در ادبیات فارسی، از آرایه‌‌ها و صنایع ادبی متنوعی برای زیباسازی شعر و نثر استفاده می‌شود. در این بین، آرایه‌ استعاره و آرایه مجاز جایگاه ویژه‌ای دارند. هر دوی این آرایه‌ها، در متون ادبی، از کاربرد چشمگیری برخوردارند. اگرچه مجاز و استعاره، دو آرایه مجزا هستند، اما گاهی تشخیص آن‌ها از یکدیگر دشوار می‌شود. مهم‌ترین فرق مجاز و استعاره این است که آرایه استعاره لزوماً بر پایه آرایه تشبیه ساخته می‌شود اما آرایه مجاز گاهی بر پایه تشبیه و گاهی بر مبنای رابطه علیّت، لازمیّت، کلیّت، جزئیّت و… به وجود می‌آید. در این مطلب از مجله فرادرس، به طور کامل توضیح می‌دهیم که مجاز و استعاره چگونه ساخته می‌شوند و چه تفاوتی با هم دارند.

فرق مجاز و استعاره چیست؟

استعاره و مجاز، هر دو از پرکاربردترین آرایه‌های ادبیات فارسی به شمار می‌آیند. از سوی دیگر، شباهت‌هایی میان آن‌ها وجود دارد که موجب می‌شود در برخی مواقع، تشخیص آن‌ها از یکدیگر دشوار باشد. به طور مثال، هم در آرایه استعاره و هم در آرایه مجاز، کلمه‌ها با معنای حقیقی خود به کار نمی‌روند، بلکه با معنای غیر حقیقی می‌آیند.

به عبارت دیگر، کلمه‌ای که دارای آرایه مجاز یا استعاره باشد، بر معنای اصلی خود دلالت نمی‌کند. بلکه معنای کلمه دیگری را نشان می‌دهد. آرایه‌های استعاره و مجاز و همچنین ویژگی‌های آن‌ها در فیلم آموزش رایگان آرایه‌های ادبی در فارسی فرادرس توضیح داده شده است. از طریق لینک زیر می‌توانید به این فیلم آموزشی دسترسی داشته باشید.

به عنوان مثال، در جمله زیر، «خورشید» دارای آرایه استعاره است و «جهان» نیز با معنای مجازی آمده است. «خورشید» با معنای حقیقی خود نیامده است، زیرا خورشید هرگز نمی‌تواند مانند انسان‌ها بخندد. «جهان» نیز نمی‌تواند خوشحال شود. در واقع، «اهل جهان» هستند که می‌توانند خوشحال یا اندوهگین شوند.

شباهت دیگر مجاز و استعاره به رابطه میان معنای حقیقی و معنای غیر حقیقی آن‌ها مربوط می‌شود. هم در مجاز و هم در استعاره، بین معنای اصلی کلمه و معنای غیر حقیقی آن، رابطه‌ای وجود دارد که به آن «علاقه» گفته می‌شود.

با وجود شباهت‌هایی که به آ‌ن‌ها اشاره کردیم، مجاز و استعاره، تفاوت‌های مهمی نیز با یکدیگر دارند. به عنوان مثال، علاقه‌هایی که در آرایه مجاز وجود دارند، متنوع‌‌اند که از میان آن‌ها می‌توان به علاقه جزء به کل، کل به جزء، محلیّه، حالیّه و… اشاره کرد. در آرایه استعاره، علاقه بین معنای اصلی کلمه و معنای غیر حقیقی آن، همیشه از نوع «شباهت» است.

به همین خاطر، در کتاب‌‌های ادبیات، آرایه استعاره را به عنوان یکی از انواع آرایه مجاز معرفی می‌کنند. در واقع، استعاره نوعی مجاز است که با علاقه شباهت ساخته می‌شود.

اکنون که به طور کلی با فرق مجاز و استعاره آشنا شدید، آمادگی این را دارید که با مطالعه بخش‌های بعدی، هم مجاز و هم استعاره را با جزئیات بیشتری بشناسید و تفاوت‌ آن‌ها را بهتر تشخیص بدهید. در بخش‌های بعدی، مجاز و استعاره را به طور جداگانه و با مثال توضیح می‌دهیم. سپس تفاوت‌های میان آن‌ها را بررسی می‌کنیم.

آرایه مجاز

آرایه مجاز به این معناست که کلمه‌ای در غیر معنای اصلی خود به کار برود. به طوری که بین معنای اصلی (حقیقی) آن و معنای مجازی (غیر اصلی) رابطه‌ای وجود داشته باشد. رابطه بین معنای اصلی و مجازی کلمه ممکن است صورت‌های متفاوتی داشته باشد، از جمله:

• کلیّت (کل به جزء)
• جزئیت (جزء به کل)
• محلیّه (محل به محال)
• حالیّه (حال به محل)
• لازمیّت (لازم به ملزوم)
• علیّت (علت به معلول)
• معلولیّت (معلول به علّت)
• آلیّت، عمومیّت (عام به خاص)
• خصوصیّت (خاص به عام)
• ماکان (ماکان به مایکون)
• و… .

معمولاً در کنار مجاز از کلمه یا کلمه‌هایی استفاده می‌شود که نشان می‌دهند در آن بیت یا جمله، از آرایه مجاز استفاده شده است. به این نوع از کلمه‌ها، «قرینه» گفته می‌شود. قرینه‌ها به مخاطب کمک می‌کنند تا از معنای اصلی کلمه به معنای مجازی آن پی ببرد.

برای اینکه ساختار مجاز و کاربرد آن را بهتر یاد بگیرید، به مثال‌های زیر توجه کنید. البته در فیلم رایگان آموزش آرایه‌های ادبی در فارسی فرادرس، مثال‌های بیشتری از آرایه مجاز آموزش داده شده است.

مثال اول برای مجاز

حافظ در بیت زیر، خطاب به معشوق خود گفته‌ است که او می‌تواند دل عالمی را بسوزاند! همین نکته باعث می‌شود به معنای مجازی کلمه «عالم» پی ببریم. در واقع، منظور شاعر از «عالم»، «اهل عالم» است؛ زیرا عالم اصلاً دلی ندارد که بشود آن را سوزاند. علاقه این مجاز از نوع محلیّه است. به این خاطر که شاعر اسم مکان و محل (عالم) را به کار برده اما منظور او، اهالی آن محل است.

وجود کلمه‌ای مانند «دل» این نکته را به ذهن می‌آورد که در این بیت از آرایه مجاز استفاده شده است. بنابراین، «دل» در بیت زیر، نقش قرینه را به عهده دارد.

مثال دوم برای مجاز

در مصراع دوم بیت زیر، مولوی سه بار از کلمه «مفتعلن» استفاده کرده است. مفتعلن یکی از ارکان عروضی به شمار می‌آید. با این حال، مقصود شاعر از به کار بردن رکن مفتعلن، تمامی ارکان عروضی و کل عروض شعر فارسی است. بنابراین، کلمه مفتعلن دارای مجاز بوده و علاقه آن نیز از نوع جزئیت (جزء به کل) است. به این خاطر که شاعر جزئی از اوزان عروضی را در شعر خود آورده ولی مقصود او کل عروض فارسی است.

مثال سوم برای مجاز

در این مثال نیز از آرایه مجاز استفاده شده است. منظور شاعر از «آب سر»، همان «اشک» و «آب چشم» است. به طور دقیق‌تر، «سر» در معنی «چشم» به کار رفته است. علاقه این مجاز از نوع کلیّت (کل به جزء) است. به این خاطر که «چشم» جزئی از «سر» به حساب می‌آید.

مثال چهارم برای مجاز

در مصراع دوم بیت زیر، شاعر از برآمدن و طلوع کردن «صبح» سخن گفته است، در حالی که اصولاً «خورشید» طلوع می‌کند، نه صبح. در واقع، شاعر در این بیت، کلمه «صبح» را برای اشاره به کلمه «خورشید» آورده است. علاقه این مجاز از نوع مجاورت است، زیرا «صبح» و «خورشید» در مجاورت یکدیگر هستند.

«برآمد» قرینه‌ای است که مجازی بودن معنای کلمه «صبح» را نشان می‌دهد.

در مطلب زیر از مجله فرادرس، آرایه مجاز همراه با مثال‌های متنوع آموزش داده شده است.

شناخت آرایه های ادبی فارسی

در ادبیات فارسی، علاوه بر مجاز و استعاره، آرایه‌های دیگری نیز وجود دارند که گاه ممکن است تشخیص آن‌ها از یکدیگر دشوار باشد. به عنوان نمونه، آرایه کنایه تا حدودی به مجاز شبیه است و آرایه تشبیه، به ویژه اضافه تشبیهی، شباهت زیادی به اضافه استعاری دارد.

به همین دلیل، اگر قصد دارید مجاز و استعاره را به طور کامل بیاموزید و تفاوت‌های اصلی آن‌ها را با آرایه‌های دیگر ادبیات فارسی تشخیص دهید، لازم است سایر آرایه‌ها را هم به صورت کلی بشناسید.

مشاهده فیلم‌های آموزشی زیر در فرادرس به شما کمک می‌کند نه‌تنها آرایه‌های مجاز و استعاره، بلکه سایر آرایه‌های ادبی را به خوبی یاد بگیرید و به تفاوت‌های اصلی آن‌ها با مجاز و استعاره پی ببرید.

برای آشنایی با سایر حوزه‌های ادبیات فارسی، از جمله اصول نگارش، نکته‌های بسیاری در مجموعه فیلم‌های آموزشی زیر بیان شده است که یادگیری آن‌ها برایتان سودمند خواهد بود.

آرایه استعاره

در آرایه استعاره هم مانند آرایه مجاز، کلمه‌ها با معنای حقیقی خود نمی‌آیند، بلکه بر معنای کلمه دیگری دلالت می‌کنند. هر استعاره‌ای بر مبنای آرایه تشبیه ساخته می‌شود. به عبارت دیگر، اول رابطه تشبیه بین مشبه و مشبه‌به شکل می‌گیرد، سپس با حذف مشبه یا مشبه‌به، استعاره ساخته می‌شود.

در این مورد به مثال زیر توجه کنید. البته برای مشاهده مثال‌های بیشتر، می‌توانید به فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه یازدهم فرادرس که لینک آن در ادامه قرار داده شده، مراجعه کنید.

بیت زیر شامل ۶ استعاره است. «سنبل»، «گل»، «مشک»، «نرگس»، «سمن» و «سیماب» به ترتیب استعاره از «زلف»، «چهره»، «مو»، «چشم»، «صورت» و «اشک» هستند. در واقع، زیربنای هر کدام از این استعاره‌ها، یک تشبیه است که یکی از طرفین (مشبه‌ یا مشبه‌به) آن حذف شده است.

زلف به سنبل، چهره به گل، مو به مشک، چشم به نرگس، صورت به سمن و اشک به سیماب تشبیه شده‌اند. از تمامی این تشبیه‌‌ها، مشبه حذف شده و استعاره‌های این بیت شکل گرفته‌اند.

در آرایه استعاره میان معنای اصلی کلمه و معنای استعاری آن نوعی ارتباط وجود دارد که به آن «علاقه» گفته می‌شود. علاقه در آرایه استعاره، همیشه از نوع شباهت است. گاهی ممکن است کلمه‌هایی در کنار استعاره به کار بروند که نشان می‌دهند در آن بیت یا جمله از معنای استعاری کلمه استفاده شده است. به این دسته از کلمه‌ها «قرینه» گفته می‌شود.

در ادامه، مثال‌های بیشتری از استعاره و ساختار آن ارائه شده است.

مثال اول برای استعاره

شاعر در شعر زیر، «دانایی» را که مفهومی انتزاعی است به پدیده‌ای تشبیه کرده که سایه دارد. سپس با حذف مشبه‌به از ساختار این تشبیه، استعاره شعر زیر را به وجود آورده است. علاقه میان معنای اصلی کلمه «دانایی» و معنای استعاری آن از نوع شباهت است. کلمه «سایه» نیز قرینه‌ای است که معنای استعاری «دانایی» را به مخاطب نشان می‌دهد.

مثال دوم برای استعاره

در این بیت، «عرش» با معنای استعاری آمده است. در واقع، شاعر عرش را به کاخی تشبیه کرده است که کنگره دارد. سپس مشبه‌به (کاخ) این تشبیه را حذف کرده و مشبه (عرش) را به‌تنهایی آورده است. علاقه بین معنای اصلی و معنای استعاری «عرش» از نوع شباهت است. کلمه «کنگره» نیز قرینه‌ای است که ذهن مخاطب را متوجه معنای استعاری «عرش» می‌کند.

مثال سوم برای استعاره

در این بیت، شاعر «دماوند» را به انسانی تشبیه کرده که می‌توان او را مورد خطاب قرار داد. در مرحله بعد، مشبه‌به (انسان) این تشبیه را حذف کرده و استعاره بیت زیر را به وجود آورده است. نشانه ندای «ای» قرینه‌‌ای است که نشان می‌دهد در این بیت از استعاره استفاده شده است.

مثال چهارم برای استعاره

در بیت زیر، «مه»، «کمند»، «چراغ» و «دود» همگی استعاره هستند و با معنایی غیر از معنای اصلی خود آمده‌اند. «ماه» و «چراغ» استعاره از چهره و صورت معشوق‌اند. همچنین «کمند» و «دود» هم برای اشاره به «موی» معشوق به کار رفته‌اند. به عبارت دیگر، بین «ماه» و «چراغ» با «چهره» معشوق و همچنین بین «کمند» و «دود» و «موی» معشوق شاعر، رابطه شباهت وجود دارد.

رابطه مجاز و استعاره

در دو بخش قبل، هر کدام از آرایه‌های مجاز و استعاره را معرفی کردیم و ساختار آن‌ها را با مثال نشان دادیم. در این بخش، ضمن نشان دادن فرق مجاز و استعاره، به ارتباط آن‌ها با یکدیگر اشاره می‌کنیم.

تا این بخش یاد گرفتیم که در آرایه مجاز و استعاره، کلمه‌ها با معنای اصلی و حقیقی خود نمی‌آیند، بلکه با معنای استعاری یا مجازی به کار می‌روند. به عبارت دیگر، نه بر معنای خود، بلکه بر معنای کلمه دیگری دلالت دارند.

از سوی دیگر، استعاره همیشه بر پایه آرایه تشبیه ساخته می‌شود. با این حال، تنها برخی از مجازها بر مبنای رابطه شباهت ساخته می‌شوند. علاقه استعاره‌ها همیشه از نوع شباهت است اما مجازها، علاوه بر علاقه شباهت، با علاقه کلیّت، جزئیت، لازمیّت و… نیز ساخته می‌شوند.

نکته دیگر اینکه استعاره معمولاً در گونه ادبی زبان به کار می‌رود. البته برخی از استعاره‌های پرکاربرد ممکن است به مرور زمان، وارد زبان روزمره مردم شوند و دیگر به دنیای شعر و ادبیات محدود نباشند. با این حال، تعداد چنین استعاره‌هایی زیاد نیست. برعکس، مجاز آرایه‌ای است که هم در ادبیات و هم در زبان روزمره کاربردهای فراوانی دارد.

ما به طور دائم در زندگی روزانه خود از انواع مجازها استفاده می‌کنیم؛ مثلاً هنگامی که انگشتمان را زخمی می‌کنیم، می‌گوییم که «دست» خود را زخمی کرده‌ایم. در واقع، از مجاز جزء به کل استفاده می‌کنیم. همچنین ممکن است بگوییم کسی «سرش» را کوتاه کرده است، اما منظورمان کوتاه کردن «مو» باشد. این مجاز نیز از نوع کل به جزء یا محلیّه است.

با توجه به این نکته‌‌ها، نتیجه می‌گیریم که استعاره نوعی مجاز است اما هر مجازی از نوع استعاره نیست. به عبارت دیگر، مجاز همه ویژگی‌های استعاره را دارد اما استعاره تنها بخشی از ویژگی‌های مجاز را در خود دارد. در فیلم آموزش ادبیات فارسی یازدهم فرادرس، نکته‌های مهمی در مورد فرق مجاز و استعاره مطرح شده است که دانستن آن‌ها حتماً برایتان مفید خواهد بود.

روش تشخیص مجاز و استعاره

برای اینکه مجاز و استعاره را به راحتی از یکدیگر تشخیص دهید، تنها لازم است به علاقه آن‌ها توجه کنید. در واقع، هر گاه رابطه بین معنای اصلی کلمه و معنای غیر اصلی آن، چیزی به جز شباهت باشد، کلمه مورد نظر دارای آرایه مجاز است.

چنانچه بتوان بین معنای اصلی و معنای غیر حقیقی کلمه، نوعی رابطه شباهت پیدا کرد، آن کلمه دارای آرایه استعاره است.

در این مورد به مثال‌های زیر توجه کنید.

«صبح» در هر دو جمله بالا، با معنای غیر حقیقی آمده است. در مثال اول، «صبح» به معنای «خورشید» است. بین «صبح» و «خورشید» هیچ‌گونه رابطه شباهتی وجود ندارد. در واقع، رابطه آن‌ها از نوع مجاورت و نزدیکی است. بنابراین، کلمه صبح در جمله اول، مجاز هست اما استعاره نیست.

در مثال دوم، «گیسو داشتن» به «صبح» نسبت داده شده است. در واقع، «صبح» به انسانی تشبیه شده که موی دارد و می‌تواند آن‌ها را باز کند. بر این اساس، در این جمله از استعاره استفاده شده است یا به طور دقیق‌تر، در جمله دوم از مجازی استفاده شده که استعاره نیز به شمار می‌آید.

سؤالات متداول

اکنون که به فرق مجاز و استعاره پی بردید، با مطالعه مطالب این بخش، نکته‌های تکمیلی را نیز در مورد مجاز و استعاره می‌آموزید. این بخش شامل سؤالات متداولی است که در مورد فرق استعاره با مجاز مطرح شده‌اند. پاسخ هر کدام از سؤال‌ها نیز در همین قسمت ارائه شده است.

فیلم آموزش علوم و فنون ادبی ۲ فرادرس نیز نکته‌های مفیدی را در مورد مجاز و استعاره به شما می‌آموزد. لینک این آموزش کاربردی را در ادامه مشاهده می‌کنید.

آیا مجاز و استعاره دو آرایه متفاوت هستند؟

مجاز و استعاره دو آرایه متفاوت نیستند. در واقع، استعاره یک نوع مجاز به شمار می‌آید و در دسته انواع مجازها قرار می‌گیرد.

آیا مجاز و استعاره ساختار یکسانی دارند؟

مجاز انواع مختلفی دارد که هر کدام ساختار متفاوتی دارند. استعاره نوعی مجاز است که بر پایه آرایه تشبیه ساخته می‌شود. از این جهت، ساختار استعاره با سایر انواع مجاز متفاوت است.

تمرین مجاز و استعاره

در بخش‌های قبلی با فرق مجاز و استعاره آشنا شدید. در این بخش، به کمک آزمونی که در اختیارتان قرار می‌گیرد، می‌توانید سطح دانسته‌های خود را بسنجید. این آزمون شامل ۱۰ سؤال چهارگزینه‌ای است. برای پاسخگویی به آن، کافی است صورت هر سؤال را بخوانید و سپس گزینه مورد نظرتان را علامت بزنید.

با کلیک روی گزینه «مشاهده جواب» که زیر هر سؤال قرار دارد، می‌توانید پاسخ درست سؤال‌ها را مشاهده کنید. بعد از پاسخگویی به همه سؤال‌ها، گزینه «دریافت نتیجه آزمون» نشان داده می‌شود. با کلیک روی این گزینه، تعداد امتیازهایی که در این آزمون دریافت کرده‌اید، نمایش داده می‌شود.