۷ بازدید

آخرین به‌روزرسانی: ۰۴ اردیبهشت ۱۴۰۳

زمان مطالعه: ۶ دقیقه

ضمایر را به‌جای اسم‌ها می‌آوریم و اسمی که ضمیر، جانشین آن شده است را مرجع همان ضمیر می‌گوییم. برای مثال در عبارت «محمد برادر من است. او پسر درسخوانی است.»، مرجع ضمیر «او» در جمله دوم، اسم «محمد» در جمله اول است. در این مطلب از مجله فرادرس یاد می‌گیریم که مرجع ضمیر چیست و چگونه باید آن را تشخیص دهیم. در ادامه با پرکاربردترین ضمایر فارسی آشنا می‌شویم. بعد از خواندن مطلب نیز می‌توانید با پاسخ دادن به پرسش‌های چهارگزینه‌ای که در انتها آورده‌ایم، میزان یادگیری خود را بسنجید.

مرجع ضمیر چیست؟

همه ضمیرها جانشین اسم‌ می‌شوند و مرجع ضمیر در واقع همان اسمی است که ضمیر، جانشینش شده و به جای آن آمده است. برای مثال در جمله «رستم آمد و مادرش را دید.»، ضمیر «-َ ش» در کلمه «مادرش» به جای «رستم» آمده است تا از تکرار این اسم جلوگیری شود و متن روان‌تر و خواناتری داشته باشیم. برای آشنایی بیشتر با ضمایر و قواعد آن، تماشای فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه هفتم فرادرس را که لینکش را در کادر پایین می‌بینید، پیشنهاد می‌کنیم.

مرجع ضمیر گاهی در همان جمله ضمیر یا جمله قبل از آن وجود دارد. البته این قانون همیشگی نیست و در بسیاری از موارد پیش می‌آید که مرجع ضمیر نه در جمله‌ای که ضمیر در آن قرار دارد و نه در جمله‌های بعدش، وجود ندارد. بنابراین باید راه شناسایی و تشخیص درست مرجع هر ضمیر را یاد بگیریم.

مثال برای مرجع ضمیر

در جدول زیر، مرجع ضمیرهای مشخص‌شده در جمله‌های سمت راست را در سمت چپ آورده‌ایم.

در مطلب زیر از مجله فرادرس به‌طور کامل در مورد ضمیر در زبان فارسی توضیح داده‌ایم:

پر کاربردترین ضمیرهای فارسی

در زبان فارسی ضمیرهای مختلفی که هر کدام کاربردی خاص دارند اما همه آن‌ها در اینکه جانشین اسم می‌شوند، به هم شباهت دارند. بنابراین همه ضمایر دارای مرجع ضمیر هستند، زیرا جانشین یک اسم شده‌اند. در جدول زیر با ضمایر شخصی جدا و پیوسته که پرکاربردترین ضمیرهای فارسی هستند، آشنا می‌شویم و پس از آن، چگونگی تشخیص مرجع ضمیر را با مثال‌هایی از این نوع ضمیر، توضیح می‌دهیم. پیشنهاد می‌کنیم برای یادگیری کامل مبحث ضمیر و مرجع ضمیر، فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه هفتم فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر زیر آورده‌ایم:

در مطلب انواع ضمایر در زبان فارسی مجله فرادرس، به‌طور کامل در مورد انواع ضمیر در فارسی بحث کرده‌ایم.

آشنایی با ضمیر در فارسی هفتم

ضمایر در نقش های دستوری مختلفی به کار می‌روند و می‌توانند بسیاری از نقش‌های اسم را بگیرند. به همین علت باید با نقش‌های دستوری مانند نقش نهاد، نقش فاعلی، مفعول فعل گذرا، متمم‌ها، قیدهای فعل و بسیاری دیگر از آن‌ها آشنا باشیم تا بدانیم ضمیر ما به‌جای اسمی با کدام نقش، در جمله به کار رفته است. همچنین برای تشخیص مرجع ضمیرها گاهی لازم است که معنای یک جمله یا شعر را درک کنیم و یا از کلمه‌های دیگری مانند فعل که در جمله هستند، کمک بگیریم. بنابراین برای یادگیری و تشخیص یک مبحث جزئی، نیازمند دانستن بسیاری از مباحث دیگر هستیم. به همین خاطر در این بخش، برخی از فیلم‌ها و مجموعه فیم‌های آموزشی فرادرس با موضوع ادبیات را آورده‌ایم تا با استفاده از آن‌ها با زبانی ساده اما دقیق، مباحث مختلف زبان و ادبیات فارسی را یاد بگیرید.

برای دسترسی به آموزش‌های بیشتر، پیشنهاد می‌کنیم از مجموعه فیلم‌های آموزش ادبیات فارسی و نگارش دوره متوسطه دیدن کنید که لینک آن را در ادامه آورده‌ایم:

روش تشخیص مرجع ضمیر

تا اینجا یاد گرفتیم که مرجع ضمیر چیست اما باید چگونگی شناسایی آن‌ را نیز یاد بگیریم. برای تشخیص مرجع یک ضمیر، ممکن است یکی از دو حالت موجود در فهرست زیر را داشته باشیم. در ادامه هر دو این موارد را با مثال بررسی می‌کنیم اما پیش از آن پیشنهاد می‌کنیم که فیلم آموزشی ادبیات فارسی پایه هشتم فرادرس، که در لینکش در کادر پایین است را تماشا کنید.

• وجود مرجع ضمیر
• عدم وجود مرجع ضمیر

در این بخش با مثال بررسی می‌کنیم که راه تشخیص مرجع ضمیر در هرکدام از این موقعیت‌ها، چگونه است.

وجود مرجع ضمیر

منظور از این مورد، موقعیت‌هایی است که مرجع ضمیر در همان جمله‌ای که ضمیر در آن است یا در جمله‌های قبل از آن قرار دارد. در این موارد ما باید در این جمله‌ها به دنبال کلمه و اسمی باشیم که از لحاظ معنایی و شخص و شمار با ضمیر مطابقت داشته باشد. در مثال‌های زیر، این کار را یاد می‌گیریم.

مثال ۱

در مثال زیر فقط یک جمله داریم و در همان جمله، هم ضمیر و هم مرجع ضمیر وجود دارند. ضمیر جمله زیر، ضمیر پیوسته «-َ ش» است و مرجع آن، کلمه «سهراب» است زیرا از لحاظ معنایی و شخص و شمار (سوم شخص مفرد) با ضمیر «-َ ش» مطابقت دارد.

سهراب پدرش را دید.

مثال ۲

در مثال زیر یک جمله‌ طولانی‌تر داریم اما باز هم، ضمیر و مرجع آن در همین جمله هستند. ضمیر ما در این جمله، «تان» است و مرجع آن نیز «علی و زهرا» هستند. زیرا معنای جمله این است که به علی و زهرا امر داده می‌شود که کتابهایشان را از روی میز بردارند و از لحاظ صیغه نیز، شخص و شمار «علی و زهرا» با ضمیر «تان (دوم شخص جمع)» یکی است.

 علی و زهرا! سریع کتاب‌هایتان را از روی میز بردارید.

مثال ۳

در مثال زیر نیز یک جمله داریم که در آن دو اسم «علی» و «زهرا» قرار دارند. هر دو این اسم‌ها از لحاظ شخص و شمار، می‌توانند مرجع ضمیر «او» باشند اما از لحاظ معنایی، فقط «علی» می‌تواند مرجع این ضمیر باشد زیرا انجام دهنده فعل «کمک کردن» علی است و اگر مرجع ضمیر «او» نیز خود علی بود، دیگر نیازی به آوردن اسم زهرا در جمله نبود. یا اگر علی قرار بود به خودش کمک کند (یعنی مرجع ضمیر، خودش باشد)، به‌جای ضمیر «او»، ضمیر «خودش» می‌آمد.

مثال ۴

در مثال زیر دو جمله و سه ضمیر داریم. مرجع ضمیر «مان» در همان جمله اول است، یعنی «من و لیلی» مرجع آن هستند. مرجع ضمیر «ما» در جمله دوم نیز همین دو اسم هستند. مرجع ضمیر «او» در جمله دوم نیز در جمله اول آمده است، مرجع این ضمیر، کلمه «مادرمان» است.

من و لیلی به دیدن مادرمان رفتیم. ما قبل از حرکت، برای او یک دسته‌گل زنبق خریدیم.

عدم وجود مرجع ضمیر

ممکن است با جمله‌ها یا اشعاری روبه‌رو شویم که مرجع ضمایر آن‌ها نه در جمله خود ضمیر و نه در جمله‌های قبلش است. در چنین حالتی نباید گمان کنیم که ضمیر ما، مرجع ندارد، زیرا هر ضمیر به‌جای یک اسم به کار می‌رود پس نمی‌تواند مرجع نداشته باشد. درواقع در این موقعیت‌ها، مرجع ضمیر ما پنهان است و در این مواقع باید باز هم با توجه به معنا یا شخص و شمار، مرجع ضمیر را پیدا کنیم. در مثال‌های زیر با روش این کار بیشتر آشنا می شوید.

مثال ۱

در جمله زیر هیچ کلمه یا اسمی نداریم که بتواند مرجع ضمیر منفصل «او» باشد. اما از نظر معنایی می‌دانیم که ما همه آفریده خدا هستیم بنابراین مرجع ضمیر در این جمله، «خدا» است.

ما همه آفریده او هستیم.

مثال ۲

در جمله زیر نیز برای ضمیر متصل «-َ م» مرجعی آورده نشده‌است و از نظر معنایی نیز بر شخص خاصی دلالت نمی‌کند، بنابراین می‌توانیم بگوییم هر اسمی با صیغه اول شخص مفرد، می‌تواند مرجع این ضمیر باشد.

اگر به حرف‌هایم گوش می‌دادی اینطور نمی‌شد.

مثال ۳

در بیت زیر واژه‌ای نیست که بتواند مرجع ضمایر «-َ ش» و «او» باشد اما به لحاظ معنایی، متوجه می‌شویم که مرجع آن‌ها، «معشوق» است زیرا مضمون بیت درباره عشق است و شاعر درباره آستین و عشق معشوقش صحبت می‌کند.

چو جان در آستینش شد دلاویز
علم زد عشق او چون آتش تیز
(عطار)

تمرین مرجع ضمیر

حالا که یاد گرفتیم مرجع ضمیر چیست و باید چه‌طور آن را تشخیص دهیم، با پاسخ دادن به پرسش‌های چهارگزینه‌ای زیر، می‌توانید میزان یادگیری خود را از این مطلب بسنجید. برای جواب دادن کافی است که روی گزینه صحیح مورد نظرتان کلیک کنید و با زدن گزینه «مشاهده جواب» پاسخ درست را ببینید. در ضمن هر پاسخ درست یک امتیاز دارد و بعد از پاسخ به تمام سؤالات با زدن گزینه «دریافت جواب آزمون» امتیاز خود را می‌بینید.