در شعر و نثر فارسی طیف متنوعی از آرایه‌های ادبی به چشم می‌خورد که هر کدام نقش چشم‌گیری در زیبا‌سازی کلام دارند. در میان آرایه‌های متنوع ادبیات فارسی می‌توان به «ایهام» اشاره کرد. ایهام به این معناست که شاعر یا نویسنده از واژه‌ای با یک معنی نزدیک به ذهن و یک معنی دور از ذهن استفاده کند. به طوری که ذهن مخاطب حین خواندن یا شنیدن آن، از معنی نزدیک به معنی دور برسد. در این مطلب از مجله فرادرس، به طور دقیق نشان می‌دهیم که آرایه ایهام چیست و چگونه در ادبیات فارسی به کار می‌رود. همچنین با مثال‌های متنوع، ساختار این آرایه ادبی را بررسی می‌کنیم. در ادامه، به برخی از تفاوت‌های آن با سایر آرایه‌های ادبی نیز اشاره خواهیم کرد. در بخش پایانی این مطلب، آزمونی چهارگزینه‌ای در رابطه با همین مبحث ارائه می‌شود.
ایهام چیست؟
آرایه ایهام یکی از انواع صنایع معنوی بوده و به این معناست که شاعر یا نویسنده، در اثر خود از کلمه‌ای استفاده کند که دارای دو معنی متفاوت باشد. به این صورت یکی از معانی آن نزدیک به ذهن و معنی دیگر آن دور از ذهن باشد. در این حالت، مخاطب با خواندن آن کلمه، ابتدا معنی نزدیک را دریافت می‌کند اما سپس با کمی کوشش ذهنی به معنی دور آن نیز پی می‌برد.
در کتاب‌های ادبیات فارسی، آرایه ایهام را با نام‌های «تخییل»، «توهیم» و «توریه» نیز معرفی کرده‌اند. کلمه «ایهام» نیز در لغت به این معناست که کسی را به گمان و وهم بیندازیم.
با تهیه و مشاهده فیلم آموزش رایگان آرایه‌های ادبی در فارسی فرادرس، آرایه ایهام و کاربرد آن را به راحتی می‌آموزید. لینک این فیلم آموزشی را در ادامه مشاهده می‌کنید.
برای آشنایی بیشتر با ایهام و ساختار آن، به مثال زیر توجه کنید.
ز گریه مردم چشمم نشسته در خون است
ببین که در طلبت حال مردمان چون است
(حافظ)
در بیت بالا، کلمه «مردم» با دو معنی به کار رفته است. یک معنی آن همان مردمی است که در کنار هم زندگی می‌کنند و جامعه را تشکیل می‌دهند. معنی دیگر آن بخشی از چشم است که امروزه به آن «مردمک چشم» می‌گوییم. جابه‌جایی ذهنی مخاطب بین دو معنای متفاوت این کلمه، موجب التذاذ ادبی او می‌شود.
مثال آرایه ایهام
در بخش قبل، به طور کلی توضیح دادیم که ایهام چیست و چگونه به کار می‌رود. در این بخش، به مثال‌هایی از این آرایه ادبی در ادبیات فارسی اشاره کرده و آن‌ها را بررسی می‌کنیم. البته در فیلم آموزش علوم و فنون ادبی ۳ فرادرس نیز آرایه ایهام و مثال‌های آن به طور کامل بررسی شده‌اند. برای تهیه این فیلم آموزشی، کافی است روی لینک زیر کلیک کنید.
مثال اول برای آرایه ایهام
در بیت زیر، کلمه «شیرین» با دو معنی به کار رفته است. یکی در معنای «معشوقه خسرو و فرهاد» و دیگری در معنای «مزه شیرین». کلمه «شیرین» در این بیت، آرایه ایهام را به وجود آورده است.
حکایت لب شیرین کلام فرهاد است
شکنج طُرّه لیلی مقام مجنون است
(حافظ)
مثال دوم برای آرایه ایهام
با خواندن بیت زیر و مشاهده کلمه «بازی»، اولین معنایی که به ذهن خواننده می‌رسد، «بازی کردن» است. با این حال، اگر این بیت را به صورت دیگری بخوانیم، می‌بینیم که «بازی» معنای دیگری هم می‌تواند داشته باشد. به این صورت که در واقع از ترکیب «باز»، یعنی نام پرنده‌ای شکاری، با «ی» نسبت ساخته شده باشد و معنی «رفتار کردن مانند پرنده باز» را به ذهن متبادر کند. با توجه به این توضیحات، در بیت زیر، از کلمه «بازی» برای ایجاد آرایه ایهام استفاده شده است.
به راستی که نه هم‌بازی تو بودم من
تو شوخ دیده مگس بین که می‌کند بازی
(سعدی)
مثال سوم برای آرایه ایهام
در بیت زیر نیز کلمه «مردم» با دو معنی متفاوت به کار رفته است. «مردم» هم می‌تواند به معنی مردم جامعه باشد و هم می‌تواند معنی مردمک چشم را به ذهن بیاورد. شاعر با استفاده از این کلمه، آرایه ایهام را در بیت زیر ایجاد کرده است.
به ناز سرمه مکش چشم بی‌ترحم را
نشسته گیر به خاک سیاه مردم را
مثال چهارم برای آرایه ایهام
در بیت زیر، کلمه «پاکدامن» آرایه ایهام را تشکیل می‌دهد. معنای اول و نزدیک به ذهن آن «تقوا و دوری از گناه» است. البته این کلمه معنای دیگری هم دارد که با توجه به جمله «پاک کن آن دهان و لب»، آن را بهتر متوجه می‌شویم. «پاکدامنی» با توجه به این جمله، به معنای پاک کردن لب و دهان با دامن است.
باده خور و به دامنم، پاک کن آن دهان و لب
تا که کنیم بعد از این دعوی پاکدامنی
مثال پنجم برای آرایه ایهام
در ابیات زیر، کلمه «یاقوت» با دو معنای متفاوت آمده است. یکی از معانی آن همان سنگ گرانبهایی است که حتماً با آن آشنایی دارید. در این حالت، کلمه «یاقوت» استعاره از «لب و دهان معشوق» است. از سوی دیگر، همین کلمه معنای دیگری هم می‌تواند داشته باشد. «یاقوت» یا «یاقوت مستعصمی» نام خوش‌نویس مشهوری است که در قرن هفتم هجری می‌زیست.
به گرد لب، خط از عنبر نوشتی
بساط خوبرویان در نوشتی
کسی بالاتر از یاقوت ننوشت
تو از یاقوت بالاتر نوشتی
در بیت‌های بالا، صفت تفضیلی «بالاتر» نیز دارای ایهام است. به عبارت دیگر، هم معنی «بالاتر بودن حسّی» خط بر روی لب را نشان می‌دهد و هم بیانگر «بالاتر بودن جایگاه و مرتبه» است.
برای دسترسی به مثال‌های بیشتر، همین‌طور برای یادگیری بهتر این موضوع که اصولاً ایهام چیست و چه کاربردی دارد، توصیه می‌کنیم به فیلم آموزش علوم و فنون ادبی ۳ فرادرس مراجعه کنید.
یادگیری انواع آرایه های ادبی
آرایه ایهام، آرایه تشبیه، انواع استعاره‌ها، جناس‌های تام و ناقص و… تنها گوشه‌ای از آرایه‌های ادبی فارسی را تشکیل می‌دهند. اگرچه هر کدام از این آرایه‌ها، ساختار، معنا و کاربرد مجزایی دارند اما گاهی شاعران و نویسندگان پارسی‌گو آن‌ها را با هم ادغام می‌کنند تا صورت متفاوتی از آن‌ها را ارائه کنند. به همین خاطر، تعجب نکنید اگر با آرایه‌ای روبه‌رو شدید که هم ویژگی‌های ایهام را داشت و هم تا حدودی به آرایه جناس نزدیک بود.
همچنین ممکن است با آرایه‌ای مواجه شوید که هم از جنس آرایه ایهام است و هم مشخصه‌های آرایه تناسب را در خود دارد. در این حالت، برای یادگیری بهتر انواع آرایه‌های ادبی فارسی و برای اینکه به طور دقیق بدانید ایهام چیست، باید تمامی آرایه‌های ادبی را به صورت کلی و یک‌جا بیاموزید. برای رسیدن به این هدف، ساده‌ترین راه این است که از فیلم‌های آموزشی زیر در فرادرس کمک بگیرید.
اگر قصد دارید با دستور زبان فارسی و یا اصول نگارش فارسی نیز آشنا شوید، توصیه می‌کنیم از مجموعه فیلم‌های آموزشی زیر در فرادرس نیز بهره ببرید.
انواع آرایه ایهام
در بخش‌های پیشین این مطلب از مجله فرادرس، توضیح دادیم که ایهام چیست و چه مصادیقی در ادبیات فارسی دارد. علاوه بر این، ساختار آن را نیز تا حدودی توضیح دادیم. البته آرایه ایهام خود به چند دسته تقسیم می‌شود و انواع مختلفی دارد؛ از جمله: ایهام تناسب، ایهام تضاد، ایهام ترجمه یا ترادف، ایهام تبادر، ایهام استخدام و ایهام دوگانه‌خوانی.
در ادامه، هر کدام از انواع ایهام را به همراه ساختار و کاربرد آن‌ها بررسی می‌کنیم.
ایهام تناسب
«ایهام تناسب» یکی از مهم‌ترین انواع ایهام به شمار می‌آید. برای اینکه دقیقاً بیاموزید ایهام چیست و چه انواعی دارد، لازم است با ایهام تناسب و ویژگی‌های آن کاملاً آشنا باشید.
آرایه ایهام تناسب در واقع ترکیبی است از دو آرایه ایهام و آرایه تناسب. برای ساخت این آرایه، شاعر از کلمه‌ای استفاده می‌کند که دو معنی متفاوت داشته باشد. تنها یکی از این معانی، همان معنی مورد نظر شاعر است. در عین حال، شاعر کلمه‌های بیت یا مصراع را به گونه‌ای در کنار هم می‌چیند که دارای آرایه تناسب نیز باشند. به طوری که کلمه دارای ایهام، در آن معنی‌ای که مورد نظر شاعر نیست، با سایر کلمه‌ها آرایه تناسب را ایجاد کند.
برای آشنایی بیشتر با طرز کاربرد آرایه ایهام تناسب، به بیت زیر از سعدی دقت کنید.
یکی را حکایت کنند از ملوک
که بیماری رشته کردش چو دوک
در بیت بالا، کلمه «رشته» را مشاهده می‌کنید که دارای دو معنی متفاوت است. معنی مورد نظر شاعر «نوعی بیماری» است که آن را با نام «عرق مدنی» نیز می‌شناسند. به سخن دیگر، شاعر قصد دارد بگوید که یکی از شاهان، به سبب بیماری رشته دچار وضع جسمانی نابه‌سامانی شده بود. البته «رشته» معنای دیگری هم دارد که مورد نظر شاعر نیست اما با کلمه «دوک» آرایه تناسب را تشکیل می‌دهد. «رشته» در این حالت، به معنای «ریسمان یا نخ» است.
به مخاطبانی که آرایه تناسب و ویژگی‌های آن را به طور کامل نمی‌شناسند، پیشنهاد می‌کنیم به فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه هفتم فرادرس مراجعه نمایند.
ایهام تناسب تلمیحی
گاه ممکن است کلمه دارای ایهام تناسب، به واسطه آرایه تلمیح، با کلمه یا کلمه‌های دیگری در همان بیت، تناسب داشته باشد. به این نوع از آرایه ایهام، «ایهام تناسب تلمیحی» گفته می‌شود. مثالی از این آرایه در سطر زیر بیان شده است.
آن یکی یوسف رخی عیسی نفس
وین یکی گرگی و یا خر با جَرَس
(مولوی)
در بیت بالا، کلمه «عیسی» با کلمه «گرگ» تناسب دارد. هر دو کلمه به داستان در چاه افکندن یوسف و دروغ برادرانش مبنی بر کشته شدن او توسط گرگ تلمیح دارند.
ایهام تضاد
در آرایه «ایهام تضاد» نیز کلمه‌ای با دو معنی متفاوت به کار می‌رود. به گونه‌ای که یکی از آن معانی، مورد نظر شاعر باشد و معنی دیگر، با کلمه دیگری در همان بیت یا مصرع، آرایه تضاد را تشکیل بدهد. در واقع، ایهام تضاد از ترکیب دو آرایه تضاد و ایهام ساخته می‌شود. برای دانستن اینکه ایهام چیست و چگونه به کار می‌رود، لازم است این نوع از ایهام را به طور کامل بیاموزید. ساختار و کاربرد ایهام تضاد در مثال زیر به خوبی نشان داده شده است.
اگر عاقل بُوَد داند كه مجنون صبر نتواند
شتر جایی بخواباند كه لیلی را بود منزل
(سعدی)
در مثال بالا، کلمه «مجنون» با دو معنی آمده است. معنی مورد نظر شاعر، همان «عاشق لیلی» است که نظامی ماجرای دلدادگی او را در داستان «لیلی و مجنون» سروده است. در عین حال، همین کلمه معنای «دیوانه» را نیز به ذهن متبادر می‌کند. اگرچه این معنا، مورد نظر شاعر نیست اما با کلمه دیگری در همین مصراع، یعنی «عاقل» آرایه ایهام تضاد را می‌‌سازد.
آرایه تضاد یا طباق در فیلم آموزش فارسی پایه نهم فرادرس، به دقت توضیح داده شده است.
ایهام ترجمه یا ترادف
آرایه «ایهام ترجمه» یا «ایهام ترادف» نیز با استفاده از کلمه‌ای ساخته می‌شود که دارای دو معنی متفاوت باشد. به صورتی که یکی از معانی، مورد نظر شاعر بوده و معنی دیگر نیز ترجمه یا مترادف همان کلمه باشد. در بسیاری از موارد، یکی از معای کلمه به فارسی و معنی دیگر آن به زبان عربی است. برای روشن‌تر شدن ساختار این نوع از آرایه ایهام، به مثال زیر توجه کنید.
ماهم این هفته شد از شهر و به چشمم سالی است
حال هجران تو چه دانی که چه مشکل حالی است
در این بیت، از کلمه «شهر» با دو معنی متفاوت استفاده شده است. معنی مورد نظر گوینده «ماه تقویمی» است که از زبان عربی به فارسی راه پیدا کرده است. از سوی دیگر، این کلمه معنای دیگری نیز دارد. «شهر جغرافیایی» معنای دیگر این کلمه است که اگرچه مورد نظر شاعر نیست اما موجب ساخت آرایه ایهام ترجمه یا ترادف در این بیت شده است.
ایهام تبادر
کلمه «تبادر» یعنی خطور کردن معنایی به ذهن، در هنگام شنیدن یا به کاربردن کلمه‌ای خاص. «ایهام تبادر» نیز به این معناست که شاعر در کلام خود از کلمه‌ای با دو معنای متفاوت استفاده کند. به صورتی که تنها یکی از آن معانی مورد نظر او باشد. در عین حال، معنی دیگری که مورد نظر شاعر نیست هم به ذهن متبادر شود و با کلمه یا سایر کلمه‌های بیت نیز آرایه تناسب را تشکیل بدهد. شناخت این نوع از ایهام باعث می‌شود بهتر تشخیص بدهید که ایهام چیست و چه نمونه‌هایی در ادب فارسی دارد.
در مورد ایهام تبادر و کاربرد آن به مثال زیر توجه کنید.
گفتم: خوشا! هوایی کز بادِ صبح خیزد
گفتا: خنک! نسیمی کز کوی دلبر آید
(حافظ)
«خنک» در بیت بالا با دو معنی آمده است. کلمه «خنک» با تلفظ «خُنُک» به معنای «خوشا» است و منظور شاعر نیز همین معنا بوده است. از طرف دیگر، وجود کلمه «نسیم» باعث می‌شود، معنای «خُنَک» نیز به ذهن متبادر شود. اگچه این مفهوم، معنای مورد نظر شاعر نیست، اما موجب پدید آمدن آرایه ایهام تبادر در این بیت شده است.
ایهام استخدام
«ایهام استخدام» آرایه‌ای است که از ترکیب دو آرایه ایهام و استخدام به وجود می‌آید. این آرایه شامل سه نوع «ایهام تشبیهی»، «ایهام غیرتشبیهی» و «استخدام ضمیر» است. در ذیل همین بخش، هر کدام از این موارد را با مثال بررسی می‌کنیم. توجه داشته باشید که آموختن این سه نوع ایهام به شما کمک می‌کند راحت‌تر به ماهیت آرایه ایهام پی ببرید و بدانید که ایهام چیست و چه کاربردهایی دارد.
استخدام تشبیهی
آرایه «استخدام تشبیهی» هنگامی به کار می‌رود که در کنار آن از آرایه تشبیه نیز استفاده شده باشد. آرایه استخدام تشبیهی به این معناست که کلمه‌ای دارای دو معنای متفاوت باشد. به این صورت که برای مشبه یک معنی و برای مشبه‌به یک معنی دیگر داشته باشد. در این حالت، کلمه دارای ایهام ممکن است از نوع فعل باشد یا اسم. برای درک بهتر این نکته، به مثال زیر توجه کنید.
عشقم چنان ربود که دنیا و آخرت
افتاد چون دو قطره اشک از نظر مرا
(صائب)
در بیت بالا، «از نظر افتادن» یک گروه فعلی است که با توجه به مشبه و مشبه‌به این بیت، دو معنای متفاوت را به ذهن می‌آورد. این گروه فعلی در کنار مشبه، یعنی «دنیا و آخرت» به معنای «بی‌اعتبار و بی‌ارزش شدن» است. از سوی دیگر، در کنار مشبه‌به، یعنی «دو قطره اشک» معنای «جاری شدن از چشم» را به ذهن می‌آورد.
در بیت زیر از از آرایه استخدام تشبیهی استفاده شده است. با این تفاوت که کلمه دارای ایهام از نوع اسم است، نه فعل.
بازآ که در فراق تو چشم امیدوار
چون گوش روزه‌دار بر الله اکبر است
(سعدی)
در این بیت، کلمه «الله اکبر» در رابطه با مشبه و مشبه‌به دو معنی متفاوت را به ذهن می‌آورد. این کلمه برای مشبه (چشم امیدوار) به معنای «دروازه الله اکبر» یا «دروازه قرآن» آمده است. از سوی دیگر، برای مشبه‌به (گوش روزه‌دار) معنای «اذان مغرب» و فرا رسیدن زمان افطار را به ذهن می‌آورد.
برای شناخت بهتر استخدام تشبیهی، لازم است با آرایه تشبیه کاملاً آشنا باشید. به کمک فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه دهم فرادرس، این نوع از آرایه ادبی و ساختار آن را به آسانی می‌آموزید.
استخدام غیرتشبیهی
در «استخدام غیرتشبیهی» نیز از دو کلمه با دو معنی متفاوت استفاده می‌شود. در این حالت، دو کلمه دیگر نیز در همان بیت یا مصراع حضور دارند و کلمه دارای ایهام، در کنار آن‌ها دو معنای مختلف را به ذهن می‌رساند. همان‌طور که از نام این آرایه نیز پیداست، در ساختار استخدام غیرتشبیهی از آرایه تشبیه استفاده نمی‌شود. برای شناخت بهتر این آرایه و کارکرد آن به مثال زیر دقت کنید.
خمیازه کشیدیم به‌جای قدح می
ویران شود آن شهر که میخانه ندارد
(نجیب کاشانی)
در بیت بالا، «خمیازه» دارای دو معنی متفاوت است که یکی در رابطه با کلمه «کشیدن» و دیگری در رابطه با کلمه «قدح می» به کار رفته است.
استخدام ضمیر
در ایهام «استخدام ضمیر»، کلمه‌ای که دو معنی متفاوت دارد، با یک معنی به کار می‌رود. به عبارت دیگر، مخاطب با خواندن یا شنیدن بیت، همان یک معنا را دریافت می‌کند. با این وجود، در همان بیت یا مصراع، ضمیری می‌آید که به معنای دیگر آن کلمه اشاره دارد. مثالی از کاربرد این آرایه در بیت‌های زیر نشان داده شده است.
امید هست که روی ملال در نکشد
از این سخن که گلستان نه جای دل‌تنگی است
علی‌الخصوص که دیباچه همایونش
به نامِ سعد ابوبکر سعد بن زنگی است
(سعدی)
در مثال بالا، کلمه «گلستان» به معنی «باغ و بوستان» آمده است اما در واقع، معنای «کتاب سعدی» را نیز در خود دارد. مخاطب با مشاهده کلمه «گلستان»، تنها معنای اول آن را در ذهن می‌آورد. با این حال، هنگامی که به ضمیر «ـَ ش» در بیت دوم برمی‌خورد، متوجه می‌شود که واژه «گلستان» معنای دیگری هم می‌تواند داشته باشد که همان «کتاب سعدی» است.
ایهام دوگانه‌خوانی
ایهام دوگانه‌خوانی به این معناست که بتوان عبارت یا جمله‌ای را به دو شکل متفاوت خواند، به صورتی که در هر بار خوانش، معنای متفاوتی را به ذهن بیاورد. این نوع از ایهام، بیشتر به ساختار صرفی و نحوی کلام مربوط می‌شود. به طور مثال، در بیت زیر از آرایه ایهام دوگانه‌خوانی استفاده شده است.
مژده ای ارباب دل کارام جان‌ها می‌رسد
دل که از ما رفته بود اکنون به مأوا می‌رسد
(سلمان ساوجی)
در بیت بالا، کلمه «مأوا» آرایه ایهام دوگانه‌خوانی را به وجود آورده است. معنای اول این کلمه «مسکن، منزل و خانه» است اما اگر آن را به شکل دیگری بخوانیم، می‌توانیم معنای متفاوتی از آن برداشت کنیم. این کلمه را می‌توان به صورت «ما وا» نیز خواهند و به عبارت دیگر، مصراع دوم این بیت را به صورت «دل که از ما رفته بود اکنون به ما وا می‌رسد» درآورد. بیت زیر نیز از همین نوع آرایه برخوردار است.
تن آدمی شریف است به جان آدمیت
نه همین لباس زیباست نشان آدمیت
(سعدی)
می‌توان بیت بالا و جمله‌های آن را به صورت خبری خواند. همچنین می‌توان مصراع اول آن را به صورت سؤالی خواند؛ به طوری که مصراع دوم پاسخی باشد برای سؤالی که در مصراع اول مطرح می‌شود. طرز خوانش بیت بالا، به صورت سؤالی، در ادامه نشان داده شده است.
تن آدمی شریف است به جان آدمیت؟
نه! همین لباس زیباست نشان آدمیت
اسلوب الحکیم
آرایه «اسلوب الحکیم» در واقع با ترکیب آرایه ایهام و آرایه جناس تام ساخته می‌شود. به طوری که کلمه دارای آرایه ایهام، دو بار در یک بیت یا مصراع به کار می‌رود و هر بار معنای متفاوتی را به ذهن می‌رساند. در بیت زیر، نمونه‌ای از آرایه اسلوب الحکیم به کار رفته است.
گفتی ز خاک بیشترند اهل عشق من
از خاک بیشتر نه که از خاک کمتریم
در بیت بالا، دو بار از کلمه «بیشتر» استفاده شده است. در مصراع اول، این کلمه با معنای «تعداد بیشتر» آمده است اما در مصراع دوم، «بلندتر بودن مرتبه و جایگاه» را به ذهن متبادر می‌کند.
شناسایی ایهام در متون ادبی
بی‌شک با مطالعه بخش‌های قبلی این مطلب، دانسته‌اید که ایهام چیست و چه کاربردهایی در متون منظوم و آثار منثور دارد. با این حال، خوب است این نکته را هم به یاد داشته باشید که ایهام مشابهت‌هایی با آرایه‌های ادبی دیگر دارد و همین مشابهت‌ها باعث می‌شود در برخی مواقع، شناسایی این آرایه دشوار باشد.
در این مورد، توصیه می‌کنیم برای شناسایی بهتر و سریع‌تر آرایه ایهام، ابتدا به فیلم‌های آموزشی زیر در فرادرس مراجعه کنید و تا حدودی با ساختار سایر آرایه‌های ادبی فارسی آشنا شوید. این آشنایی به شما کمک می‌کند تفاوت‌های ظریف ایهام با آرایه‌های ادبی دیگر را بهتر بیاموزید و در شناسایی آرایه ایهام عملکرد بهتری داشته باشید.
از آنجایی که شناخت دستور زبان فارسی هم می‌تواند در شناسایی آرایه ایهام تأثیر قابل‌توجهی داشته باشد، پیشنهاد می‌کنیم به مجموعه فیلم‌های آموزشی زیر در فرادرس مراجعه کنید. در این فیلم‌های آموزشی، با ده‌ها نکته کاربردی روبه‌رو می‌شوید که ساختار صرفی و نحوی زبان فارسی را به شما می‌آموزند.
تفاوت ایهام با سایر آرایه های ادبی
در بخش‌های قبلی این مطلب، آموختید که ایهام چیست و چه انواعی دارد. همچنین با کاربردهای آن در ادبیات کهن فارسی نیز آشنا شدید. در این بخش، به سراغ آرایه‌هایی می‌رویم که در ظاهر ممکن است به آرایه ایهام شبیه باشند، اما در واقع، تفاوت‌هایی اساسی با آن دارند. آرایه جناس، آرایه کنایه و آرایه تکرار، موضوع‌های اصلی این بخش به شمار می‌روند.
برای آگاهی از ساختار سایر آرایه‌های ادبی فارسی، مشاهده فیلم آموزش رایگان آرایه‌های ادبی در فارسی فرادرس برایتان بسیار سودمند خواهد بود. لینک این فیلم آموزشی را در سطر زیر مشاهده می‌کنید.
تفاوت ایهام با جناس
در آرایه جناس، دو یا چند کلمه با تلفظی کاملاً یا تقریباً یکسان به کار می‌روند، در حالی که دارای معانی متفاوتی هستند. توجه داشته باشید که برای ساخت آرایه جناس، حداقل به دو کلمه نیاز است، اما آرایه ایهام، در اغلب موارد تنها با یک کلمه ساخته می‌شود.
با مطالعه مطلب زیر در مجله فرادرس، می‌توانید آرایه جناس و کاربرد آن را به طور کامل بیاموزید.
تفاوت ایهام با کنایه
در کنایه نیز مانند ایهام، دو معنای دور یا نزدیک مورد توجه است. با این تفاوت که در کنایه، تنها معنای دور مد نظر شاعر یا نویسنده است، نه معنای نزدیک کلمه‌ها. از سوی دیگر، ایهام معمولاً در یک کلمه خود را نشان می‌دهد اما آرایه کنایه با ترکیب چند کلمه به وجود می‌آید. گاهی کنایه در یک جمله کامل یا گروهی از کلمات ساخته می‌شود. دانستن این نکته‌ها موجب می‌شود بدانید دقیقاً ایهام چیست و تفاوتی با آرایه‌های دیگر ادبیات فارسی، به ویژه کنایه، دارد.
در مطلب زیر از مجله فرادرس، ساختار آرایه کنایه و کاربرد آن به خوبی آموزش داده شده است.
همچنین فیلم آموزش علوم و فنون ادبی ۲ فرادرس، نکته‌های مهمی را در مورد آرایه جناس ارائه کرده است.
تفاوت ایهام با تکرار
آرایه تکرار به این معناست که شاعر یا نویسنده، یک کلمه، عبارت و یا جمله را با معنایی یکسان، در شعر یا نوشته خود تکرار کند. توجه داشته باشید که برای ساخت این آرایه، به بیش از یک کلمه نیاز است. برعکس، آرایه ایهام معمولاً با یک واژه ساخته می‌شود و دو معنای متفاوت را به ذهن متبادر می‌کند. برای آشنایی بیشتر با آرایه تکرار و طرز کاربرد آن، می‌توانید به مطلب زیر در مجله فرادرس مراجعه کنید.
سؤالات متداول
اینکه ایهام چیست و چه مصادیقی در ادبیات فارسی دارد، در بخش‌های قبلی این مطلب مورد بررسی قرار گرفت. در این بخش، به سؤالات متداولی پرداخته می‌شود که به انواع آرایه ایهام و کاربردهای آن ارتباط دارند. پاسخ هر سؤال نیز در کنار آن مطرح شده است.
آیا آرایه ایهام همیشه با استفاده از یک کلمه ساخته می‌شود؟
معمولاً برای ساخت آرایه ایهام از یک کلمه استفاده می‌شود اما برخی از انواع این آرایه، مانند ایهام دوگانه‌خوانی و اسلوب الحکیم با بیش از یک کلمه شکل می‌گیرند.
کدام انواع آرایه ایهام با ترکیب سایر آرایه‌های ادبی ساخته می‌شوند؟
ایهام تناسب، ایهام استخدام، ایهام تضاد و اسلوب الحکیم از ترکیب آرایه ایهام با سایر آرایه‌های ادبی به وجود می‌آیند.
تمرین آرایه ایهام
با مطالعه بخش‌های قبلی به طور کامل یاد گرفتید که آرایه ایهام چیست و چگونه ساخته می‌شود. در این بخش، آزمونی ارائه شده که با کمک آن می‌توانید سطح یادگیری خود را در مورد ایهام و کاربرد آن بسنجید. آزمون پیش رو شامل ۱۰ سؤال چهارگزینه‌ای است. برای پاسخ‌گویی به آن ابتدا باید صورت سؤال‌ها را بخوانید و سپس گزینه مورد نظر خود را علامت بزنید. در زیر هر سؤال، گزینه «مشاهده جواب» قرار داده شده است. با کلیک روی آن می‌توانید جواب درست هر سؤال را مشاهده کنید.
چنانچه بخواهید پاسخ تشریحی هر سؤال را بخوانید، تنها لازم است بر روی گزینه «شرح پاسخ» کلیک کنید.
پس از اینکه به تمامی سؤال‌ها جواب دادید، گزینه «دریافت نتیجه آزمون» نمایش داده می‌شود. با کلیک روی این گزینه، تعداد امتیازهای دریافتی شما در این آزمون نشان داده می‌شود.
۱- در کدام بیت از آرایه ایهام استفاده شده است؟
گفتم صنما لاله رخا دلدارا
در خواب نمای چهره باری یارا (ابواسعید ابوالخیر)
گفتم غم تو دارم گفتا غمت سر آید
گفتم که ماه من شو گفتا اگر برآید (حافظ)
جهان پیش چشمش به هنگام خشم
کم از سایه پشه بودی به چشم (اسدی طوسی)
تا ترا گرد مه از مشک سیه پرهون بود
در تمنای رخت جان و دلم مرهون بود (صائب)
در گزینه دوم، کلمه «برآید» دارای ایهام است. هم می‌تواند به معنی «برآورده شدن» باشد و هم معنای «طلوع کردن» را به ذهن متبادر کند.
۲- در بیت زیر کدام کلمه دارای ایهام است؟
عالم از ناله عشاق مبادا خالی
که خوش آهنگ و فرح‌بخش هوایی دارد
(حافظ)
کلمه «عشاق» علاوه بر اینکه به معنی «عاشقان» است، نام پرده‌ای در موسیقی نیز به شمار می‌آید. این کلمه در معنی دوم، با کلمه «خوش‌آهنگ» تناسب دارد.
۳- در بیت زیر، ایهام کلمه «غریب» از چه نوع است؟
آشنایی نه غریب است كه دلسوز من است
چون من از خویش برفتم دل بیگانه بسوخت
استخدام تشبیهی
یکی از معانی کلمه «غریب»، «ناآشنا» است. این کلمه با «خویش» در همین بیت تضاد دارد. «خویش» در معنای قوم‌و‌خویش به کار رفته است.
۴- نوع ایهام کلمه «کشت» را در بیت زیر مشخص کنید.
چو کِشتِ عافیتم، خوشه در گلو آورد
چو خوشه بازبُریدم گلوی کام و هوا
(خاقانی)
ایهام استخدام غیرتشبهی
«کشت» در این بیت، به معنای «کشتزار» آمده است. با این حال، وجود کلمات «بازبریدم» و «گلو» باعث می‌شود که معنای «کُشتن» نیز به ذهن متبادر شود.
۵- کدام گزینه در مورد بیت زیر درست است؟
جان ریخته شد با تو، آمیخته شد با تو
چون بوی تو دارد جان، جان را هله بنوازم
(مولوی)
کلمه «جان» دارای آرایه اسلوب الحکیم است.
کلمه «ریخته» دارای ایهام است.
«آمیخته» نشان‌دهنده آرایه ایهام تناسب است.
کل بیت دارای آرایه دوگانه‌خوانی است.
کلمه «ریخته» به دو معنی «ساخته شدن قالب» و «به پای کسی ریخته شدن» به کار رفته است.
۶- در کدام بیت از آرایه ایهام تضاد استفاده شده است؟
چشم چپ خویشتن برآرم
تا روی نبیندت به جز راست (سعدی)
مرا اختر بود خال سیاهت
ز مو یارا که اختر سوته‌تر بی (باباطاهر)
دیدم و آن چشم دل‌سیه که تو داری
جانب هیچ آشنا نگاه ندارد (حافظ)
عشق تو ماننده عقل اندر آمیزد به جان
مهر تو ماننده جان اندر آمیزد به تن (صائب)
در گزینه اول، «راست» علاوه بر اینکه معنای «راستی و درستی» می‌دهد، با کلمه «چپ»، آرایه ایهام تضاد را به وجود آورده است.
در گزینه سوم، «دل‌سیه» دارای آرایه ایهام است اما ایهام آن از نوع ایهام تضاد نیست.
گزینه‌های دوم و چهارم، فاقد آرایه ایهام‌اند.
۷- در بیت زیر، کلمه … دارای ایهام است.
کیست حافظ تا ننوشد باده بی آواز رود
عاشق مسکین چرا چندین تجمل بایدش
(حافظ)
در این بیت، «رود» هم معنی «رودخانه» را به ذهن می‌آورد و هم در معنای «نام یک ساز موسیقی» به کار رفته است.
۸- در بیت زیر، کلمه «روی» دارای ایهام است و به دو معنای … و … به کار رفته است.
آه کز طعنه بدخواه ندیدم رویت
نیست چون آینه‌ام روی ز آهن چه کنم
(حافظ)
«روی» علاوه بر اینکه معنای «چهره» را به ذهن می‌آورد، به سبب وجود کلمه «آهن»، معنای «فلز روی» را نیز به ذهن متبادر می‌کند.
۹- در همه بیت‌های زیر از آرایه ایهام تناسب استفاده شده است، به جز…
دیشب به سیل اشک ره خواب می‌زدم
نقشی به یاد خط تو بر آب می‌زدم (حافظ)
گر هزار است بلبل این باغ
همه را نغمه و ترانه یکی است (صائب)
از اسب پیاده شو بر نطع زمین نه رخ
زیر پی پیلش بین شه‌مات شد نعمان (خاقانی)
پشتم از تیر هوای تست چون زرین کمان
رویم از تیغ فراق تست چون زرین مجن (قطران تبریزی)
در گزینه اول، کلمه «خط» به سبب کلمه «نقش» دارای آرایه ایهام تناسب شده است.
در گزینه دوم، «هزار به معنی عدد هزار است اما با کلمه «بلبل» ایهام تناسب برقرار کرده است و معنای «پرنده هزار» را نیز نشان می‌دهد.
در گزینه سوم، «رخ» با «پیل» و «مات» تناسب دارد و آرایه ایهام تناسب را تشکیل داده است.
در گزینه چهارم، آرایه ایهام به کار نرفته است.
۱۰- کدام گزینه در مورد ایهام و انواع آن نادرست است؟
در آرایه ایهام، کلمه مورد نظر دو معنی متفاوت دارد.
ایهام دوگانه‌خوانی به ساختار صرفی و نحوی کلام مربوط می‌شود.
در آرایه استخدام ضمیر از مشبه و مشبه‌به استفاده می‌شود.
ایهام ترجمه، بیشتر در مورد ترجمه کلمات از فارسی به عربی یا برعکس، صورت می‌گیرد.
در آرایه استخدام ضمیر، از تشبیه یا مشبه و مشبه‌به استفاده نمی‌شود.
جمع بندی
در این مطلب از مجله فرادرس، نشان دادیم که ایهام چیست و چه انواعی دارد. همچنین ساختار آن را بررسی کرده و مثال‌هایی از آن را در شعر فارسی تحلیل کردیم. در ادامه، به برخی از تفاوت‌های آرایه ایهام با سایر آرایه‌های ادبیات فارسی اشاره کردیم. در مرحله بعد، تعدادی از سؤال‌های متداول را در مورد ایهام و کاربرد آن مطرح نمودیم و تمرین‌هایی را برای مرور نکته‌های این مطلب در اختیارتان قرار دادیم.
source