در زبان فارسی برای نشان دادن مطابقت فاعل یا نهاد با فعل جمله، از شناسه‌های فعلی استفاده می‌شود. این شناسه‌ها در واقع، نوعی تکواژ هستند که با اتصال به انتهای فعل، شخص و شمار آن را مشخص می‌کنند. وجود شناسه‌ها باعث می‌شود مخاطبان با خواندن یا شنیدن انواع جمله‌ها، به راحتی فاعل جمله یا نهاد آن‌ها را تشخیص بدهند. هرچند به عنوان یک فارسی‌زبان، بارها و بارها شناسه‌های فعلی را در زبان روزمره خود به کار می‌‌بریم، بازهم ممکن است در شناسایی یا تشخیص آن‌ها دچار مشکل شویم. به همین خاطر، در این مطلب از مجله فرادرس، به طور اختصاصی، شناسه‌های فعلی و کاربرد آن‌ها را در فعل‌های ماضی و فعل‌های مضارع بررسی می‌کنیم. همچنین نشان می‌دهیم شناسه های فعل ماضی و مضارع در فارسی چگونه هنگام صرف فعل‌ها به کار می‌روند. در ادامه، به روش‌های تشخیص شناسه‌ها اشاره می‌کنیم و آزمونی را برای یادگیری هرچه بهتر این مبحث در اختیارتان قرار می‌دهیم.

شناسه های فعل ماضی و مضارع در فارسی

شناسه‌های فعلی، تکواژهای وابسته‌ای هستند که به تنهایی معنایی ندارند اما با قرار گرفتن در انتهای فعل‌های ماضی، مضارع و فعل آینده، شخص و شمار آن‌ها را نشان می‌دهند. شناسه‌ها در صرف فعل‌های فارسی اهمیت بالایی دارند، چرا که نشان می‌دهند فعل جمله، مطابق با کدام بخش از آن جمله صرف شده است. همین موضوع به درک جمله و شناخت فاعل یا نهاد آن کمک بسیاری می‌کند. شناسه‌های فارسی شش حالت دارند و متناسب با شخص و شمار فاعل یا نهاد جمله به کار می‌روند.

برای آشنایی بیشتر با صرف فعل‌های فارسی در شخص و شمارهای شش‌گانه، می‌توانید به فیلم آموزش رایگان فعل در فارسی فرادرس که لینک آن در ادامه قرار داده شده است، مراجعه کنید.

توجه داشته باشید که شناسه‌ها هم در ساختار فعل‌های معلوم و هم در ساختمان فعل‌های مجهول استفاده می‌شوند. با این تفاوت که شناسه فعل‌های معلوم در شخص و شمار با فاعل و نهاد جمله مطابقت دارد اما در فعل‌های مجهول، شناسه‌ها مطابق با مفعول قبلی یا نهاد جدید جمله به کار می‌روند.

در بخش‌های بعدی این مطلب از مجله فرادرس، ابتدا به طور کلی شناسه‌های فعل‌های ماضی و مضارع در فارسی را معرفی می‌کنیم و سپس کاربرد آن‌ها را در انواع فعل‌های ماضی و مضارع معلوم نشان می‌دهیم. سپس به طور مختصر، به کاربرد شناسه‌های فعلی در ساختار فعل‌های ماضی و مضارع مجهول اشاره می‌کنیم.

شناسه های فعل ماضی

در بخش‌های قبلی، به طور کلی با شناسه های فعل ماضی و مضارع در فارسی آشنا شدیم. در این بخش، انواع شناسه‌های فعل‌های ماضی را به طور جداگانه بررسی می‌کنیم.

فعل‌های ماضی در زبان فارسی به ۹ دسته تقسیم می‌شوند. در ساختار برخی از آن‌ها از شناسه استفاده می‌شود اما برخی دیگر با استفاده از فعل کمکی صرف می‌شوند. در ساختار فعل‌های «ماضی ساده»، «ماضی استمراری»، «ماضی بعید»، «ماضی التزامی» و «ماضی مستمر یا ملموس» از شناسه‌های فعلی استفاده می‌‌شود.

در فیلم آموزش فارسی پایه نهم فرادرس، انواع شناسه‌های فعل ماضی و کاربرد آن‌ها آموزش داده شده است. برای مشاهده این فیلم آموزشی تنها کافی است روی لینک زیر کلیک کنید.

شناسه‌های فعل ماضی، همین‌طور شخص و شمار آن‌ها در جدول زیر نشان داده شده است.

نکته: شناسه فعل‌های ماضی در حالت سوم شخص مفرد، صفر یا تهی است که با علامت «Ø» نشان داده می‌شود. در واقع، در فعل ماضی سوم شخص مفرد، هیچ شناسه‌ای دیده نمی‌شود.

در ساختار برخی از فعل‌های ماضی، یعنی «ماضی نقلی»، «ماضی نقلی مستمر»، «ماضی ابعد» و «ماضی مستمر نقلی» از شناسه استفاده نمی‌شود. این فعل‌ها با استفاده از فعل‌های کمکی صرف می‌شوند.

در بخش‌های بعدی این مطلب از مجله فرادرس، آن دسته از فعل‌های ماضی را که با استفاده از شناسه‌ها صرف می‌شوند، بررسی خواهیم کرد.

شناسه فعل ماضی ساده

در ساختار فعل ماضی ساده، بعد از بن ماضی فعل از شناسه استفاده می‌‌شود. در جدول زیر، صرف فعل ماضی ساده با استفاده از شناسه‌های فعلی نشان داده شده است.

برای آشنایی بیشتر با صرف فعل ماضی ساده، توصیه می‌کنیم مطلب زیر را در مجله فرادرس مطالعه کنید.

شناسه فعل ماضی ساده مجهول

برای ساخت فعل ماضی ساده مجهول از فعل کمکی «شدن» استفاده می‌شود. هنگام صرف این فعل، شناسه فعلی در انتهای فعل کمکی قرار می‌گیرد. جدول زیر، کاربرد شناسه را در فعل ماضی ساده مجهول به خوبی نشان می‌دهد.

شناسه فعل ماضی استمراری

در فعل‌های ماضی استمراری نیز بعد از بن ماضی فعل، شناسه فعلی قرار می‌گیرد.

پیشوندی که در ابتدای فعل ماضی استمراری قرار می‌گیرد، ارتباطی با شناسه یا شخص و شمار آن ندارد.

شناسه فعل ماضی استمراری مجهول

در فعل‌های ماضی استمراری مجهول نیز شناسه فعلی به انتهای فعل کمکی اضافه می‌شود. در ساختار این فعل، فعل اصلی به صورت صفت مفعولی و بدون شناسه می‌آید. به طور مثال، در جدول زیر، شناسه‌های فعل ماضی استمراری مجهول نشان داده شده است. برای مشاهده مثال‌های بیشتر می‌توانید به فیلم آموزش فارسی پایه نهم فرادرس مراجعه کنید.

روش ساخت صفت مفعولی از فعل اصلی در مطلب زیر از مجله فرادرس آموزش داده شده است.

شناسه فعل ماضی بعید

در فعل‌های ماضی بعید، برخلاف فعل‌های ماضی ساده و استمراری، فعل اصلی شناسه نمی‌گیرد، بلکه فعل کمکی همراه با شناسه صرف می‌شود. در ساختار فعل ماضی بعید، فعل اصلی به صورت صفت مفعولی می‌آید اما فعل کمکی صرف می‌شود و با شناسه فعلی به کار می‌رود.

صرف فعل‌های ماضی بعید را همراه با شناسه فعلی در جدول زیر مشاهده می‌کنید.

در ساختار فعل ماضی بعید، فعل کمکی است که با فاعل یا نهاد جمله مطابقت دارد، نه فعل اصلی.

شناسه فعل ماضی بعید مجهول

در فعل‌های ماضی بعید مجهول از دو فعل کمکی «بودن» و «شدن» استفاده می‌شود. در ساختار این فعل، شناسه فعلی تنها به انتهای فعل کمکی «بودن» اضافه می‌شود. نحوه صرف فعل ماضی بعید مجهول با استفاده از شناسه فعلی در جدول زیر نشان داده شده است.

شناسه فعل ماضی التزامی

در ساختار فعل ماضی التزامی هم از فعل کمکی استفاده می‌شود. درست مانند فعل‌های ماضی بعید، در فعل‌های ماضی التزامی نیز فعل اصلی به صورت صفت مفعولی می‌آید اما فعل کمکی مطابق با فاعل یا نهاد جمله صرف می‌شود و شناسه می‌گیرد. توجه داشته باشید که فعل کمکی در ساختار ماضی التزامی، به صورت مضارع صرف می‌شود. به همین خاطر، مانند فعل‌های مضارع صرف می‌شود و شناسه می‌گیرد.

همان‌طور که در جدول بالا هم قابل مشاهده است، فعل ماضی التزامی در حالت سوم شخص مفرد با شناسه «ـَ د» به کار رفته است. در حالی که سایر فعل‌های ماضی در این حالت با شناسه تهی صرف می‌شود. دلیل این تفاوت به نوع صرف این فعل‌ها برمی‌گردد. فعل کمکی «باشیدن» در ساختار فعل ماضی التزامی مانند فعل‌های مضارع صرف می‌شود. به همین خاطر، در حالت سوم شخص مفرد، با شناسه «ـَ د» صرف شده است، نه شناسه تهی.

شناسه‌های فعل‌های مضارع در بخش‌های بعدی این مطلب از مجله فرادرس، بیشتر توضیح داده می‌شوند.

شناسه فعل ماضی التزامی مجهول

در ساختار فعل ماضی التزامی مجهول نیز از دو فعل کمکی «باشیدن» و «شدن» استفاده می‌شود. شناسه فعلی تنها به انتهای فعل کمکی «باشیدن» اضافه می‌شود. با دقت به جدول زیر می‌توانید کاربرد شناسه را در فعل‌های ماضی التزامی مجهول بهتر بیاموزید.

به کمک فیلم آموزش رایگان فعل در فارسی فرادرس، هم فعل ماضی التزامی و هم ساختار سایر فعل‌های فارسی را بهتر می‌آموزید.

شناسه فعل ماضی مستمر

فعل ماضی مستمر با استفاده از فعل کمکی «داشتن» صرف می‌شود. در این فعل از دو شناسه فعلی استفاده می‌شود. به این دلیل که در ساختار این فعل، هم فعل کمکی و هم فعل اصلی صرف می‌شوند و شناسه می‌گیرند. توجه داشته باشید که برای فعل کمکی و فعل اصلی در ساختار فعل ماضی مستمر، همیشه از شناسه یکسانی استفاده می‌شود. با توجه به جدول زیر کاربرد شناسه را در ساختار این فعل بهتر می‌آموزید.

شناسه فعل ماضی مستمر مجهول

فعل‌های ماضی مستمر مجهول با استفاده از دو فعل کمکی «داشتن» و «شدن» صرف می‌شوند. هر دوی این فعل‌های کمکی شناسه می‌گیرند و صرف می‌شوند. در جدول زیر، کاربرد شناسه در فعل ماضی مستمر مجهول نشان داده شده است.

شناخت ساختار فعل فارسی با فرادرس

شناسه‌‌ها از مهم‌ترین بخش‌های فعل‌های فارسی هستند که مطابقت فعل را با فاعل یا نهاد جمله مشخص می‌کنند. با این حال، اجزای دیگری هم در ساختار فعل‌ها وجود دارند که اساساً بدون آن‌ها هیچ فعلی شکل نمی‌گیرد، مانند بن فعل یا پیشوندهای فعلی. به یاد داشته باشید زمانی به خوبی می‌توانید شناسه های فعل ماضی و مضارع در فارسی را بیاموزید که با سایر اجزای فعل نیز تاحدودی آشنا باشید. به همین سبب، توصیه می‌کنیم به فیلم‌های آموزشی زیر در فرادرس مراجعه کنید و پس از اینکه دانسته‌های خود را در مورد ساختار فعل‌ها تکمیل کردید، یادگیری شناسه‌های فعلی را آغاز کنید.

در این فیلم‌های آموزشی، نه تنها ساختمان فعل‌ها و روش صرف آن‌ها را می‌آموزید، بلکه ده‌ها نکته کاربردی دیگر را نیز در زمینه دستور زبان فارسی یاد می‌گیرید.

چنانچه می‌خواهید علاوه بر مباحث دستور زبان فارسی، اطلاعات خود را در زمینه آرایه‌های ادبی و اصول نگارش فارسی نیز افزایش بدهید، پیشنهاد می‌کنیم از مجموعه آموزش‌های زیر در فرادرس بهره ببرید.

شناسه های فعل مضارع

در زبان فارسی، ۴ نوع فعل مضارع وجود دارد که همگی آن‌ها با استفاده از شناسه‌های فعلی صرف می‌شوند. انواع فعل‌های مضارع و ساختار آن‌ها به طور کامل در فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه دهم فرادرس بررسی شده‌اند. با کلیک بر لینک زیر می‌توانید این فیلم آموزشی را تهیه و مشاهده کنید.

در جدول زیر، شناسه‌های فعل‌های مضارع را به همراه شخص و شمار آن‌ها مشاهده می‌کنید.

نکته: شناسه سوم شخص مفرد در حالت مضارع «-َ د» است، در حالی که برای صرف فعل ماضی در حالت سوم شخص مفرد از شناسه تهی ø استفاده می‌شود.

در بخش‌های بعدی این مطلب، کاربرد شناسه را در ساختار فعل‌های مضارع توضیح می‌دهیم.

شناسه فعل مضارع ساده

در صرف فعل مضارع ساده، بعد از بن مضارع فعل، شناسه فعلی قرار می‌گیرد، همان‌طور که در جدول زیر نیز نشان داده شده است.

در ساختار فعل مضارع ساده، از هیچ تکواژ دیگری به جر بن فعل و شناسه استفاده نمی‌شود.

شناسه فعل مضارع ساده مجهول

در فعل‌های مضارع ساده مجهول، شناسه بعد از فعل کمکی «شدن» قرار می‌گیرد. در جدول زیر، نحوه صرف فعل مضارع ساده مجهول با شناسه فعلی نشان داده شده است.

شناسه فعل مضارع اخباری

فعل‌های مضارع اخباری نیز با استفاده از شناسه‌های فعلی صرف می‌شوند. در این فعل‌ها، شناسه‌ها بعد از بن مضارع فعل قرار می‌گیرند. برای آشنایی بیشتر با کاربرد شناسه‌ها در ساختار فعل‌های مضارع اخباری، به جدول زیر توجه کنید.

به کمک مطلب زیر در مجله فرادرس نیز می‌توانید نکته‌های بیشتری را در مورد ساختار این فعل یاد بگیرید.

شناسه فعل مضارع اخباری مجهول

در فعل‌های مضارع اخباری مجهول، فعل اصلی به صورت صفت مفعولی می‌آید و شناسه فعلی در انتهای فعل کمکی «شدن» قرار می‌گیرد. کاربرد شناسه فعل مضارع اخباری مجهول را در جدول زیر مشاهده می‌کنید.

شناسه فعل مضارع التزامی

شناسه‌های فعلی در ساختار فعل‌های مضارع التزامی نیز به کار می‌روند. در جدول زیر، صرف فعل‌‌های مضارع التزامی با استفاده از شناسه‌ها نشان داده شده است.

در صرف این فعل، علاوه بر شناسه فعلی، از پیشوند «ب‍ـ» نیز استفاده می‌شود. برای اینکه ساختار و کاربرد فعل مضارع التزامی را بهتر یاد بگیرید، توصیه می‌کنیم فیلم آموزش رایگان فعل در فارسی فرادرس را مشاهده کنید.

شناسه فعل مضارع التزامی مجهول

فعل مضارع التزامی مجهول نیز مانند سایر فعل‌های فارسی، با استفاده از فعل کمکی «شدن» به صورت مجهول درمی‌آید. شناسه فعلی نیز در انتهای همین فعل کمکی قرار می‌گیرد. برای اینکه با کاربرد شناسه در این فعل بیشتر آشنا شوید، به جدول زیر دقت کنید.

شناسه فعل مضارع مستمر

فعل‌های مضارع مستمر با استفاده از فعل‌ کمکی «داشتن» صرف می‌شوند. در ساختار این فعل‌ها، هم فعل کمکی و هم فعل اصلی، هر دو صرف می‌شوند و شناسه می‌گیرند. برای یادگیری بهتر این نکته، به صرف فعل «گفتن» در جدول زیر دقت کنید.

در ساختار فعل مضارع مستمر، شناسه فعل کمکی و فعل اصلی کاملاً یکسان‌اند.

شناسه فعل مضارع مستمر مجهول

در ساختار فعل‌های مضارع مستمر مجهول از دو فعل کمکی «داشتن» و «شدن» استفاده می‌شود. شناسه فعلی در انتهای هر دوی این فعل‌های کمکی قرار می‌گیرد. مثالی از صرف این فعل در جدول زیر نشان داده شده است.

مطابقت شناسه با فاعل یا نهاد

به طور کلی، شناسه های فعل ماضی و مضارع در فارسی غالباً در شخص و شمار با فاعل یا نهاد جمله مطابقت دارند. با این حال، ممکن است در این بین، استثناهایی هم وجود داشته باشد، یعنی برای فاعل جمع از شناسه فعلی مفرد استفاده شود یا برعکس. در این بخش، به قواعد مطابقت شناسه‌های فعل‌های ماضی و مضارع در فارسی می‌پردازیم و برخی از استثناهای آن را نیز توضیح می‌دهیم.

پیش از اینکه وارد این مبحث شوید، پیشنهاد می‌کنیم با مشاهده فیلم آموزش رایگان فعل در فارسی فرادرس، هرآنچه لازم است را در مورد ساختار فعل‌های ماضی و مضارع بیاموزید و سپس مطالعه این بخش را آغاز کنید. لینک این فیلم آموزشی در ادامه ارائه شده است.

فاعل یا نهاد جاندار (انسان)

چنانچه فاعل یا نهاد جمله، جاندار یا انسان باشد و به صورت مفرد آمده باشد، در آن جمله از شناسه مفرد استفاده می‌شود. در صورتی که فاعل یا نهاد جاندار باشد و به صورت جمع آمده باشد، فعل آن نیز همراه با شناسه جمع صرف می‌شود. مثال‌های زیر این نکته را به خوبی نشان می‌دهند.

سارا با پدرش به مدرسه می‌رود.

دانش‌آموزان به مدرسه می‌روند.

در جمله اول، «سارا» فاعل جاندار و مفرد است. در نتیجه، فعل جمله با شناسه مفرد آمده است. در جمله دوم، از فاعل جمع و جاندار، یعنی «دانش‌آموزان» استفاده شده است. بنابراین، فعل آن هم با شناسه جمع صرف شده است.

نهاد یا فاعل غیرجاندار (حیوان، گیاه و…)

هرگاه نهاد جمله، غیرجاندار و جمع باشد، می‌توان آن را با شناسه مفرد یا جمع به کار برد. با این حال، فارسی‌زبانان ترجیح می‌دهند برای نهادهای غیرجاندار جمع، معمولاً از شناسه جمع استفاده کنند. در این مورد، به مثال‌های زیر دقت کنید.

بشقاب‌ها روی زمین افتاد.

بشقاب‌ها روی زمین افتادند.

همان‌طور که در مثال‌های بالا می‌بینید، «بشقاب‌‌ها» نهاد غیرجاندار و جمع است که می‌تواند هم با شناسه مفرد و هم با شناسه جمع به کار برود.

چنانچه نهاد جمله، غیرجاندار باشد اما در جمله از آرایه تشخیص و جان‌بخشی استفاده شده باشد، فعل باید با شناسه جمع به کار برود؛ مانند فعل جمله زیر که به همین دلیل با شناسه جمع صرف شده است.

بلبل‌ها با آواز زیبای خود، درختان را از خواب بیدار می‌کردند.

کاربرد اسم زمان به عنوان نهاد

اگر نهاد جمله از نوع اسم زمان باشد، معمولاً در آن جمله، از فعل یا شناسه مفرد استفاده می‌کنند. برای یادگیری بهتر این نکته، به مثال‌های زیر توجه کنید.

سال‌های بسیاری سپری شد.

شب‌های تابستان پرستاره است.

در جمله‌های بالا، نهاد و اسم زمان به صورت جمع آمده است اما فعل‌هایی که در جمله‌ها دیده می‌شوند، با استفاده از شناسه مفرد صرف شده‌اند.

کاربرد اسم جمع به عنوان نهاد

در صورتی که نهاد یا فاعل جمله از نوع اسم جمع باشد، می‌توان فعل آن را هم با شناسه مفرد و هم با شناسه جمع صرف کرد. در مثال‌هایی زیر، نمونه‌هایی از کاربرد شناسه برای نهاد یا فاعل اسم جمع نشان داده شده است.

گروهی از جمعیت برخاست و مخالفت خود را اعلام کرد / کردند.

جمعیّت یک‌صدا نام او را صدا زد / زدند.

«گروه» و «جمعیّت» اسم‌های جمعی هستند که می‌توانند با فعل مفرد یا جمع به کار بروند. با این وجود، برخی از اسم‌های جمع در زبان فارسی، همواره با فعل و شناسه مفرد به کار می‌روند و نمی‌توان فعل آن‌ها را با شناسه جمع صرف کرد. در مثال‌های زیر، دو نمونه از این اسم‌های جمع را مشاهده می‌کنید.

کاروان بی‌وقفه به راه خود ادامه می‌داد.

قافله‌ای از حوالی روستای ما گذشت.

در جمله‌های بالا، اسم‌های جمع «کاروان» و «قافله» با فعل و شناسه مفرد به کار رفته‌اند. این اسم‌های جمع را هرگز نمی‌توان با فعل جمع به کار برد. مشاهده فیلم آموزش فارسی پایه نهم فرادرس به شما کمک می‌کند فعل‌ها و شناسه‌های مفرد و جمع فارسی را به آسانی، از یکدیگر تشخیص بدهید.

اسم جمع مکسّر به عنوان نهاد

برخی از جمع‌های مکسّر عربی که در زبان فارسی نیز رواج دارند، به مرور زمان معنای جمع خود را از دست می‌دهند و در فارسی با فعل و شناسه مفرد به کار می‌روند. برای آشنایی با این اسم‌ها به مثال‌های زیر دقت کنید.

تکالیف دشواری بر دوش والدین قرار دارد.

عواقب ناخوشایند این کار گریبان همه را می‌گیرد.

در مثال‌های بالا، «تکالیف» و «عواقب» از نوع اسم‌های جمع مکسّر هستند اما چون معنای جمع آن‌ها کمرنگ شده است، با فعل و شناسه مفرد به کار رفته‌اند.

ضمیر مبهم به عنوان نهاد

برخی از ضمیرهای مبهم فارسی، مانند «همه»، «برخی» و «بعضی» با شناسه جمع به کار می‌روند، همان‌طور که در مثال‌های زیر نیز نشان داده شده است.

برخی باور دارند که زمین مسطّح است، نه کروی.

همه برای حضور در مراسم آمدند.

نهادهای جمله‌های بالا، یعنی «برخی» و «همه»، از نوع ضمیر مبهم هستند که با فعل و شناسه جمع به کار رفته‌اند.

معطوف شدن یک اسم به نهاد

هرگاه دو اسم در جایگاه نهاد یا فاعل جمله قرار گرفته باشند و اسم دوم با حرف عطف «و» به اسم اول معطوف شده باشد، در آن جمله از فعل و شناسه جمع استفاده می‌شود. برای روشن‌تر شدن این نکته، به مثال زیر توجه کنید.

سارا و سپهر به کتاب‌خانه می‌روند.

جمله بالا در واقع دو فاعل دارد که فاعل دوم آن با حرف عطف به فاعل اول معطوف شده است. به همین خاطر، در این جمله از شناسه جمع «ـَ ند» استفاده شده است. چنانچه ضمیر اول شخص مفرد یا جمع، به همراه هر ضمیر یا اسم دیگری در جایگاه نهاد قرار بگیرد، فعل جمله با استفاده از شناسه اول شخص جمع صرف می‌شود. این نکته در مثال زیر به‌ خوبی نشان داده شده است.

من و مادرم به گلدان‌ها آب می‌دهیم.

اگر ضمیر دوم شخص مفرد یا جمع به همراه اسم یا ضمیر دیگری، به عنوان نهاد به کار رفته باشد، برای صرف فعل جمله از شناسه دوم شخص جمع استفاده می‌شود؛ همان‌طور که در مثال زیر نیز نشان داده شده است.

تو و مادرت، به استقبال مهمان‌ها رفتید.

در صورتی که دو اسم در جایگاه نهاد یا فاعل قرار داشته باشند اما بین آن‌ها حرف ربط «با» به کار رفته باشد، دیگر نمی‌توان فعل جمله را با شناسه جمع صرف کرد. بلکه باید آن را به صورت مفرد آورد. در این مورد، به مثال زیر توجه کنید.

سارا با سپهر به کتاب‌خانه می‌رود.

در جمله بالا، «سارا» نهاد جمله است اما «سپهر» نهاد جمله به شمار نمی‌آید. به همین دلیل، شناسه فعل نیز به صورت مفرد آمده است.

فاعل مفرد و فعل جمع

گاهی برای رعایت ادب و همچنین احترام به مخاطب، برای فاعل دوم شخص مفرد یا سوم شخص مفرد، از شناسه دوم شخص جمع و سوم شخص جمع استفاده می‌شود. مانند جمله زیر که فاعل آن مفرد است اما گوینده جمله با هدف احترام به او از شناسه جمع استفاده کرده است.

استاد فرمودند که همه رأس ساعت ۹ در کلاس باشند.

فعل «فرمودند» برای احترام به فاعل جمله، یعنی «استاد»، با شناسه جمع «ـَ ند» صرف شده است.

تشخیص شناسه فعل

برای اینکه شناسه های فعل ماضی و مضارع در فارسی را به راحتی تشخیص بدهید، لازم است ابتدا بن ماضی و مضارع فعل را شناسایی کنید. هر تکواژی که مستقیماً بعد از بن فعل آمده باشد، شناسه آن محسوب می‌شود. توجه داشته باشید که شناسه‌ها هرگز پیش از بن فعل قرار نمی‌گیرند و هیچ‌وقت جدا از فعل به کار نمی‌روند. همان‌طور که در بخش‌های قبلی هم گفته شد، شناسه‌ها تکواژهای وابسته هستند و تکواژهای وابسته‌ها هم هرگز به صورت مستقل به کار نمی‌روند.

لازم است به این نکته هم توجه کنید که گاهی در ساختار برخی از فعل‌ها از پیشوند استفاده می‌شود. پیشوندها هم تکواژهای وابسته‌ای هستند که در ساختار فعل، اسم، صفت و قید به کار می‌روند اما هیچ ارتباطی با شناسه‌های فعلی و شخص و شمار فعل‌ها ندارند.

آشنایی با ساختار فعل ماضی و مضارع

وندها، بن فعل، فعل‌های کمکی و شناسه‌ها، عناصری هستند که ساختار فعل‌های فارسی را تشکیل می‌دهند. هر کدام از این اجزا، وظایف به‌خصوصی دارند و بدون آن‌ها نمی‌توان فعل‌های ماضی یا مضارع را صرف کرد. به طور مثال، بن‌های ماضی و مضارع فعل در واقع معنای اصلی فعل را نشان می‌دهند و شناسه های فعل ماضی و مضارع در فارسی، مطابقت فعل را با فاعل یا نهاد جمله مشخص می‌کنند.

برای اینکه ساختار فعل‌های ماضی و مضارع را به خوبی بیاموزید و اجزای مختلف آن‌ها را به راحتی از یکدیگر تشخیص بدهید، ساده‌ترین راه این است که از فیلم‌های آموزشی زیر در فرادرس کمک بگیرید. فهرستی از فیلم‌های آموزشی مرتبط با فعل‌ها و گروه‌های فعلی در ادامه ارائه شده است.

اگر می‌خواهید با سایر بخش‌های جمله، مانند گروه‌های اسمی، گروه‌های قیدی و یا آرایه‌های ادبی فارسی نیز آشنا شوید، حتماً سری به مجموعه آموزش‌های زیر در فرادرس بزنید. آموزش‌های مربوط به پایه‌های مختلف دوره متوسطه در این مجموعه عرضه شده است.

تفاوت شناسه و فعل کمکی

در بخش‌های پیشین این مطلب گفتیم که برخی از فعل‌ها به جای شناسه، با فعل کمکی به کار می‌روند و در واقع، شخص و شمار آن‌ها با استفاده از فعل کمکی نشان داده می‌شود، مانند فعل ماضی ابعد یا فعل ماضی نقلی. برای آشنایی بیشتر با فعل‌های کمکی و شناخت تفاوت آن‌ها با شناسه‌های فعلی، به جدول زیر دقت کنید.

در این جدول، مصدر فعل «گفتن» به صورت ماضی نقلی و همراه با فعل کمکی صرف شده است.

فعل‌های کمکی «ام، ای، است، ایم، اید، اند» اگرچه ظاهراً شبیه به شناسه‌های فعلی‌اند اما در واقع فعل کمکی‌اند. این فعل‌ها صورت حال از مصدر «بودن» به شمار می‌آیند.

شناسه فعل در زبان‌ های ضمیرانداز

در بسیاری از زبان‌های دنیا، از جمله زبان فارسی، هنگامی که فاعل به صورت ضمیر آمده باشد و گوینده یا نویسنده قصد تأکید بر آن را نداشته باشد، می‌توان فاعل را از جمله حذف کرد. برای درک بهتر این نکته به مثال زیر توجه کنید.

کجا می‌روی؟

با دقت به جمله بالا می‌بینید که فاعل آن حذف شده است. فاعل این جمله در واقع ضمیر «تو» بوده است اما چون گوینده نمی‌خواسته بر فاعل جمله تأکید کند، آن را از جمله حذف کرده است. در برخی از مواقع، با توجه به بافت کلام می‌توان تشخیص داد که ضمیر و فاعل حذف شده چه بوده است.

یکی از راه‌های ساده برای تشخیص فاعل محذوف جمله این است که به شناسه فعل دقت کنیم. شناسه های فعل ماضی و مضارع در فارسی همواره با فاعل جمله مطابقت دارند، حتی اگر فاعل از جمله حذف شده باشد.

سؤالات متداول

در بخش حاضر، به برخی از سؤال‌های متداول در مورد شناسه های فعل ماضی و مضارع در فارسی اشاره می‌کنیم و به آن‌ها پاسخ می‌دهیم. البته برای یادگیری نکته‌ها و مثال‌های بیشتر در مورد فعل‌های ماضی و مضارع فارسی و کاربرد شناسه در آن‌ها، می‌توانید همین حالا از فیلم آموزش فارسی پایه نهم فرادرس کمک بگیرید. لینک این فیلم آموزشی را در ادامه مشاهده می‌کنید.

شناسه‌ها چه تفاوتی با وندها دارند؟

شناسه‌ها تنها در ساختار فعل‌ها به کار می‌روند و شخص و شمار آن‌ها را نشان می‌دهند اما وندها در ساختار اسم‌ها، صفت‌ها و قیدها نیز به کار می‌روند. وند در واقع به ساخت کلمه‌ها، اعم از فعل، اسم، صفت و قید کمک می‌کنند اما شناسه‌ها برای صرف فعل‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرند.

آیا همیشه برای فاعل جمع از شناسه جمع استفاده می‌شود؟

خیر، در برخی مواقع ممکن است همراه با فاعل یا نهاد جمع از شناسه مفرد استفاده شود. به طور مثال، در جمله «کتاب‌ها از دستم افتاد.» از شناسه مفرد استفاده شده است در حالی که فاعل آن، یعنی «کتاب‌ها» به صورت جمع آمده است.

فعل‌های مفرد با کدام شناسه‌های فارسی به کار می‌روند؟

فعل‌های مفرد، فعل‌هایی هستند که با شناسه‌های اول شخص، دوم شخص و سوم شخص مفرد به کار می‌روند.

فعل‌های جمع با کدام شناسه‌های فارسی به کار می‌روند؟

فعل‌های جمع با شناسه‌های اول شخص، دوم شخص و سوم شخص جمع صرف می‌شوند.

تمرین شناسه فعل

به کمک تمرین‌هایی که در این بخش ارائه کرده‌ایم، شناسه های فعل ماضی و مضارع در فارسی را بهتر و بیشتر می‌آموزید. این بخش شامل سه قسمت است و هر قسمت نیز ۱۰ تمرین قرار دارد. در هر قسمت، راهنمای پاسخگویی به تمرین‌های آن قسمت بیان شده است.

بخش اول تمرین شناسه فعل

فعل‌های زیر را صرف کرده و مطابق با آنچه در پرانتز آمده است، شناسه مناسب را به آن‌ها اضافه کنید. برای مشاهده پاسخ درست، لازم است بر گزینه «جواب» کلیک کنید.

بخش دوم تمرین شناسه فعل

در جمله‌های زیر، مطابق با فاعل یا نهاد جمله، شناسه مناسب را قرار بدهید. با کلیک بر گزینه «جواب» می‌توانید پاسخ درست هر سؤال را مشاهده کنید.

بخش سوم تمرین شناسه فعل

سؤال‌های این بخش به صورت دو گزینه‌ای طراحی شده‌اند. برای پاسخ‌گویی به تمرین‌ها، لازم است صورت سؤال را به دقت مطالعه کنید و سپس گزینه درست را علامت بزنید. به منظور مشاهده پاسخ درست یا اطمینان از درستی پاسخ‌هایتان می‌توانید بر گزینه «مشاهده جواب» کلیک کنید.

جمع بندی

در مطلبی که پیش رو دارید، کوشیده‌ایم انواع شناسه های فعل ماضی و مضارع در فارسی را معرفی کنیم و کاربرد آن‌ها را در فعل‌های زمان گذشته و حال نشان بدهیم. همچنین روش تشخیص آن‌ها را در جمله بررسی کردیم و تفاوت آن‌ها را با فعل‌های کمکی توضیح دادیم. در مرحله بعد، به برخی از سؤال‌های متداول در مورد شناسه‌های فعلی و کاربرد آن‌ها اشاره کردیم و در نهایت، آزمونی را برای یادگیری بهتر این مبحث در اختیارتان قرار دادیم. بخش گسترده‌ای از این مطلب را مثال‌هایی تشکیل می‌دهند که برای درک بهتر مباحث ارائه کردیم.