استعاره، آرایه‌ای ادبی و نوعی تشبیه است که مشبه یا مشبه‌به آن حذف شده است. بسته به اینکه کدام یک از این ارکان اصلی تشبیه حذف شود، دو نوع استعاره مصرحه و مکنیه خواهیم داشت. مشبه آن چیزی است که می‌خواهیم به چیز دیگری شبیهش کنیم و مشبه‌به همان چیزی است که مشبه را به آن شباهت داده‌ایم. اگر مشبه‌به وجود داشته باشد و مشبه حذف شده باشد، استعاره، مصرحه یا آشکار است. مانند کلمه «سرو» در جمله «سرو آمد.» که استعاره از یار یا انسان قد بلند است. و اگر مشبه وجود داشته باشد و مشبه‌به حذف شده باشد، استعاره مکنیه یا پنهان است. مانند کلمه «چشم‌ها» در گروه اسمی «چشم‌های عصبانی‌» که استعار از انسانی عصبی است. استعاره مصرحه به انواع مجرد، مطلقه و مرشحه تقسیم می‌شود و در استعاره مکنیه نیز مباحث اضافه‌های استعاری و تشخیص را داریم. در این مطلب از مجله فرادرس، انواع استعاره را با مثال بررسی می‌کنیم تا در شناسایی این آرایه مشکلی نداشته باشید. در انتها نیز پرسش‌هایی چهارگزینه‌ای طرح کرده‌ایم تا با پاسخ دادن به آن‌ها بتوانید میزان یادگیری خود را بسنجید.

فهرست مطالب این نوشته

انواع استعاره در ادبیات فارسی

در یک دسته بندی کلی، استعاره به دو نوع مصرحه و مکنیه تقسیم می‌شود. اگر مشبه موجود باشد و مشبه‌به حذف شده باشد، استعاره ما مکنیه یا پنهان است و اگر مشبه‌به موجود باشد و مشبه حذف شده باشد، استعاره ما مصرحه یا آشکار است.

در بخش‌های بعدی انواع استعاره‌های مصرحه و مکنیه را با مثال توضیح می‌دهیم، اما پیش از آن پیشنهاد می‌کنیم که برای یادگیری کامل این آرایه و آرایه‌های دیگر، از فیلم آموزشی رایگان آرایه‌های ادبی فارسی فرادرس استفاده کنید. لینک این آموزش را در کادر زیر آورده‌ایم:

استعاره مصرحه به انواع مجرده، مطلقه و مرشحه تقسیم‌بندی می‌شود و در استعاره مکنیه نیر با مباحث اضافه استعاری و تشخیص روبه‌رو هستیم. در این بخش، مثال‌هایی از هرکدام از این دو نوع استعاره را بررسی می‌کنیم و در بخش‌های بعد، همه این استعاره‌ها را به‌طور کامل و با مثال‌های بیشتر توضیح می‌دهیم.

مثال استعاره های مصرحه

در جدول زیر، نمونه‌هایی از انواع استعاره‌های مصرحه را می‌بینید. دقت کنید که در همه آن‌ها، مشبه‌به وجود دارد و مشبه حذف شده است. تفاوت‌های انواع استعاره‌ مصرحه را در بخش های بعدی به‌طور مفصل توضیح داده‌ایم.

انواع استعاره مصرحه مثال
استعاره مصرحه مجرده آن سرو زیبارو آمد. (استعاره از معشوق)
استعاره مصرحه مرشحه «از لعلِ تو گر یابم انگشتریِ زنهار» (استعاره از لب)
استعاره مصرحه مطلقه «که بر عارضم صبح پیری دمید» (استعاره از ریش سفید)

مثال استعاره های مکنیه

در جدول زیر، نمونه‌هایی از استعاره‌های مکنیه اضافی و غیر اضافی را می‌بیند که در همه آن‌ها، مشبه در جمله وجود دارد و مشبه‌به، حذف شده است.

انواع استعاره مکنیه مثال
اضافه استعاری چشمانِ سخنگو
استعاره مکنیه غیر اضافی چشمانش سخن می‌گفتند.

در مطلب زیر از مجله فرادرس به‌طور کامل در مورد آرایه استعاره بحث کرده‌ایم:

یادگیری انواع استعاره در فارسی دهم

استعاره یکی از آرایه‌های ادبی مهم است و در زبان فارسی، آرایه‌های زیادی داریم که برخی از آن‌ها با هم شباهت دارند. برای مثال، آرایه تشبیه به آرایه استعاره شباهت دارد و برای تشخیص دادن این دو آرایه از هم، باید هر دوی آن‌ها را به خوبی بشناسیم. علاوه بر این، برای تشخیص آرایه‌ها در شعر و نثر، باید نقش‌های دستوری اسم‌‌ها، انواع فعل‌ها و… را نیز یاد گرفته باشیم. نکته مهم دیگری که درباره استعاره وجود دارد این است که خود این آرایه ادبی انواع زیادی دارد و به آرایه‌هایی چون تشبیه و مجاز و کنایه نیز مرتبط است. به همین علت در این بخش، برخی از فیلم‌های آموزشی فرادرس را آورده‌ایم تا با استفاده از آن‌ها، یادگیری خود در آرایه‌های ادبی و به‌طور کلی، درس ادبیات را کامل کنید.

فیلم‌های آموزشی ادبیات فارسی متوسطه
برای دیدن مجموعه فیلم‌های آموزش ادبیات فارسی و نگارش دوره متوسطه فرادرس روی عکس کلیک کنید.

همچنین برای یادگیری کامل مباحث مختلف درس ادبیات در پایه متوسطه، پیشنهاد می‌کنیم که از مجموعه آموزش زیر استفاده کنید:

استعاره مصرحه

استعاره مصرحه یا آشکار به نوعی از استعاره می‌گوییم که مشبه‌به در جمله وجود دارد اما مشبه، حذف شده است. برای مثال در جمله «ماه در آینه خود را می‌دید.»، کلمه «ماه» استعاره از معشوق است. یعنی معشوق به عنوان مشبه، به ماه (مشبه‌به) تشبیه شده است اما در این جمله فقط مشبه‌به آمده، پس استعاره از نوع مصرحه است.

انواع استعاره مصرحه را در فهرست زیر آورده‌ایم و قبل از بررسی کامل هرکدام از آن‌ها با مثال، پیشنهاد می‌کنیم که با تماشای فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه یازدهم فرادرس، این آرایه ادبی و برخی دیگر از آرایه‌های مهم زبان فارسی را به سادگی یاد بگیرید.

  • استعاره مصرحه مجرده
  • استعاره مصرحه مرشحه
  • استعاره مصرحه مطلقه

در ادامه هرکدام از این استعاره‌ها را بامثال‌های مختلف، بررسی می‌کینم.

استعاره مصرحه مجرده

در این نوع استعاره مصرحه، مشبه‌به و چیزی مربوط به مشبه در جمله می‌آیند. مانند مصرع «سرو سوی بوستان آید همی» از رودکی که «سرو» در آن، استعاره از معشوق است. یعنی معشوق، مشبه است و به مشبه‌به «سرو» تشبیه شده است اما در این مصرع، فقط سرو که مشبه‌به است، آمده و ویژگی «آمدن به سوی بوستان» که متعلق به مشبه (معشوق، انسان) است نیز آورده شده است. به این نوع استعاره مصرحه، مجرده می‌گوییم چون مجرد (خالی) از اغراق در شباهت دادن بین مشبه و مشبه است.

فرمول ساخت استعاره مصرحه مجرده

برای شناسایی این نوع استعاره مصرحه باید آن را با فرمول زیر، مطابقت دهیم. اما دقت کنید که لازم نیست دو جزء این فرمول، دقیقا پشت سر هم بیایند، فقط کافی است که این دو رکن، در هرجایی از جمله وجود داشته باشند.

مشبه‌به + چیزی مرتبط با مشبه

برای آشنایی بیشتر با استعاره مصرحه مجرده، مثال‌های زیر را با هم بررسی می‌کنیم.

مثال ۱

اسم «سرو» در بیت زیر، استعاره از معشوق است. زیرا سرو نمی‌تواند، سیم‌اندام (سپید پوست) باشد و این انسان است که چنین ویژگی‌ای دارد. پس مشبه‌به (سرو) با ویژگی سفید بودن مشبه «معشوق» در این بیت آمده و به این ترتیب استعاره آن، مصرحه مجرده است.

ننگرد دیگر به سرو اندر چمن
هرکه دید آن سروِ سیم‌اندام را
(حافظ)

مثال ۲

در بیت زیر، اسم «لعل»، استعاره از لب معشوق است و نوع آن مصرحه است. زیرا «لب» به عنوان مشبه‌، به مشبه‌به «لعل» تشبیه شده اما مشبه در جمله نیامده است. این مشبه‌به، همراه با کلمه «چشم» آمده که مانند کلمه «لب»، از اجزای صورت است و با آن تناسب دارد. بنابراین، استعاره این بیت، مصرحه مجرده است.

به یادِ لعلِ تو و چشمِ مستِ میگونت
ز جامِ غم، می لعلی که می‌خورم خون است
(حافظ)

گل ها و پرندگان ایرانی با پس زمینه کاشی ایرانی

استعاره مصرحه مرشحه

در این نوع استعاره مصرحه، مشبه‌به را با یکی از ویژگی‌ها یا چیزهای مربوط به خودش در جمله می‌آوریم و به این ترتیب شباهت میان مشبه و مشبه‌به را مرشح (تقویت) می‌کنیم. این نوع استعاره مصرحه، از نظر ارزش ادبی، نسبت به دیگر انواعش برتری دارد و به همین دلیل، فهم و شناسایی آن، نیازمند دقت زیادی است. در واقع ادیبان، با استفاده از این نوع استعاره در شباهت میان مشبه و مشبه‌به اغراق می‌کنند و مشبه را آنچنان شبیه به مشبه‌به تصویر می‌کنند که حتی نیازی به آوردن نشانه‌ای مرتبط با مشبه‌به در جمله نمی‌بینند.

فرمول ساخت استعاره مصرحه مرشحه

برای تشخیص مرشحه بودن یا نبودن یک استعاره مصرحه، کافی است بررسی کنیم که دو جزء فرمول پایین در جمله وجود دارند یا خیر.

مشبه‌به + چیزی مرتبط با مشبه‌به

برای آشنایی بیشتر و بهتر با این نوع استعاره مصرحه، می‌توانید مثال‌های زیر را ببینید.

مثال ۱

در بیت زیر، لعل که معنای سنگی سرخ و گران قیمت می‌دهد، استعاره از «لب معشوق» است اما هیچ کلمه‌ای در جمله نیست که ما را به این معنا، نزدیک کند. کلمه‌های «انگشتر» و «نگین» هم با معنای اصلی لعل (سنگ ارزنده) مرتبط هستند. شاید بتوانیم بگوییم که کسی نمی‌تواند از لعل کسی دیگر، انگشتر بیابد بلکه باید از لعل انگشتر بسازد. اما این‌ها چیزی نیستند که در خود این جمله آمده باشند و ما به قرینه معنوی، آن‌ها را پیدا کرده‌ایم. پس در این بیت، مشبه‌به «لعل»، همراه با چیزهای مرتبط به خودش («انگشتر» و «نگین») آمده است و نوع استعاره مصرحه ما، مرشحه است.

از لعلِ تو گر یابم انگشتریِ زنهار
صد مُلکِ سلیمانم در زیرِ نگین باشد
(حافظ)

مثال ۲

در شعر نیمایی زیر، شاعر می‌خواهد طلوع خورشید در آسمان را توصیف کند. «دم طاووس» دراین شعر، استعاره از پرتوهای نور خورشید است که در آسمان می‌تابند اما نشانه‌ای از خورشید در این شعر وجود ندارد بلکه «پر افشاندن» نیز از ویژگی‌های خود طاووس است. پس در این شعر، مشبه‌به با یکی از ویژگی‌های خودش آمده و یک استعاره مصرحه مرشحه ساخته است.

صبحگاهان که بسته می‌ماند
ماهی آبنوس در زنجیر
دم طاووس پر می‌‌افشانَد
روی این بامِ تن بِشُسته ز قیر
(نیما یوشیج)

نکته: در شعر بالا، کلمه «بام» نیز استعاره مصرحه مرشحه است زیرا منظور از آن، آسمان است که در صبحگاه از سیاهی خارج می‌شود. اما در این شعر، کلمه‌ای که با آسمان مرتبط باشد نیامده و ما باید از معنای آن، استعاره‌اش را کشف کنیم. از طرف دیگر، لفظ «بشسته (شسته)» و «قیر» نیز مرتبط با کلمه «بام «پشتِ بام» هستند. بنابراین، مشبه‌به (بام) بدون مشبه (آسمان) و با دو تا از ویژگی‌های خودش (قابل شستشو بودن و قیر اندود شدن) آمده است.

گنجشکهایی نشسته بر روی گل بابونه

استعاره مصرحه مطلقه

در استعاره مصرحه مطلقه، مشبه‌به همراه با چیزی مرتبط با مشبه و مشبه‌به می‌آید. در واقع در این نوع استعاره مصرحه، هم تجرید و هم ترشیح وجود دارد و به همین علت به آن، مطلقه (آزاد و رها) می‌گویند.

فرمول ساخت استعاره مصرحه مطلقه

برای ساخت و شناسایی استعاره مصرحه مطلقه، باید سه رکن زیر در جمله وجود داشته باشند:

مشبه‌به + چیزی مرتبط با مشبه + چیزی مرتبط با مشبه‌به

با دیدن مثال‌هایی که در ادامه بررسی کرده‌ایم، می‌توانید این نوع استعاره مصرحه را بهتر بشناسید.

مثال ۱

در بیت زیر، اسم «نوگل»، استعاره‌ای از «معشوق» است و همراه با یکی از ویژگی‌های مشبه «معشوق»، یعنی «خندان بودن» و یکی از چیزهای مربوط به مشبه‌به «گل» یعنی کلمه «چمن» که به گل و گیاه مرتبط است، آمده است، پس استعاره مصرحه مطلقه است.

یا رب آن نوگل خندان که سپردی به منش
می‌سپارم به تو از شر حسود چمنش
(حافظ)

مثال ۲

کلمه «صبح» در بیت زیر، استعاره از «ریش سفید» است که بر روی صورت (عارض) می‌رویَد. در واقع، ریش سفید (مشبه) به صبح (مشبه‌به) که سفید و روشن است، تشبیه شده است. پس در این بیت، مشبه‌به آمده است و علاوه بر آن، فعل «دمیدن» که مرتبط با صبح و آفتاب (مشبه‌به) است و «عارض (صورت)» که مرتبط با ریش (مشبه) است نیز آمده‌اند و یک استعاره مصرحه مطلقه را ساخته‌اند.

نزیبد مرا با جوانان چمید
که بر عارضم صبح پیری دمید
(سعدی)

نکته های انواع استعاره مصرحه

برای کامل شدن یادگیری استعاره‌های مصرحه، خوب است که نکات زیر را نیز بدانید.

  • از نظر زیبایی و ارزش ادبی، استعاره‌های مصرحه مرشحه در رتبه اول هستند و بعد از آن‌ها استعاره مصرحه مطلقه قرار می‌گیرد و در پایین‌ترین رتبه هم استعاره مصرحه مجرده وجود دارد.
  • از نظر فراوانی انواع استعاره مصرحه، استعاره مطلقه، بیشترین نمونه‌ها را دارد و بعد از آن به ترتیب، استعاره‌های مجرده و مرشحه قرار دارند.
پرنده ای در میان کاشی های ایرانی

استعاره مکنیه

در استعار مکنیه یا پنهان، برخلاف استعاره مصرحه، مشبه‌به حذف شده است و مشبه در جمله وجود دارد. برای مثال در جمله «قلبش مهربان بود.»، اسم «قلب» استعاره از انسانی مهربان است و نوع استعاره‌اش، مکنیه است زیرا قلب به یک انسان تشبیه شده است و انسان که مشبه‌به این تشبیه است، در جمله نیامده و فقط مشبه که قلب است را آورده‌ایم. استعاره‌های مکنیه از نظر شکل و ظاهر به دو نوع زیر تقسیم می‌شوند.

  • استعاره مکنیه به صورت غیر اضافی
  • اضافه استعاری

قبل از اینکه‌ آن‌‌ها را با مثال بررسی کنیم، پیشنهاد می‌کنیم که با تماشای فیلم‌ آموزشی رایگان آرایه‌های ادبی فارسی فرادرس، مبحث استعاره و انواعش را به‌خوبی یاد بگیرید. لینک این آموزش را در کادر پایین آورده‌ایم:

در ادامه ابتدا با فرمول این نوع استعاره آشنا می‌شویم و سپس این دو شکل مختلف از استعاره مکنیه را با مثال‌هایی برای هرکدام از آن‌ها بررسی می‌کنیم.

فرمول ساخت استعاره مکنیه

برای تشخیص اینکه یک استعاره مکنیه است یا خیر، باید آن را با فرمول زیر مطابقت بدهیم. اگر دو جزء ذکر شده در این فرمول در جمله‌ای وجود داشت، استعاره ما مکنیه است.

مشبه + چیزی مرتبط با مشبه‌به

استعاره مکنیه غیر اضافی

در این نوع استعاره مکنیه، یا میان مشبه و چیزی که با مشبه‌به مرتبط است، فاصله وجود دارد یا اگر این دو جزء در کنار هم هستند، با کسره به هم اضافه نشده‌اند. مانند جمله «زندگی بال و پری دارد با وسعت مرگ» از «سهراب» که زندگی (مشبه) به پرنده‌ای (مشبه‌به) تشبیه شده است که بال و پر دارد و چون فقط مشبه در این جمله آمده، این مشبه (زندگی) استعاره از پرنده است و «ویژگی بال و پر داشتن» مشبه‌به، به آن اضافه نشده و فقط همراهش در جمله آمده است. بنابراین در این شعر، استعاره مکنیه‌ای داریم که به شکل عادی و غیر اضافی آمده است. اگر به‌جای این جمله، جمله‌ای مانند «بال و پرِ زندگی، وسعت مرگ دارد.» را داشتیم، استعاره مکنیه ما از نوع اضافه بود. زیرا در این جمله، ویژگی مشبه‌به (بال و پر) به مشبه (زندگی) اضافه شده و یک ترکیب اضافی را ساخته است.

مثال ۱

در بیت زیر، «عشق» به گیاهی که قابل کاشتن است، تشبیه شده است اما گیاه (مشبه‌به) در جمله نیامده بلکه ما از روی فعل «کاریده‌اند» به آن رسیدیم. مشبه و نشانه مربوط به مشبه‌به، در این بیت، به هم اضافه نشده‌اند، بنابراین استعاره مکنیه ما از نوع غیر اضافی است.

ناف ما بر مهر او بُبریده‌اند
عشق او در جان ما کاریده‌اند
(مولانا)

مثال ۲

در بیت زیر نیز، «عشق» استعاره از انسانی است که سخن می‌گوید. در واقع در این بیت، مشبه «عشق» همراه با «سخن گفتن» که از ویژگی‌های مشبه‌به «انسان» است، آمده و یک استعاره مکنیه غیر اضافی ساخته است.

حد من نیست ولی عشق سخن می‌گوید
چون همه عشق شد اینجا، همه جا جای منست
(قاسم انوار)

پرنده هایی نشسته بر روی گلهای رنگارنگ در محیطی ایرانی-انواع استعاره

اضافه استعاری

اگر مشبه با کسره به چیزی که مرتبط با مشبه‌به است، اضافه شود، مانند «گلِ خندان» یا آن چیز مرتبط با مشبه‌به با کسره به مشبه اضافه شود، مانند «چهره‌یِ غم» در هر دو صورت، اضافه استعاری وجود دارد. اضافه‌های استعاری همیشه استعاره‌های مکنیه هستند و مطابق با یکی از دو فرمول زیر، ساخته می‌شوند.

  • مشبه + -ِ + چیزی مرتبط با مشبه‌به
  • چیزی مرتبط با مشبه‌به + -ِ + مشبه

قبل از اینکه آن‌ها را با مثال بررسی کنیم، پیشنهاد می‌کنیم با تماشای فیلم آموزش رایگان مضاف و مضاف الیه در فارسی فرادرس، تفاوت اضافه استعاری با ترکیب اضافی را به سادگی یاد بگیرید. لینک این آموزش را در کادر زیر آورده‌ایم:

در هر دو حالت، ممکن است ترکیب وصفی وجود داشته باشد، مانند مثال «ابرِ گریان» که از «اسم ابر + صفت «گریان»» ساخته شده است و هم ممکن است ترکیبی اضافی ساخته شود، مانند «عقلِ دل» که از «اسم «عقل» + اسم «دل»» ساخته شده است. به مثال‌های زیر توجه کنید.

مثال ۱

در بیت زیر، کلمه «پا» به انسانی تشبیه شده است که دل دارد، پس این کلمه، استعاره از انسان است و کلمه مربوط به مشبه‌به آن، یعنی کلمه «دل» به این مشبه اضافه شده و یک ترکیب اضافی ساخته‌اند.

بیا تا دست ازین عالم بداریم
بیا تا پای دل از گل برآریم
(باباطاهر)

مثال اضافه استعاری بررسی ساختار
پای دل پا (مشبه) + دل (اسم مرتبط با مشبه‌به «انسان»)

مثال ۲

در بیت زیر، کلمه «گل» استعاره از انسانی است که می‌خندد و صفت «خندان بودنِ» مشبه‌به با کسره به این مشبه اضافه شده و یک ترکیب اضافی استعاری ساخته است.

خنده گل بادت از شادی و بدخواهت زغم
گر نمردی چشم او چون ابر، گریان باشدی
(ادیب صابر)

مثال اضافه استعاری بررسی ساختار
خنده گل خنده (اسم مرتبط با مشبه‌به «انسان») + گل (مشبه‌به)

مثال ۳

در بیت زیر، اسم «ابر» استعاره از انسانی گریان است و صفت مشبه‌به آن (انسان) با کسره به آن اضافه شده و یک اضافه استعاری ساخته است.

صفاتت ای مه روشن عجایب خاصیت دارد
که او مر ابر گریان را دراندازد به خندانی
(مولانا)

مثال اضافه استعاری بررسی ساختار
ابر گریان ابر (مشبه) + گریان (صفتی برای مشبه‌به «انسان»)

در مطلب زیر از مجله فرادرس نیز به‌طور کامل به مبحث اضافه استعاری پرداخته‌ایم:

تفاوت اضافه استعاری با اضافه تشبیهی

در آرایه‌های ادبی، اضافه‌های تشبیهی نیز داریم که با اضافه استعاری متفاوت است و نباید این دو مبحث را با هم اشتباه بگیریم. برای این کار، کافی است دقت کنیم که در اضافه تشبیهی، آرایه تشبیه وجود دارد پس هم مشبه و هم مشبه‌به حضور دارند اما در اضافه استعاری، آرایه استعاره داریم و یکی از این دو رکن اصلی تشبیه، نباید در جمله باشد. در جدول زیر با مثال‌های زیادی، این دو اضافه و در واقع، این دو آرایه را با هم مقایسه کرده‌ایم.

اضافه استعاری اضافه تشبیهی
دوستِ درخت (دوست (نشانه مشبه‌به «انسان») + درخت (مشبه)) درختِ دوستی (درخت (مشبه‌به) + دوستی (مشبه‌))
لعلِ خندان (لعل (مشبه) + خندان (صفت مشبه‌به «انسان»)) لعلِ لب (لب (مشبه) + لعل (مشبه‌به))
نورِ صورت ((نشانه مشبه‌به «ماه») + صورت (مشبه)) ماهِ صورت (ماه (مشبه‌به) + صورت (مشبه‌))
خیالِ شیرین (خیال (مشبه) + شیرین (نشانه مشبه‌به «خوراکی»)) گلستانِ خیال (گلستان (مشبه‌به) + خیال (مشبه‌))
پروازِ دل (پرواز (نشانه مشبه‌به «پرنده») + دل (مشبه‌)) مرغِ دل (مرغ (مشبه‌به) + دل (مشبه‌))

راه تشخیص اضافه استعاری از اضافه تشبیهی

یک راه کاربردی برای تشخیص این دو اضافه از هم، این است که بین دو کلمه، یک «مثلِ» اضافه کنیم و در انتهای این ترکیب نیز، فعل «است» بیاوریم. اگر جمله‌ای که ساختیم، معنای درستی داشت، اضافی ما، تشبیهی است و اگر معنای درستی نداشت، اضافی استعاری است. در جدول زیر، این مراحل را برای ترکیب تشبیهی «نهالِ دوستی» و ترکیب استعاری «پایِ عقل» بررسی کرده‌ایم.

مراحل تشخیص اضافه استعاری و تشبیهی مثال اضافه تشبیهی مثال اضافه استعاری
۱. اضافه کردن «مثلِ» میان دو کلمه دوستی مثلِ نهال / نهال مثلِ دوستی پا مثلِ عقل / عقل مثلِ پا
۲. اضافه کردن «است» در انتها دوستی مثلِ نهال است. پا مثلِ عقل است./ عقل مثلِ پا است.
۳. بررسی منطقی بودن یا نبودن معنای جمله این جمله معنای منطقی و درستی دارد. هیچ‌کدام از جمله‌های بالا منطقی نیستند.

مطلب زیر به‌طور کامل به بررسی مبحث اضافه تشبیهی می‌پردازد.

انواع اضافه های استعاری از نظر معنا

اضافه‌های استعاری را از این نظر که به مشبه خود چه ویژگی و خصوصیتی می‌دهند را می‌توانیم به انواع زیر تقسیم کنیم.

انواع اضافه استعاری توضیح مثال
انسان‌گونه شباهت دادن چیزی به انسان دست روزگار
حیوان‌گونه شباهت دادن چیزی به حیوانات چنگال مرگ
شئ‌گونه شباهت دادن چیزی به چیز دیگری دیوار جهل
حس‌آمیزی در آمیختن حواس مختلف با هم صدای گرم
مجاز‌گونه آوردن صفتی غیر متعارف برای یک موصوف شب معصوم
پرنده ای نشسته بر شاخه نرگس

تشخیص

تشخیص، آرایه‌ای است که در آن، به هرچیزی جز انسان (اشیاء و جانوران)، شخصیتی انسانی می‌دهیم. برای مثال در جمله «ماه با ما سخن می‌گفت.» به اسم «ماه»، صفت انسانی «سخن گفتن» را داده‌ایم. توجه کنید که هر تشخیصی در دل خود یک استعار مکنیه دارد یعنی هر تشخیصی، استعاره مکنیه است اما هر استعاره مکنیه‌ای، تشخیص نیست چون هرگاه به غیر انسان، ویژگی انسانی بدهیم (تشخیص)، آن غیر انسان را مشبه و انسان را مشبه‌به آن کرده‌ایم پس استعاره مکنیه ساخته‌ایم. مثال‌های جدول زیر را ببینید. فقط انسان است که می‌تواند «مهربان» باشد، اما صفت «قوی» بودن منحصر به انسان نیست، بنابراین هر تشخیصی حتما استعاره مکنیه است اما لزوما هر استعاره مکنیه‌ای تشخیص نیست و می‌تواند هر چیزی جز تشخیص نیز باشد.

استعاره مکنیه تشخیص استعاره مکنیه غیر تشخیص
درخت مهربان درخت قوی

نکته: توجه کنید که آرایه تشخیص با آرایه جان‌بخشی به اشیاء متفاوت است. یعنی تشخیص در جایی رخ می‌دهد که غیر انسان اعم از اجسام و جانوران را به انسان شبیه کنیم اما جان بخشی به اشیاء، در جایی رخ می‌دهد که به اشیاء بی‌جان، ویژگی‌ای بدهیم که مربوط به جانداران است. برای مثال «نفس کشیدن کتاب»، جان بخشی به اشیاء است چون همه جانداران نفس می‌کشند اما «داستان گفتن کتاب»، تشخیص است زیرا فقط انسان می‌تواند این فعل را انجام دهد.

در مطلب زیر از مجله فرادرس، آرایه تشخیص را با ذکر مثال‌های متعدد بررسی کرده‌ایم.

تقسیم‌بندی های دیگری از استعاره

استعاره‌ها از دو جهت دیگر نیز به انواعی تقسیم می‌شوند که آن‌ها را در فهرست زیر آورده‌ایم. استعاره‌ها بنا بر اسم یا فعل بودن مستعار (کلمه‌ای که استعاره از چیزی است.)، به انواع اصلی و تبعی دسته‌بندی می‌شوند و به لحاظ کلمه یا جمله بودنِ آن، به مفرده و مرکبه تقسیم می‌شوند. پیش از اینکه این دو دسته‌بندی را با مثال بررسی کنیم، تماشای فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه دوازدهم فرادرس که در آن با استعاره و انواعش آشنا می‌شوید را به شما پیشنهاد می‌کنیم. لینک این آموزش در کادر زیر است.

در ادامه موارد بالا را با مثال بررسی می‌کنیم.

استعاره اصلی و تبعی

اگر مستعارِ آرایه استعاره، اسم (یا گروهی اسمی) باشد، استعاره ما اصلی است و اگر مستعار، فعل باشد، استعاره ما تبعی است. در مثال‌های جدول زیر، این تفاوت را بهتر درک می‌کنید.

نوع استعاره مثال مستعار
استعاره اصلی گل خوش‌بوی من با من مهربان باش! «گل خوش بوی من» استعاره از معشوق است.
استعاره تبعی هزاران نرگس از چرخ جهان‌گرد
فرو شد تا بر آمد یک گل زرد
(نظامی)
«هزاران نرگس فرو شد»، استعاره از پایان شب است.

استعاره مفرد و مرکب

اگر مستعار یک استعاره، کلمه باشد آن استعاره مفرد است و اگر یک جمله، استعاره از چیز دیگری باشد، استعاره ما مرکب خواهد بود. با دیدن مثال‌های جدول زیر، این مطلب را درک می‌کنید.

نوع استعاره مثال مستعار
استعاره مفرد چشم روزگار «روزگار» استعاره از انسان است.
استعاره مرکب هر که او سر بر این ستانه نهد
پای بر تارک زمانه نهد
(سنایی)
«پای بر تارک زمانه نهادن» استعاره از موفق شدن است.
گنجشکی نشسته بر روی شاخه نرگس ایرانی-انواع استعاره

یادگیری استعاره مصرحه و مکنیه در فارسی

استعاره، یکی از آرایه‌های ادبی مهم در زبان و ادبیات فارسی است که برای یادگیری درست و کامل آن باید با آرایه‌های دیگری چون مجاز و تشبیه و… نیز آشنا باشیم. همچنین، فهم درست معنای شعر و آشنایی با نقش‌های دستوری کلمه‌ها در اشعار، به ما در شناسایی استعاره‌ها و دیگر آرایه‌های ادبی کمک می‌کند. به همین خاطر در این بخش، برخی از فیلم‌های آموزشی فرادرس که با کمک آن‌ها می‌توانید استعاره و انواع آن را در اشعار و متون ادبی، شناسایی کنید را آورده‌ایم.

مجموعه آموزش ادبیات فارسی دوره متوسطه
برای دیدن مجموعه فیلم‌های آموزش ادبیات فارسی و نگارش دوره متوسطه فرادرس روی عکس کلیک کنید.

نمونه سؤال انواع استعاره

حالا که انواع استعاره در زبان فارسی را شناختیم و همه آن‌ها را با مثال بررسی کردیم، می‌توانید با پاسخ دادن به سؤال‌های چهارگزینه‌ای زیر، بررسی کنید که چه‌قدر این مطلب را یاد گرفته‌اید. برای جواب دادن کافی است روی گزینه‌ای که فکر می‌کنید صحیح است، کلیک کنید و با زدن گزینه «مشاهده جواب»، پاسخ درست را ببینید. هر جواب درستی که بدهید، یک امتیاز می‌گیرید و بعد از پاسخ دادن به تمام سؤال‌ها و با زدن گزینه «دریافت جواب آزمون»، امتیاز خود را خواهید دید.

۱. دو تقسیم بندی اصلی انواع استعاره چیست؟ 

استعاره مجرده و مکنیه

استعاره مصرحه و مکنیه

استعاره مصرحه و مطلقه

استعاره پنهان و مکنیه

۲. معنای درست استعاره مصرحه در کدام گزینه آمده است؟

در این نوع استعاره، مشبه‌ حذف می‌شود و مشبه‌به در جمله می‌ماند.

در این نوع استعاره، مشبه‌‌به حذف می‌شود و مشبه‌ در جمله می‌ماند.

در این نوع استعاره، هم مشبه و هم مشبه‌به حذف می‌شوند.

در این نوع استعاره، نه مشبه‌به و نه مشبه حذف نمی‌شوند.

۳. در استعاره مکنیه، چه جزئی از ارکان تشبیه، در جمله وجود دارد؟

مشبه‌به و مشبه 

۴. در مصرع اول این بیت از «مولانا»، استعاره مصرحه وجود دارد یا استعاره مکنیه؟ و چه نوع استعاره مصرحه یا مکنیه‌ای است؟

«دل ایمان ز تو شادان زهی استاد استادان
تو خود اسلام اسلامی تو خود ایمان ایمانی»

استعاره مصرحه از نوع مجرده

استعاره مصرحه از نوع مرشحه

استعاره مکنیه از نوع اضافه استعاری

استعاره مکنیه از نوع غیر اضافه

۵. کدام گزینه نادرست است؟

در استعاره مصرحه مجرده، مشبه‌به با کلمه‌ای مربوط به مشبه می‌آید.

در استعاره مصرحه مرشحه، مشبه‌به با کلمه‌های مربوط به خودش و مشبه می‌آید.

در استعاره مصرحه مرشحه ، مشبه‌به با کلمه‌ای مربوط به خودش می‌آید.

در استعاره مکنیه، مشبه با کلمه‌ای مرتبط به مشه‌به می‌آید.

۶. در کدام گزینه، اضافه استعاری وجود ندارد؟

دل سنگ از دیدن او آب می‌شد.

شیر و پلنگ سوار بر اسب، به جنگ با رستم آمدند.

سایه جنگ از سر ما پاک نمی‌شود.

برای اخلاقِ تند و تُرشم درمانی پیدا نکردم.

در گزینه ۲، شیر و پلنگ استعاره مکنیه از انسان هستند زیرا این حیوانات نمی‌توانند سوار بر اسب باشند اما به صورت غیراضافی آمده‌اند نه اضافی.

۷. در کدام گزینه تشخیص داریم؟

ابرها توی آسمان راه می‌رفتند.

سیمرغ، داستانی از گذشته گفت.

صورت درخشانت را دیدم.

پَر دل را قیچی نکن!

۸. در کدام گزینه اضافه تشبیهی نداریم؟

چو آن نگار پدید آید از میان سپاه
به زلف و روی و لب لعل آن نگار نگر
(امیر معزی)

صوفی به سماع دست از آن افشاند
تا آتش دل به حیلتی بنشاند
(ابوالخیر)

دامنم پر خون دل گردد ز دست روزگار
کان سزا در دامن هر ناسزا خواهد نهاد
(اوحدی)

اگر تو نوشی از تو سیر گشتم
نهال صابری در دل بکشتم
(فخرالدین اسعد گرگانی)

«دست روزگار» در گزینه ۳، اضافه استعاری است نه تشبیهی.

۹. در این عبارت، چند استعاره وجود دارد؟ «دلم به انجام آن کار، راضی نبود اما سایه شک از روی سرم کنار نمی‌رفت.»

در این عبارت، استعاره وجود ندارد.

۱۰. نوع استعاره کدام گزینه نادرست است؟

دل بی‌دین و ایمان: استعاره مکنیه از نوع اضافه استعاری

صدای پای بهار می‌آید. : استعاره مکنیه از نوع اضافه استعاری

ای آفتاب از خانه بیرون بیا! : استعاره مکنیه از نوع غیر اضافه

دو نرگس در صورتت داری. : استعاره مصرحه از نوع مطلقه

 

جمع بندی

در این مطلب از مجله فرادرس انواع استعاره را با مثال بررسی کردیم و با انواع استعاره‌های مصرحه و مکنیه و نکات مربوط به‌ آن‌ها نیز آشنا شدیم. در انتها نیز پرسش‌هایی چهارگزینه‌ای طرح کردیم تا با استفاده از آن‌ها میزان یادگیری خود رابسنجید.

source

توسط expressjs