آرایه اشتقاق به این معناست که شاعر یا نویسنده در کلام خود از واژه‌های هم‌خانواده یا همریشه استفاده کند. کاربرد این آرایه آهنگین‌تر کردن کلام است. به‌طور مثال، در جمله «در میان مالکان مملکت و والیان ولایت رسل و رسایل متبادل گردید.» از آرایه اشتقاق استفاده شده است. در این جمله، کلمههای «مالکان» و «مملکت»، واژه‌های «والیان» و «ولایت»، همچنین کلمههای «رسل» و «رسایل»، با یکدیگر همریشه و هم‌خانواده هستند. برای اینکه بدانید آرایه اشتقاق چیست و با مثال‌های آن در ادبیات فارسی آشنا شوید، کافی است این مطلب از مجله فرادرس را بادقت مطالعه کنید.
در مطلب پیش رو، علاوه بر معرفی آرایه اشتقاق، تفاوت آن را با آرایه جناس نیز بررسی می‌کنیم. در پایان، تمرین‌هایی را برای یادگیری بهتر این آرایه در اختیارتان قرار می‌دهیم.
آرایه اشتقاق چیست؟
در آرایه اشتقاق یا اِقتِضاب، کلمههای همریشه به‌گونه‌ای در کنار هم قرار می‌گیرند که موجب آهنگین‌تر شدن شعر یا نثر شوند. به عبارت دیگر، شاعران یا نویسندگان با کنار هم قرار دادن کلمههای هم‌خانواده، آرایه اشتقاق را به وجود می‌آورند. برخی معتقدند اشتقاق یکی از انواع جناس است و آن را به‌عنوان «جناس اشتقاق» معرفی می‌کنند. ویرایش تاریخ و زمان
آرایه اشتقاق را می‌توانید با مشاهده فیلم آموزش علوم و فنون ادبی ۱ پایه دهم فرادرس به‌خوبی یاد بگیرید. برای دسترسی به این فیلم آموزشی تنها لازم است روی لینک زیر کلیک کنید.
آرایه اشتقاق یکی از انواع صنایع ادبی لفظی به شمار می‌آید. برای اینکه ساختار آرایه اشتقاق را بهتر درک کنید و با کاربرد آن بیشتر آشنا شوید، به مثال زیر دقت کنید. در این بیت، شاعر از دو کلمه هم‌خانواده «تحویل» و «احوال» استفاده کرده است. هر دوی این کلمه‌ها از ریشه «حول» مشتق شده‌اند.
وجود این کلمه‌ها موجب آهنگین‌تر شدن کلام شاعر شده است.
خدایگانا فرخنده مهرگان آمد
ز باغ گشت به تحویل آفتاب احوال
(منجیک)
گاهی ممکن است سخنوران برای ایجاد آرایه اشتقاق از کلمه‌هایی استفاده کنند که تعدادی از حروف آن‌ها یکسان یا شبیه به هم هستند اما در واقع، آن کلمه‌ها همریشه نیستند. آرایه‌‌ای که با استفاده از کلمههای مشابه ساخته شود، شبه اشتقاق نامیده میشود.
مثالی از آرایه شبه اشتقاق را در کادر زیر مشاهده می‌کنید. در این بیت، دو کلمه «کمین» و «کمان» اگرچه همریشه نیستند اما سه حرف مشترک دارند و همین موضوع موجب شده تا در ظاهر به کلمههای هم‌خانواده شبیه باشند. این کلمه‌ها آرایه شبه اشتقاق را در بیت زیر به وجود آورده‌اند.
تیر و تیغت تازه دارد دین تازی را همی
چون کمین دارد کمانت بر گمان بدگمان
(زینبی)
برای ساخت آرایه اشتقاق می‌توان هم از کلمههای همریشه عربی و هم از کلمههای هم‌خانواده فارسی استفاده کرد.
مثال آرایه اشتقاق
اکنون که آموختید آرایه اشتقاق چیست و چه ساختاری دارد، با توجه به تمرین‌هایی که در این بخش ارائه میشود، کاربردهای این آرایه ادبی را نیز به‌راحتی می‌آموزید.
برای دسترسی به مثال‌های بیشتر و نمونه‌سؤالات آرایه اشتقاق توصیه می‌کنیم به فیلم آموزش علوم و فنون ادبی یک پایه دهم به همراه سؤالات کنکور فرادرس مراجعه کنید. لینک این فیلم آموزشی و کاربردی را در ادامه مشاهده می‌کنید.
مثال ۱
مولوی در بیت زیر از کلمههای همریشه «عین» و «عیان» استفاده کرده است. کنار هم قرار دادن این کلمه‌ها در یک بیت موجب شده تا آرایه اشتقاق به وجود بیاید و کلام شاعر نیز آهنگین‌تر شود.
گفتم ای جان تو عین مایی گفت
عین چه بود در این عیان که منم
(مولوی)
مثال ۲
در بیت زیر از دو کلمه «می‌نگرم» و «نگران» استفاده شده است. اولی از نوع فعل است و دومی نیز یکی از صفت‌های رایج فارسی به شمار می‌آید. کلمههای «می‌نگرم» و «نگران» هر دو با استفاده از بن مضارع «نگر» ساخته شده‌اند. بنابراین، این کلمه‌ها همریشه هستند.
کنار هم قرار گرفتن این کلمه‌ها در بیت زیر آرایه اشتقاق را به وجود آورده است.
گر راه بگردانی و گر روی بپوشی
من می‌نگرم گوشه چشم نگرانت
(سعدی)
مثال ۳
در بیت زیر، شاعر با بهره‌گیری از کلمههای هم‌خانواده «جمع» و «مجموع» آرایه اشتقاق را ایجاد کرده است. این کلمههای عربی، همریشه و هم‌خانواده هستند.
تا سر زلف پریشان تو در جمع آمد
هیچ مجموع ندانم که پریشان تو نیست
(سعدی)
مثال ۴
حافظ در بیت زیر با استفاده از کلمههای «ولی» و «ولایت» آرایه اشتقاق را به وجود آورده است. این کلمههای عربی همریشه و هم‌خانواده هستند و با حضور خود در مثال زیر، کلام شاعر را آهنگین‌تر کرده‌اند.
رندان تشنه‌لب را آبی نمی‌دهد کس
گویا ولی شناسان رفتند از این ولایت
(حافظ)
مثال ۵
در مثال زیر، کاربرد کلمههای «توختند» و «تاختند»، همچنین واژگان «سوختند» و «ساختند» را مشاهده می‌کنید. این کلمه‌ها همریشه نیستند اما دارای حروف مشترک‌اند. به همین خاطر، آرایه شبه اشتقاق را در بیت زیر به وجود آورده‌اند.
همی توختند و همی تاختند
همی سوختند و همی ساختند
(عنصری)
مثال ۶
شاعر در بیت زیر با استفاده از کلمههای هم‌خانواده «شاعری» و «شعری»، همچنین واژگان همریشه «راوی» و «روایی»، آرایه اشتقاق را پدید آورده است. وجود این کلمه‌ها بیت زیر را خوش‌آهنگ‌تر کرده است.
زو صفت رسیده است شاعری به شعری
ز نعتت گرفته است راوی روایی
(زینبی)
مثال ۷
در بیت زیر کلمههای «آستین» و «آستان» به کار رفته‌اند. این کلمه‌ها هم‌خانواده نیستند اما چهار حرف مشترک دارند و همین باعث میشود در ظاهر به کلمههای هم‌خانواده شبیه باشند.
با استفاده از این کلمه‌ها، آرایه شبه اشتقاق در بیت زیر ساخته شده است.
گر دست دهد که آستینش گیرم
ورنه بروم بر آستانش میرم
(سعدی)
در فیلم آموزش علوم و فنون ادبی ۱ پایه دهم فرادرس نیز مثال‌هایی از آرایه اشتقاق ارائه شده است.
یادگیری صنایع لفظی ادبیات فارسی
تا اینجا نشان دادیم که آرایه اشتقاق چیست و چگونه در ادبیات فارسی به کار میرود. همچنین توضیح دادیم که اشتقاق یکی از صنایع لفظی ادبیات فارسی به شمار میرود. صنایع ادبی لفظی شامل آرایه‌هایی هستند که به ظاهر و نحوه تلفظ کلمه‌ها ارتباط دارند. از این آرایه‌ها معمولاً برای آهنگین کردن شعر و نثر استفاده میشود.
علاوه‌بر اشتقاق، آرایه‌های دیگری مانند سجع‌ها و جناس‌ها نیز در دسته صنایع ادبی لفظی قرار می‌گیرند. در صورتی که بخواهید با آرایه‌ها و صنایع ادبی لفظی بیشتر آشنا شوید، توصیه می‌کنیم فیلم‌های آموزشی زیر در فرادرس را تهیه و مشاهده کنید.
به آن دسته از مخاطبانی که می‌خواهند دستور زبان و ادبیات فارسی را به‌طور تخصصی بیاموزند، پیشنهاد می‌کنیم از مجموعه فیلم‌های آموزشی زیر در فرادرس نهایت بهره را ببرند.
تفاوت اشتقاق با جناس
در بخش‌های قبلی به این موضوع اشاره کردیم که اشتقاق به‌عنوان یکی از انواع جناس شناخته میشود. اکنون این موضوع را با جزئیات بیشتری توضیح می‌دهیم.
چنانچه بخواهید با آرایه جناس و انواع آن بیشتر آشنا شوید، مشاهده فیلم آموزش رایگان آرایه‌های ادبی در فارسی فرادرس حتماً برایتان مفید خواهد بود. برای دسترسی به این فیلم آموزشی روی لینک زیر کلیک کنید.
اگر کلمه‌هایی که دارای آرایه اشتقاق هستند تنها در یک حرف یا واج اختلاف داشته باشند، در عین حال که آرایه اشتقاق دارند، آرایه جناس را هم تشکیل می‌دهند. کلمه‌هایی که دارای اشتقاق هستند، اگر بیشتر از یک حرف یا واج اختلاف داشته باشند، این اشتقاق دیگر از نوع جناس نخواهد بود. این نکته را با توجه به مثال زیر بهتر می‌آموزید.
در بیت زیر، کلمههای همریشه «حرم»، «حریم» و «حرمت» دارای آرایه اشتقاق هستند. در این میان، کلمههای «حرم» و «حریم» علاوه‌بر اینکه آرایه اشتقاق را تشکیل داده‌اند، دارای آرایه جناس نیز هستند، زیرا تنها در یک حرف یا واج با هم اختلاف دارند. در این بیت، کلمههای «حریم» و «حرمت» دارای آرایه جناس نیستند، چون اختلاف آن‌ها بیشتر از دو حرف یا واج است.
من که باشم در آن حرم که صبا
پرده‌دار حریم حرمت اوست
(حافظ)
از سوی دیگر، توجه داشته باشید که هر جناسی لزوماً از نوع اشتقاق نیست. برای درک بهتر این نکته به مثال زیر دقت کنید.
شاعر در بیت زیر با بهره‌گیری از کلمههای «توشه» و «بوسه» آرایه جناس خط را به وجود آورده است. این جناس، از نوع اشتقاق نیست، زیرا کلمههای «توشه» و «بوسه» نه هم‌خانواده هستند و نه حروف مشترک و مشابه زیادی دارند.
مرا بوسه گفتا به تصحیف ده
که درویش را توشه از بوسه بِه
(سعدی)
در مطلب زیر از مجله فرادرس، آرایه جناس و انواع آن آموزش داده شده است.
نوع دیگر آرایه اشتقاق
در برخی از کتاب‌های ادبی، آرایه اشتقاق به صورت متفاوتی توضیح داده شده است. در چنین کتاب‌هایی به این موضوع اشاره شده که جناس اشتقاق به معنی اختلاف دو کلمه متجانس در مصوت‌های آن‌هاست. به عبارت دیگر، هرگاه حروف و واج‌های دو یا چند کلمه با هم یکسان باشند و تنها مصوت‌های آن‌ها (ا، او، ای، ـِ، ـَ و ـُ) متفاوت باشد، آرایه اشتقاق ساخته میشود.
نمونه‌ای از این نوع آرایه را در کادر زیر ارائه کرده‌ایم. در بیت زیر، کلمههای متجانس «پارسی» و «پارسا» تنها در مصوت آخر خود با هم اختلاف دارند. کلمه پارسی با مصوت «ای» به پایان رسیده اما در انتهای واژه «پارسا»، مصوت «ا» آمده است. وجود این کلمه‌ها موجب پدید آمدن آرایه اشتقاق در بیت زیر شده است.
خوبان پارسی‌گو بخشندگان عمرند
ساقی بده بشارت رندان پارسا را
(حافظ)
سؤالات متداول
اینکه آرایه اشتقاق چیست و چگونه به کار میرود، در بخش‌های قبلی این مطلب بررسی شد. در ادامه، به برخی از سؤالات متداول در مورد این مبحث اشاره کرده و به آن‌ها پاسخ می‌دهیم. این پرسش و پاسخ‌ها در واقع دربردارنده نکته‌های تکمیلی هستند که آشنایی با آن‌ها حتماً برایتان سودمند خواهد بود.
آیا در آرایه اشتقاق از کلمههای مشتق استفاده میشود؟
برای ساخت آرایه اشتقاق می‌توان از کلمههای مشتق یا واژه‌های وندی استفاده کرد اما استفاده از این نوع کلمه‌ها الزامی نیست. با کلمههای ساده، واژگان مرکب و وندی‌مرکب هم می‌توان آرایه اشتقاق را تشکیل داد.
آرایه اشتقاق با استفاده از چند کلمه ساخته میشود؟
در ساخت آرایه اشتقاق معمولاً از دو کلمه هم‌خانواده یا همریشه استفاده میشود. با این حال، می‌توان برای ساخت این آرایه بیشتر از دو کلمه هم‌خانواده یا همریشه را نیز به کار برد.
تمرین آرایه اشتقاق
تا اینجا یاد گرفتید که آرایه اشتقاق چیست و چگونه در ادبیات فارسی به کار میرود. در ادامه، برای اینکه دانسته‌های خود را در این مورد ارزیابی کنید، تمرین‌هایی را در اختیارتان قرار می‌دهیم.
این تمرین‌ها شامل ۱۰ سؤال چهارگزینه‌ای هستند. برای پاسخگویی به آن‌ها، ابتدا صورت هر سؤال را مطالعه کرده و سپس گزینه درست را علامت بزنید. برای اینکه از درستی پاسخ‌های خود مطمئن شوید، لازم است روی گزینه «مشاهده جواب» که زیر هر کدام از سؤال‌ها قرار دارد، کلیک کنید.
با کلیک روی گزینه «شرح پاسخ» نیز به پاسخ تشریحی هر سؤال دسترسی خواهید داشت. بعد از پاسخ دادن به همه سؤال‌ها، گزینه «دریافت نتیجه آزمون» را مشاهده خواهید کرد. با کلیک روی این گزینه، تعداد امتیازهای دریافتی شما در این آزمون نشان داده میشود.
۱- در کدام گزینه از آرایه اشتقاق استفاده شده است؟
طلعتش بوده نور هر دیده
سرمه شرم داشت در دیده (سنایی)
زهره در تن زهر گردد بی‌گره گردد زره
زهره گوید زه امیرا چون بزه کردی کمان (زینبی)
چشم تو خورشید و قمر گنج تو پر در و گهر
جود تو هنگام سحر هم بر خضر هم بر شجر (ناصر خسرو)
گرنه زلف پرده‌سوز او گشادی راز من
زیر این پرده که هستم کس چه دانستی مرا (خاقانی)
کلمههای «زهره» و «زهر» در گزینه دوم، آرایه اشتقاق را تشکیل می‌دهند.
۲- کدام گزینه در مورد آرایه اشتقاق درست است؟
تنها با استفاده از کلمههای عربی همریشه می‌توان آرایه اشتقاق را تشکیل داد.
در آرایه اشتقاق، لزوماً باید از دو کلمه هم‌خانواده فارسی استفاده کرد.
آرایه اشتقاق با استفاده از کلمههای همریشه و هم‌خانواده فارسی یا عربی ساخته میشود.
اشتقاق یکی از انواع آرایه سجع به شمار می‌آید.
در آرایه اشتقاق از دو یا چند کلمه همریشه یا هم‌خانواده عربی و فارسی استفاده میشود. این آرایه در دسته انواع جناس قرار می‌گیرد، نه انواع سجع. با توجه به این نکته‌ها، تنها گزینه سوم درست است.
۳- در چه صورتی آرایه اشتقاق، نوعی جناس به شمار می‌آید؟
هنگامی که اختلاف کلمههای دارای اشتقاق، تنها در یک واج باشد.
در صورتی که کلمههای دارای اشتقاق هم‌خانواده باشند.
هنگامی که کلمههای دارای اشتقاق کاملاً یکسان باشند.
در صورتی که کلمههای دارای اشتقاق در حرف آخر خود با هم تفاوت داشته باشند.
اگر کلمه‌هایی که دارای آرایه اشتقاق هستند تنها در یک واج یا حرف با هم اختلاف داشته باشند، نه‌تنها آرایه اشتقاق را تشکیل می‌دهند، بلکه آرایه جناس را نیز به وجود می‌آورند.
۴- در کدام گزینه، آرایه اشتقاق به کار رفته است؟
من از کجا پند از کجا، باده بگردان ساقیا
آن جام جان افزای را، برریز بر جان ساقیا (مولوی)
بده ساقی مِیِ باقی که در جَنَّت نخواهی یافت
کنار آب رُکن‌آباد و گُلگَشت مُصَلّا را (حافظ)
اگرت بدره رساند همی به بدر منیر
مبادرت کن و خامش مباش چندینا (رودکی)
خانه‌ای دید چون خزانه گنج
چشم بیننده زو جواهر‌سنج (نظامی)
در گزینه سوم، کلمههای «بدره» و «بدر» آرایه اشتقاق را به وجود آورده‌اند.
۶- آرایه شبه اشتقاق چگونه ساخته میشود؟
هنگامی که شاعر یا نویسنده در کلام خود از دو کلمه همریشه استفاده کرده باشد.
در صورتی که در شعر یا نثر، دو یا چند کلمه هم‌خانواده به کار رفته باشند.
هنگامی که دو یا چند کلمه مشابه (با حروف مشترک) در شعر یا نثر آمده باشند.
در صورتی که شعر یا نثر دارای آرایه جناس باشد.
آرایه اشتقاق با استفاده از کلمه‌هایی ساخته میشود که دارای چند حرف مشترک باشند، به‌گونه‌ای که خواننده در ابتدا تصور کند این کلمه‌ها هم‌خانواده هستند، در حالی که هم‌خانواده و همریشه نیستند.
۷- در بیت زیر، کدام کلمه‌ها آرایه شبه اشتقاق را تشکیل داده‌اند؟
سپهری که با همّت او سپهر
نماید چنان کز ثُریا ثری (خاقانی)
آرایه شبه اشتقاق در بیت بالا با استفاده از کلمههای «ثریا» و «ثری» پدید آمده است.
۸- در بیت زیر، با استفاده از کدام کلمه‌ها، آرایه اشتقاق ایجاد شده است؟
و ساعت همیشگی‌اش را
با منطق ریاضی تفریق‌ها و تفرقه‌ها کوک می‌کرد. (فروغ فرخزاد)
«تفریق» و «تفرقه» کلمههای هم‌خانواده‌ای هستند که موجب پدید آمدن آرایه اشتقاق در بیت بالا شده‌اند.
۹- نوع آرایه کلمههای «گل»، «گلستان» و «گلاب» را در بیت زیر مشخص کنید.
چون که گل رفت و گلستان شد خراب
بوی گل را از که جوییم از گلاب (مولوی)
این کلمههای همریشه، همگی دارای تکواژ «گل» هستند و آرایه اشتقاق را در بیت بالا تشکیل داده‌اند.
۱۰- در کدام گزینه، آرایه اشتقاق به چشم می‌خورد؟
صید از کمند اگر بجهد بوالعجب بود
ور نه چو در کمند بمیرد عجیب نیست (سعدی)
مِی نوش به ماهتاب ای ماه که ماه
بسیار بتابد و نیابد ما را (خیام)
مر مرا پیدا نیامد تا ندیدم زلف او
کز شبه زنجیر باشد یا ز شب چوگان بود (عنصری)
ذره‌ای از حسن او در مصر اگر پیدا شدی
دل ربودی یوسف یعقوب بن اسحاق را (سنایی)
در گزینه اول، از کلمههای هم‌خانواده «بوالعجب» و «عجیب» استفاده شده است. این کلمه‌ها، آرایه اشتقاق را تشکیل داده‌اند.
جمع بندی
در این مطلب از مجله فرادرس به این سؤال پاسخ داده‌ایم که آرایه اشتقاق چیست و چه مصادیقی در ادبیات فارسی دارد. همچنین تفاوت آن را با یکی از رایج‌ترین آرایه‌های ادبی فارسی، یعنی جناس توضیح دادیم. در نهایت، تمرین‌هایی را برای یادگیری بهتر این مبحث به مخاطبان ارائه کردیم.
source