شد و ابرها غرش کردند. صدای باد آنچنان شدید بود که سهراب گمان کرد قیامت شده‌است.»
۱۰. کدام گزینه نادرست است؟
در جمله «آنقدر آن موسیقی را گوش دادم که افسرده شدم.» هیچ فعل خاصی نداریم.
در زبان فارسی بیشتر از فعل عام، فعل خاص داریم.
تعداد فعل‌های خاص و عام در عبارت «آسمان خندید و آفتاب شد.» برابر است.
در جمله «روزگار می گردد.» هیچ فعل عامی نداریم.
جمع بندی
در این مطلب از مجله فرادرس یاد گرفتیم که فعل خاص چیست، چه تفاوتی با فعل اسنادی یا ربطی دارد و تفاوت‌های این دو فعل را با مثال‌هایی از اشعار و متون فارسی، بررسی کردیم. در انتها نیز سؤال‌هایی چهارگزینه‌ای طرح کردیم تا بتوانید میزان یادگیری خود را بسنجید.
فاطمه نصیری فارغ التحصیل مقطع کارشناسی ارشد زبان و ادبیات فارسی، گرایش نظریه و نقد ادبی، است و در حال حاضر مطالب آموزشی ادبیات فارسی مجله فرادرس را می‌نویسد.
source