یکی از مفاهیم کلیدی در اقتصاد، ناترازی است که به عدم تعادل میان منابع و مصارف اشاره دارد. در حوزه اقتصاد، ناترازی می‌تواند به شکل‌هایی مانند کسری بودجه و کسری تراز تجاری نمایان شود و بر ثبات مالی و رشد اقتصادی کشورها تاثیرگذار باشد. در بخش انرژی نیز ناترازی به شرایطی گفته می‌شود که در آن عرضه انرژی پاسخگوی تقاضای فزاینده مصرف‌کننده نیست یا با اتلاف و بهره‌وری پایین همراه است. درک دقیق این پدیده و ارائه راهکارهای علمی و سیاسی برای رفع آن، یکی از پیش‌نیاز‌های اصلی برای دستیابی به توسعه پایدار و ثبات اقتصادی در هر کشور است. در این مطلب از مجله فرادرس ناترازی‌های اقتصادی و دلایل به وجود آمده آن‌ها را شرح می‌دهیم. در ادامه نیز ناترازی در بخش انرژی را مطرح می‌کنیم و سعی می‌کنیم راهکارهایی در حوزه ناترازی تجاری ارائه کنیم.

ناترازی چیست؟

زمانی که بین دو یا چند مفهوم مرتبط مانند عرضه و تقاضا، منابع مالی یا قدرت تعادل وجود نداشته باشد، به این وضعیت ناترازی گفته می‌شود. بنابراین این نابرابری ممکن است در اقتصاد، تجارت یا سایر حوزه‌ها ایجاد شود. زمانی که منابع به‌طور ناعادلانه‌ای توزیع می‌شوند یا یکی از طرف‌ها، قدرت بیشتری نسبت به دیگری دارد، نمونه‌هایی از ناترازی در حوزه مربوطه به وجود می‌آید. در صورتی که این ناترازی‌ها اصلاح نشوند، می‌تواند منجر به ناکارآمدی، تنش و پیامدهای نامطلوب شوند.

دلیل اهمیت ناترازی چیست؟

ناترازی‌ها از این جهت دارای اهمیت هستند که عدم توجه به آن‌ها باعث عدم عملکرد درست بازارها و نهادهای مربوطه می‌شوند و اختلالات مهمی را در نحوه ارتباط بین آن‌ها ایجاد می‌کند. ناترازی در تجارت و اقتصاد باعث منحرف شدن بازار از مسیر درست آن می‌شود که این موضوع باعث عدم کارکرد درست آن می‌شود.

برای مثال ناترازی میان عرضه و تقاضا در بازار باعث افزایش نوسانات قیمت در بازار مربوطه می‌شود. در حوزه توافقات تجاری نیز ناترازی در قدرت تجاری باعث قراردادهای تجاری غیرعادلانه میان دو طرف می‌شود. بنابراین توجه به ناترازی‌ها و رفع آن‌ها برای کارکرد درست سازمان‌ها و ایجاد روندی عادلانه بین روابط سازمان‌ها ضروری است.

مفهوم ناترازی با مثال

برای درک مفهوم ناترازی در حوزه‌های مختلف در ادامه مثالی از ناترازی در حوزه تجارت بین‌الملل را مطرح می‌کنیم. اگر واردات کشوری بیشتر از صادرات آن باشد دچار ناترازی تجاری می‌شود. برای مثال اگر یک کشور از کشور دیگری یک میلیارد دلار وارد کند اما فقط ۵۰۰ میلیون دلار به آن صادرات داشته باشد، دچار ناترازی ۵۰۰ میلیون دلاری شده است.

ناترازی تجاری برای کشور مربوطه مشکلات زیادی به همراه می‌آورد. کاهش ارزش پول کشور، افزایش بدهی‌ها و روابط پرتنش با شرکای تجاری از جمله مشکلات مربوط به ناترازی‌های تجاری هستند. ناترازی در حوزه کاری نیز می‌تواند مشکلات فراوانی ایجاد کند.

برای مثال اگر کارفرما در یک رابطه کاری قدرت بیشتری نسبت به کارمندان داشته باشد، این احتمال وجود دارد که کارفرما از این اهرم قدرت به ضرر کارمند خود استفاده کند. بنابراین در صورتی که اختیارات کارفرما بیشتر باشد ممکن است شرایطی را تحمیل کند که بیشتر به نفع خودش است، این وضعیت می‌تواند به دستمزدهای پایین یا شرایط کاری ناعادلانه منجر شود.

یادگیری مفاهیم اقتصادی با فرادرس

درک مفاهیم اقتصادی و توانایی استفاده از آن‌ها در سرمایه‌گذاری یکی از مهارت‌های کاربردی در دنیای امروز است که نه‌تنها برای دانشجویان اقتصاد، بلکه برای عموم افراد جامعه نیز سودمند است. برای یادگیری مفاهیم اقتصادی در ابتدا لازم است تا با مفاهیم پایه‌ای مانند عرضه و تقاضا، تورم، رشد اقتصادی، بیکاری و تراز تجاری آشنا شویم.

این مفاهیم زیربنایی برای درک مسائل پیچیده‌تر اقتصادی هستند. اقتصاد نه‌تنها یک علم نظری، بلکه دانشی کاربردی است که هر فرد می‌تواند با تمرین و تفکر در مسائل روزمره، درک بهتری از آن پیدا کند.

با توجه به اهمیت یادگیری مفاهیم اقتصادی، فیلم‌های آموزشی متنوعی در فرادرس تهیه شده است که موضوعات متعددی در این حوزه را پوشش می‌دهد. در فهرست زیر برخی از این آموزش‌ها را مشاهده می‌کنید.

برای مشاهده فیلم‌های آموزشی بیشتر در این حوزه می‌توانید به لینک زیر مراجعه کنید.

راهکارهای مدیریت و رفع ناترازی تجاری

رشد اقتصادی پایدار برای کشورها اهمیت زیادی دارد. کسری تراز تجاری می‌تواند تاثیرات منفی قابل‌توجهی بر اقتصاد یک کشور داشته باشد. در ادامه چند راهکار برای مدیریت کسری تراز تجاری ارائه شده است.

توسعه صادرات

یکی از راهکارهای رفع ناترازی توسعه صادرات است. برای این منظور لازم است تا کشورها مزیت‌های رقابتی خود را شناسایی کرده و سیاست‌هایی تدوین کنند که از صنایع صادراتی آن‌ها حمایت کند.

این رویکرد می‌تواند شامل ارائه مشوق‌هایی به شرکت‌های داخلی برای گسترش فعالیت‌های صادراتی آن‌ها، سرمایه‌گذاری در تحقیق و توسعه به‌منظور ترویج نوآوری و انجام توافق‌نامه‌هایی باشد که صادرات را تسهیل کند. به عبارت دیگر تمرکز بر ترویج صادرات می‌تواند تقاضا برای کالاها و خدمات تولید داخل را افزایش دهد، فرصت‌های شغلی ایجاد کند و در نهایت به رشد اقتصادی کمک کند.

جایگزینی واردات

جایگزینی واردات راهکاری است که شامل کاهش واردات از طریق افزایش تولید داخلی کالاها و خدماتی است که در حال حاضر از خارج وارد می‌شوند. دولت‌ها می‌توانند با ارائه مشوق‌هایی به شرکت‌های داخلی برای تولید کالاها و خدمات موردنظر یا اجرای سیاست‌هایی که هزینه تولید را کاهش می‌دهد، این فرآیند را تسهیل کنند. جایگزینی واردات می‌تواند تقاضا برای کالاها و خدمات وارداتی و در نهایت کسری تراز تجاری را کاهش دهد.

کاهش ارزش پول ملی

کاهش ارزش پول ملی یکی از راهبردهایی است که برخی کشورها برای مدیریت کسری تجاری از آن استفاده می‌کنند. در این روش، ارزش پول ملی در برابر ارزهای خارجی کاهش می‌یابد که باعث می‌شود کالاهای صادراتی ارزان‌تر و وارداتی گران‌تر شوند.

کاهش ارزش پول می‌تواند کالاها و خدمات تولید داخلی را در بازارهای جهانی رقابتی‌تر کند که در نتیجه صادرات را افزایش و واردات را کاهش می‌دهد. البته در استفاده از این راهبرد لازم است دقت شود زیرا با توجه به افزایش قیمت کالاهای وارداتی این راهکار می‌تواند باعث ایجاد تورم در کشور شود.

سیاست‌های تجاری

دولت‌های می‌توانند با اجرای سیاست‌گذاری‌های تجاری مانند قرار دادن تعرفه به واردات از میزان تقاضا برای وارد کردن کالاها و محصولات کشورهای دیگر بکاهند. از سوی دیگر با ارائه یارانه یا مشوق‌هایی از تولیدکنندگان داخلی حمایت کنند.

سیاست‌های تجاری همچنین می‌‌توانند بر مذاکرات تجاری تمرکز داشته باشند که هدف آن ترویج اصول تجارت منصفانه و کاهش موانع برای تولیدکنندگان داخلی است. با این حال چنین سیاست‌هایی ممکن است با واکنش متقابل شرکای تجاری مواجه شده و منجر به درگیری‌های تجاری شوند.

ترویج سرمایه‌گذاری

یکی از راهکارهایی که برای رفع کسری تجاری توسط کشورها استفاده می‌شود، ترویج سرمایه‌گذاری‌های خارجی است. این راهکار شامل ارائه مشوق‌هایی به شرکت‌ها و کسب‌و‌کارهای خارجی برای سرمایه‌گذاری در داخل کشور می‌‌شود. این راهکار همچنین ممکن است شامل توسعه مناطق ویژه اقتصادی با مشوق‌های مالیاتی و فرآیندهای مقرراتی ساده‌تر باشد و زمینه انتقال فناوری و دانش را فراهم کند.

سرمایه‌گذاری خارجی می‌تواند موجب افزایش تولید داخلی، ایجاد شغل و رشد صادرات شود که در نهایت به کاهش کسری تراز تجاری کمک می‌کند.

ناترازی در بودجه چیست؟

ناترازی در بودجه به وضعیتی گفته می‌شود که تعهدات مالی آینده دولت با درآمدهای پیش‌بینی شده آن در آینده هم‌خوانی ندارد. این تعهدات و درآمدها بر اساس ارزش فعلی آن‌ها و با نرخ بهره بدون ریسک محاسبه می‌‌شوند. اگر این ناترازی ادامه‌دار باشد، احتمال افزایش مالیات در آینده بالا می‌رود که این موضوع می‌تواند باعث کاهش مصرف خانوار در زمان حال و آینده شود.

ناترازی در بودجه چه زمانی روی‌ می‌دهد؟

ناترازی بودجه زمانی روی می‌دهد که تعهدات مربوط به بدهی دولت در آینده با درآمدهای آینده دولت هماهنگ نباشد. به بیان ساده‌تر هزینه‌ها و درآمدهای آینده دولت با یکدیگر تراز نیستند. این عدم توازن می‌تواند منجر به افزایش مالیات و کاهش مصرف خانوار در آینده شود.

ناترازی مالی در بودجه کشور معمولا زمانی روی می‌دهد که هزینه‌های دولت و بدهی‌های مربوط به آن بیش از توان بلندمدت دولت برای تامین درآمد برای پرداخت هزینه‌ها و بازپرداخت بدهی‌های مربوطه است. به بیان دیگر دولت بیش از آنچه می‌تواند در آینده تامین مالی انجام دهد، خرج می‌کند که این وضعیت در درازمدت پایدار نیست و ممکن است منجر به افزایش کسری بودجه یا بدهی عمومی شود.

ناترازی بودجه معمولا به دلیل تعهدات هزینه‌ای بلندمدتی به وجود می‌آید که بر اساس برآوردهای بیش از حد خوش‌بینانه از عواملی مانند رشد اقتصادی، درآمدهای مالیاتی یا هزینه‌های آتی دولت صورت گرفته است. زمانی که این برآوردها تحقق پیدا نکند، دولت با شکاف بین هزینه‌ها و درآمدها مواجه می‌شود که می‌تواند به کسری بودجه پایدار ختم شود.

ناترازی انرژی و دلایل آن

ناترازی انرژی وضعیتی است که در آن تقاضا و عرضه انرژی در یک منطقه یا کشور با یکدیگر هم‌خوانی ندارند و تقاضا بیش از عرضه است. این پدیده می‌تواند به دلایل متعددی مانند عوامل اقتصادی، زیرساختی، سیاسی و طبیعی ایجاد شود. ساختار نامناسب عرضه و توزیع انرژی و وابستگی به انرژی‌های فسیلی از دلایل اصلی ناترازی انرژی هستند. برای آشنایی بیشتر با مباحث مربوط به اقتصاد انرژی می‌توانید فیلم آموزش اقتصاد انرژی جامع و با مفاهیم کلیدی فرادرس را مشاهده کنید.

مصرف بالا و اتلاف انرژی به‌دلیل فرسودگی سیستم‌ها، شبکه‌های توزیع ناکارآمد و ساختمان‌ها و تاسیسات قدیمی نیز باعث می‌شود بخش قابل‌توجهی از انرژی تولید‌شده به هدر رود. این موضوع نیز یکی از دلایل شکل‌گیری ناهماهنگی در بخش انرژی است.

یکی از دلایل اصلی افزایش تقاضا برای انرژی در کشور می‌تواند رشد جمعیت و توسعه اقتصادی باشد. افزایش نیاز به انرژی در بخش‌های خانگی، صنعتی، کشاورزی و حمل‌و‌نقل از دلایل افزایش تقاضا برای انرژی است که در صورت عدم برنامه‌ریزی مناسب برای تولید انرژی به ناترازی انرژی ختم می‌شود. به‌طور خلاصه می‌توان دلایل ناترازی انرژی را در فهرست زیر خلاصه کرد.

• افزایش تقاضا برای انرژی
• ساختار نامناسب عرضه و توزیع انرژی
• تحریم‌ها و مشکلات اقتصادی
• ضعف در مدیریت و سیاست‌گذاری
• نوسانات در تولید انرژی
• بحران‌های سیاسی و امنیتی

تراز تجاری چیست؟

تراز تجاری به تفاوت ارزش پولی بین صادرات و واردات یک کشور در بازه زمانی مشخصی گفته می‌شود. تراز تجاری مثبت نشان‌دهنده مازاد تجاری و تراز تجاری منفی بیان‌گر کسری تجاری است. بنابراین تراز تجاری یکی از اجزای مهم در تعیین وضعیت حساب جاری یک کشور محسوب می‌شود.

برای محاسبه تراز تجاری لازم است ارزش پولی صادرات را از ارزش پولی واردات کم کنیم. بنابراین در ادامه ارزش پولی واردات و صادرات را به‌طور جداگانه شرح می‌دهیم.

• ارزش صادرات: ارزش کالا و خدماتی است که به خریداران کشورهای دیگر فروخته شده است.
• ارزش واردات: ارزش کالا و خدماتی است که از فروشندگان در سایر کشورها خریداری شده است.

برای آشنایی بیشتر با سایر شاخص‌های اقتصادی می‌توانید مطلب انواع شاخص‌های اقتصادی چه هستند از مجله فرادرس را مطالعه کنید.

تعبیر تراز تجاری از دیدگاه اقتصادی چیست؟

برخلاف تصور رایجی که وجود دارد، مثبت و منفی بودن تراز تجاری یک کشور لزوما به معنی سلامت یا ضعف اقتصادی در کشور مربوطه نیست. مفید بودن تراز تجاری مثبت یا منفی برای یک کشور به عوامل متعددی مانند کشورهای درگیر تجارت، سیاست تجاری کشور، مدت زمان تداوم تراز مثبت یا منفی و همچنین به میزان ناترازی تجاری موردنظر بستگی دارد.

به عبارت دیگر بررسی تراز تجاری به تنهایی نمی‌تواند شاخصی برای شناسایی نحوه عملکرد اقتصاد یک کشور باشد. اقتصاددانان به‌طور کلی بر این باورند که هیچ کدام از وضعیت‌های مازاد تجاری و کسری تجاری به‌طور ذاتی برای اقتصاد نه خوب هستند و نه بد.

تراز تجاری مثبت زمانی روی می‌دهد که ارزش صادرات از واردات بیشتر باشد که به آن مازاد تجاری می‌گویند. از سویی دیگر کسری تجاری به حالتی گفته می‌شود که در آن میزان ارزش واردات از صادرات بیشتر است.

ناترازی تجاری بین چین و آمریکا

کسری تجاری ایالات متحده آمریکا با چین یکی از موضوعات بحث‌برانگیز در میان افراد دانشگاهی و سیاست‌گذاران است. این کسری تجاری که در طول سال‌ها روندی افزایشی داشت، در ژانویه سال ۲۰۱۸ به بالاترین سطح پنج‌ماهه خود رسید. این موضوع برای بسیاری از تحلیل‌گران نگران کننده بود. با این وجود دلایلی قوی وجود ندارد که این تراز منفی در واردات و صادرات به اقتصاد آمریکا آسیب زده است.

کسری تجاری چیست؟

کسری تجاری یکی از انواع ناترازی در اقتصاد است که در آن ارزش واردات از صادرات بیشتر می‌شود. به کسری تجاری تراز تجاری منفی نیز می‌گویند. کشوری که تراز تجاری منفی دارد بیشتر از اینکه از طریق تجارت بین‌المللی درآمد داشته باشد، با توجه به افزایش ارزش واردات خرج می‌کند.

تراز پرداخت‌ها تمام معاملات آزاد تجاری بین کشورها را ثبت می‌کند و این موضوع را نشان می‌دهد که آیا یک کشور دچار کسری تجاری است یا مازاد تجاری دارد. تراز تجاری را می‌توان بر اساس کالا، خدمات یا هر دو اندازه‌گیری کرد و به سه روش زیر محاسبه می‌شود.

• کسری حساب جاری
• کسری حساب سرمایه
• کسری حساب مالی

برای آشنایی بیشتر با مباحث مربوط به اقتصاد کلان می‌توانید فیلم آموزش مقدماتی اقتصاد کلان فرادرس را مشاهده کنید.

دلایل تراز تجاری منفی چیست؟

کسری تجاری دلایل متعددی دارد که در ادامه برخی از مهم‌ترین آ‌ن‌ها را شرح می‌دهیم.

• رشد اقتصادی: یکی از دلایل تراز تجاری منفی رشد اقتصادی است. زمانی که مصر‌ف‌کنندگان ثروت زیادی داشته باشند، میزان تقاضا برای مصرف واردات افزایش پیدا می‌کند. این موضوع باعث افزایش تراز تجاری منفی در کشور می‌شود. از سویی دیگر اقتصادهای قوی سرمایه‌گذاران زیادی را به خود جذب می‌کنند که این موضوع نیز باعث افزایش تراز تجاری منفی می‌شود.
• افزایش هزینه‌های دولتی: افزایش هزینه‌های دولت می‌تواند به کاهش پس‌انداز ملی منجر شود و در نتیجه، کسری تجاری را افزایش دهد.
• تغییرات نرخ ارز: تغییرات در ارزش ارز کشور می‌تواند بر کسری تجاری تاثیرگذار باشد. زمانی که ارزش پول کشوری نسبت به ارزش پول سایر کشورها کاهش پیدا می‌کند، معاملات با سایر کشورها هزینه‌بر می‌شود. از سویی دیگر زمانی که ارزش پول کشوری بالاتر می‌رود تمایل بیشتری برای وارد کردن کالا و خدمات دارد.
• محدودیت‌های تولید: برخی از کالاها امکان تولید داخلی ندارند یا با توجه به موقعیت جوی، منابع طبیعی یا سایر دلایل، تولید آن‌ها در کشورهای خارجی ارزان‌تر است. این موضوع باعث می‌شود واردات آن‌ها بیشتر شود که در نهایت ناترازی تجاری را افزایش می‌دهد.

یادگیری اقتصاد خرد و کلان با فرادرس

اقتصاد خرد و کلان دو شاخه اصلی در علم اقتصاد هستند که درک آن‌ها برای شناخت بهتر عملکرد بازارها، رفتار مصرف‌کنندگان و تحلیل سیاست‌های اقتصادی ضروری است. اقتصاد خرد به بررسی رفتار افراد، خانوارها و بنگاه‌های تجاری و نحوه تصمیم‌گیری‌های اقتصادی آن‌ها می‌پردازد و مفاهیمی مانند عرضه و تقاضا، قیمت‌گذاری، هزینه فرصت و بازارهای رقابتی را در بر می‌گیرد.

در مقابل اقتصاد کلان در سطح کلان‌تری عمل می‌کند و به مطالعه شاخص‌هایی چون تولید ناخالص داخلی، تورم، بیکاری و سیاست‌های مالی و پولی دولت‌ها می‌پردازد. یادگیری همزمان این دو حوزه به ما کمک می‌‌کند تا با دیدی جامع، مسائل اقتصادی پیرامون خود را بهتر درک کنیم.

با توجه به اهمیت اقتصاد خرد و کلان، فیلم‌های آموزشی متعددی در فرادرس برای یادگیری آن‌ها تهیه شده است که برخی از آن‌ها را در فهرست زیر مشاهده می‌کنید.

برای مشاهده فیلم‌های آموزشی بیشتر در این حوزه می‌‌توانید از لینک زیر استفاده کنید.

جمع‌بندی

در ابتدای این مطلب از مجله فرادرس مفهوم ناترازی را بیان کردیم و دلیل اهمیت آن‌ را توضیح دادیم. یکی از ناترازی‌های اقتصادی که برخی از کشورها با آن روبرو هستند، ناترازی بودجه است. برای این منظور در ادامه این نوع ناترازی را شرح دادیم و دلایل ایجاد آن را بیان کردیم.

ناترازی انرژی و دلایل آن را در ادامه شرح دادیم. تراز تجاری را توضیح دادیم و به این موضوع پرداختیم که تعبیر تراز تجاری از دیدگاه اقتصاد چیست و ناترازی تجاری بین چین و آمریکا را به‌عنوان نمونه بیان کردیم. کسری تجاری را توضیح دادیم و دلایل تراز تجاری منفی را بیان کردیم. سپس راهکارهای مدیریت و رفع ناترازی تجاری را بیان کردیم.

برای این منظور راهکارهایی مانند توسعه صادرات، جایگزینی واردات، کاهش ارزش پول ملی، سیاست‌گذاری‌های مناسب تجاری و ترویج سرمایه‌‌گذاری را شرح دادیم. در پایان نیز درباره یادگیری اقتصاد خرد و کلان با فرادرس توضیحاتی را ارائه کردیم.