عربی دهم یکی از مهم‌ترین درس‌هایی است که در اولین سال دوره دوم متوسطه به دانش‌آموزان رشته علوم انسانی آموزش داده میشود. کتابی که در این مقطع تدریس میشود، حاوی مهم‌ترین قواعد و نکته‌های دستور زبان عربی است. از جمله مهم‌ترین این مباحث می‌توان به اعداد عربی، انواع جمله‌های اسمیه و فعلیه، فعل‌های لازم و متعدی، فعل‌های معلوم و مجهول، کلمه‌های معرب و کلمه‌های مبنی، حروف جرّ و کلمه‌های مجرور و… اشاره کرد. در این مطلب از مجله فرادرس هر کدام از قواعد عربی دهم انسانی را با مثال آموزش می‌دهیم. در پایان این مطلب، آزمونی را ارائه کرده‌ایم که دانش‌آموزان رشته علوم انسانی می‌توانند با پاسخگویی به آن، سطح یادگیری خود را بسنجند.
قواعد عربی دهم انسانی درس اول
در نخستین درس از کتاب عربی دهم انسانی، برخی از مهم‌ترین موضوعات دستور زبان عربی آموزش داده شده‌اند. انواع صیغه‌ها در زبان عربی، انواع ضمایر، صرف فعل‌های ماضی و فعل‌های مضارع مطابق با صیغه‌های چهارده‌گانه و همچنین ساخت فعل‌های امر و نهی عربی مهم‌ترین موضوعات این درس را تشکیل می‌دهند.
تمامی این مباحث را می‌توانید با کمک فیلم آموزش زبان قرآن ۱ رشته ادبیات و علوم انسانی فرادرس به‌خوبی بیاموزید. لینک این فیلم آموزشی را در کادر زیر قرار داده‌ایم.
در این بخش، قواعد مربوط به هر کدام از این مباحث را به‌تفکیک آموزش می‌دهیم. البته برای یادگیری بهتر این درس لازم است تا حدودی با قواعد عربی هفتم، قواعد عربی هشتم و همچنین قواعد عربی نهم نیز آشنا باشید که در مطالب قبلی مجله بهطور کامل آن‌ها پرداخته‌ایم.
انواع صیغه های عربی
به حالت‌های مختلفی که انواع فعل‌ها و ضمایر عربی مطابق با شخص و شمارهای گوناگون به خود می‌گیرند، «صیغه» گفته میشود. برای آنکه این موضوع را روشن‌تر کنیم، لازم است ابتدا کمی در مورد شخص و شمار در زبان عربی توضیح بدهیم:
- «شخص» به معنای «مذکر» یا «مؤنث» بودن کلمه و «غائب»، «مخاطب» و «متکلم» بودن آن است.
- «شمار» در عربی به معنای «مفرد»، «مثنی» یا جمع بودن است. کلمه مفرد بر یک فرد، شیء یا پدیده دلالت دارد. کلمه‌های مثنی بر دو فرد، شیء یا پدیده دلالت می‌کنند. کلمه‌های جمع نیز نشان‌دهنده بیش از دو فرد، شیء یا پدیده هستند.
از ترکیب شخص و شمارهای مختلف در زبان عربی، ۱۴ صیغه به دست می‌آید. در جدول زیر، نام هر کدام از این صیغه‌ها را همراه با معادل آن‌ها در زبان فارسی نشان داده‌ایم.
| صیغه در زبان عربی | صیغه در زبان فارسی |
| مفرد مذکر غائب | سوم شخص مفرد (او) |
| مفرد مؤنث غائب | سوم شخص مفرد (او) |
| مثنی مذکر غائب | سوم شخص جمع (ایشان/آن‌ها) |
| مثنی مؤنث غائب | سوم شخص جمع (ایشان/آن‌ها) |
| جمع مذکر غائب | سوم شخص جمع (ایشان/آن‌ها) |
| جمع مؤنث غائب | سوم شخص جمع (ایشان/آن‌ها) |
| مفرد مذکر مخاطب | دوم شخص مفرد (تو) |
| مفرد مؤنث مخاطب | دوم شخص مفرد (تو) |
| مثنی مذکر مخاطب | دوم شخص جمع (شما) |
| مثنی مؤنث مخاطب | دوم شخص جمع (شما) |
| جمع مذکر مخاطب | دوم شخص جمع (شما) |
| جمع مؤنث مخاطب | دوم شخص جمع (شما) |
| متکلم وحده | اول شخص مفرد (من) |
| متکلم مع الغیر | اول شخص جمع (ما) |
همانطور که در جدول بالا مشاهده میکنید، در زبان فارسی، صیغه مثنی وجود ندارد.
ضمایر عربی
ضمیرها کلمه‌هایی هستند که به‌جای اسم‌ها قرار می‌گیرند و از تکرار آن‌ها جلوگیری می‌کنند. به کلمه‌ای که ضمیر به‌جای آن می‌آید، «مرجع ضمیر» گفته میشود. تمامی ضمایر براساس صیغه‌های چهارده‌گانه به کار می‌روند.
در جدول زیر، ضمیرهای منفصل مرفوعی مربوط به هر صیغه را ارائه کرده‌ایم.
| صیغه | ضمایر عربی | ترجمه |
| مفرد مذکر غائب | هُوَ | او (مذکر) |
| مفرد مؤنث غائب | هِي | او (مؤنث) |
| مثنی مذکر غائب | هُمَا | آن دو مرد |
| مثنی مؤنث غائب | هُمَا | آن دو زن |
| جمع مذکر غائب | هُم | آن چند مرد |
| جمع مؤنث غائب | هُنَّ | آن چند زن |
| مفرد مذکر مخاطب | أنتَ | تو (مذکر) |
| مفرد مؤنث مخاطب | أنتِ | تو (مؤنث) |
| مثنی مذکر مخاطب | أنتُما | شما دو مرد |
| مثنی مؤنث مخاطب | أنتُما | شما دو زن |
| جمع مذکر مخاطب | أنتُم | شما چند مرد |
| جمع مؤنث مخاطب | أنتُنَّ | شما چند زن |
| متکلم وحده | أنَا | من |
| متکلم مع الغیر | نَحنُ | ما |
ضمایر متصل مرفوعی، ضمیرهایی هستند که به صورت جداگانه به کار می‌روند و به‌جای فاعل یا مبتدای جمله قرار می‌گیرند.
صرف فعل ماضی
از فعل‌های ماضی برای اشاره به رخدادهای زمان گذشته استفاده میشود. فعل‌های ماضی مانند ضمایر عربی، در ۱۴ صیغه صرف میشوند. ساختار فعل‌های ماضی را با صرف مصدر فعل «جَعَلَ» در جدول زیر ارائه کرده‌ایم.
صیغه و ضمیر مربوط به هر فعل ماضی را نیز مشخص کرده‌ایم. در عین حال، ضمایر متصل مرفوعی را نیز به صورت پررنگ نشان داده‌ایم.
| صیغه | فعل ماضی |
| مفرد مذکر غائب (هُوَ) | جَعَلَ |
| مفرد مؤنث غائب (هِي) | جَعَلَتْ |
| مثنی مذکر غائب (هُمَا) | جَعَلا |
| مثنی مؤنث غائب (هُمَا) | جَعَلَتا |
| جمع مذکر غائب (هُم) | جَعَلُوا |
| جمع مؤنث غائب (هُنَّ) | جَعَلْنَ |
| مفرد مذکر مخاطب (أنتَ) | جَعَلْتَ |
| مفرد مؤنث مخاطب (أنتِ) | جَعَلْتِ |
| مثنی مذکر مخاطب (أنتُما) | جَعَلْتُمَا |
| مثنی مؤنث مخاطب (أنتُما) | جَعَلْتُمَا |
| جمع مذکر مخاطب (أنتُم) | جَعَلْتُم |
| جمع مؤنث مخاطب (أنتُنَّ) | جَعَلْتُنَّ |
| متکلم وحده (أنَا) | جَعَلْتُ |
| متکلم مع الغیر (نَحنُ) | جَعَلْنا |
ضمایر متصل مرفوعی به انتهای فعل‌ها متصل میشوند و به‌جای فاعل جمله قرار می‌گیرند.
صرف فعل مضارع
فعل‌های مضارع بر وقوع اتفاقی در زمان حال یا پذیرفتن حالتی در زمان کنونی دلالت دارند. فعل‌های مضارع نیز مطابق با صیغه‌های چهارده‌گانه صرف میشوند. ابتدای این فعل‌ها یکی از حروف مضارعه «ي‍ـ ، ت‍ـ ، أ ، ن‍ـ» قرار می‌گیرد و انتهای آن‌ها نیز ضمیر متصل مرفوعی می‌آید.
در صورتی که بخواهید ساختار فعل‌های مضارع را بهتر و بیشتر بیاموزید، مشاهده فیلم آموزش رایگان فعل مضارع پایه هشتم فرادرس را پیشنهاد می‌کنیم.
در جدول زیر، نمونه‌ای از ساختار فعل‌های مضارع را با صرف فعل «یَجْعَلُ» نشان داده‌ایم. حروفی که به صورت پررنگ آمده‌اند، ضمایر متصل مرفوعی هستند.
| صیغه | فعل مضارع |
| مفرد مذکر غائب (هُوَ) | یَجْعَلُ |
| مفرد مؤنث غائب (هِي) | تَجْعَلُ |
| مثنی مذکر غائب (هُمَا) | یَجْعَلانِ |
| مثنی مؤنث غائب (هُمَا) | تَجْعَلانِ |
| جمع مذکر غائب (هُم) | یَجْعَلُونَ |
| جمع مؤنث غائب (هُنَّ) | یَجْعَلْنَ |
| مفرد مذکر مخاطب (أنتَ) | تَجْعَلُ |
| مفرد مؤنث مخاطب (أنتِ) | تَجْعَلینَ |
| مثنی مذکر مخاطب (أنتُما) | تَجْعَلانِ |
| مثنی مؤنث مخاطب (أنتُما) | تَجْعَلانِ |
| جمع مذکر مخاطب (أنتُم) | تَجْعَلُونَ |
| جمع مؤنث مخاطب (أنتُنَّ) | تَجْعَلْنَ |
| متکلم وحده (أنَا) | أجْعَلُ |
| متکلم مع الغیر (نَحنُ) | نَجْعَلُ |
توجه داشته باشید که در فعل‌های مضارع نیز از ضمایر متصل مرفوعی استفاده میشود.
صرف فعل امر
برای درخواست انجام کار یا امر به انجام آن از فعل‌های امر استفاده میشود. در زبان عربی، فعل‌های امر براساس فعل‌های مضارع ساخته میشوند و تنها در صیغه‌های مخاطب صرف میشوند. برای تبدیل فعل مضارع به فعل امر، لازم است مراحل زیر را انجام دهید.
- حذف حرف مضارعه از ابتدای فعل مضارع: تَجْعَلُ ← جْعَلُ
- قرار دادن همزه «أ یا إ» در ابتدای فعل: جْعَلُ ← إجْعَلُ
- حرکت‌گذاری همزه، به این معنا که اگر دومین حرف اصلی فعل دارای ضمه (ـُ) باشد، اعراب همزه هم ضمه خواهد بود. اگر دومین حرف اصلی فعل دارای فتحه (ـَ) یا کسره (ـِ) باشد، اعراب همزه کسره خواهد بود: إِجْعَلُ
- مجزوم کردن فعل، یعنی اگر حرف آخر فعل دارای ضمه باشد، ضمه را حذف کرده و به‌جای آن علامت سکون (ـْ) را قرار بدهید. اگر حرف آخر «ن» باشد، تنها لازم است «ن» را حذف کنید: إِجْعَلُ ← إِجْعَلْ
نکته: «ن» از انتهای فعل‌های جمع مؤنث مخاطب حذف نمی‌شود.
برای اینکه ساختار فعل‌های امر عربی را بهتر بیاموزید، صرف فعل امر از مصدر «یَجْعَلُ» را در جدول زیر نشان داده‌ایم. حروفی که به‌صورت پررنگ آمده‌اند، ضمایر متصل مرفوعی این فعل‌ها هستند.
| صیغه | فعل امر |
| مفرد مذکر مخاطب (أنتَ) | إِجْعَلْ |
| مفرد مؤنث مخاطب (أنتِ) | إِجْعَلِي |
| مثنی مذکر مخاطب (أنتُما) | إِجْعَلَا |
| مثنی مؤنث مخاطب (أنتُما) | إِجْعَلَا |
| جمع مذکر مخاطب (أنتُم) | إِجْعَلُوا |
| جمع مؤنث مخاطب (أنتُنَّ) | إِجْعَلْنَ |
فعل‌های امر نیز مانند فعل‌های ماضی و مضارع دارای ضمایر متصل مرفوعی هستند.
صرف فعل نهی
در زبان عربی، برای اینکه دیگران را از انجام کاری نهی کنند، «فعل نهی» را به کار می‌برند. فعل‌های نهی نیز مانند فعل‌های امر براساس فعل‌های مضارع ساخته میشوند و تنها در صیغه‌های مخاطب صرف میشوند.
برای ساخت فعل‌های نهی از حرف «لا» استفاده میشود. مراحل صرف فعل‌های نهی عبارتند از:
- قرار دادن حرف «لا» قبل از فعل مضارع: تَجْعَلُ ← لا تَجْعَلُ
- مجزوم کردن فعل، به این صورت که اگر حرف آخر فعل مضموم (ـُ) باشد، ضمه را حذف کرده و به‌جای آن علامت سکون (ـْ) را قرار می‌دهیم. اگر حرف آخر فعل «ن» باشد، فقط لازم است «ن» را حذف کنیم: لا تَجْعَلُ ← لا تَجْعَلْ
نکته: حرف «ن» از انتهای فعل جمع مؤنث مخاطب حذف نمی‌شود.
برای اینکه ساختار فعل‌های نهی را بهتر بیاموزید، صرف فعل نهی از مصدر «یَجْعَلُ» را در جدول زیر نشان داده‌ایم. حروف پررنگ‌شده، ضمایر متصل مرفوعی هستند.
| صیغه | فعل نهی |
| مفرد مذکر مخاطب (أنتَ) | لا تجْعَلْ |
| مفرد مؤنث مخاطب (أنتِ) | لا تجْعَلِي |
| مثنی مذکر مخاطب (أنتُما) | لا تجْعَلَا |
| مثنی مؤنث مخاطب (أنتُما) | لا تجْعَلَا |
| جمع مذکر مخاطب (أنتُم) | لا تجْعَلُوا |
| جمع مؤنث مخاطب (أنتُنَّ) | لا تجْعَلْنَ |
ساختار فعل نهی از مهم‌ترین موضوعات قواعد عربی دهم انسانی به شمار می‌آید که در فیلم آموزش رایگان قواعد فعل نهی در عربی فرادرس به‌دقت آموزش داده شده است.
تمرین درس اول
مصدرهای زیر را مطابق با آنچه در پرانتز آمده است، صرف کنید.
عَمِلَ (ماضی مفرد مؤنث مخاطب)
صَدَقَ (مضارع جمع مذکر غایب)
كَتَبَ (امر مثنی مؤنث مخاطب)
خَرَجَ (نهی جمع مؤنث مخاطب)
لا تَخْرُجْنَ
سَمِعَ (امر جمع مذکر مخاطب)
قواعد عربی دهم انسانی درس دوم
اعداد عربی و کاربرد آن‌ها یکی از مهم‌ترین موضوعات دستور زبان عربی به شمار می‌آید. در درس دوم از کتاب عربی دهم انسانی، اعداد و ساختار آن‌ها آموزش داده شده‌اند. در این بخش، قواعد مربوط به اعداد و معدود آن‌ها را توضیح می‌دهیم. البته در فیلم آموزش رایگان اعداد در عربی فرادرس نیز این مبحث بهطور کامل تدریس شده است.
با کلیک روی لینک زیر به این آموزش کاربردی دسترسی خواهید داشت.
اعداد عربی در یک تقسیم‌بندی کلی به دو دسته زیر تقسیم میشوند:
- اعداد اصلی: برای شمارش از این اعداد استفاده میشود.
- اعداد ترتیبی: برای نشان دادن ترتیب افراد یا اشیاء از این نوع اعداد استفاده میشود.
به کلمه‌ای که قبل یا بعد از اعداد می‌آید و تعداد و اندازه آن به کمک عددها نشان داده میشود، «معدود» گفته میشود. در ادامه، ابتدا اعداد اصلی و سپس اعداد ترتیبی عربی را نشان می‌دهیم و نکته‌های مربوط به آن‌ها را بیان می‌کنیم.
اعداد اصلی عربی از ۱ تا ۱۰۰ در جدول زیر نشان داده شده‌اند.
| اعداد اصلی عربی | ||
| واحِد – واحِدة (۱) | أَحَدَ عَشَرَ – إحدی عَشرة (۱۱) | ثَلاثونَ (۳۰) |
| إثْنانِ – إثْنَتانِ (۲) | إِثْنا عَشَرَ – إثنتا عشرة (۱۲) | أَرْبَعونَ (۴۰) |
| ثَلاثَة – ثَلاثَ (۳) | ثَلاثَ عَشرة – ثَلاثَة عَشَرَ (۱۳) | خَمْسونَ (۵۰) |
| أَرْبَعَة – أَرْبَعَ (۴) | أَرْبَعْ عَشرة – أَرْبَعَة عَشَرَ (۱۴) | سِتّونَ (۶۰) |
| خَمْسَة – خَمْسَ (۵) | خَمْسَ عَشرة – خَمْسَة عَشَرَ (۱۵) | سَبْعونَ (۷۰) |
| سِتَّة – سِتَّ (۶) | سِتَّ عَشرة – سِتَّة عَشَرَ (۱۶) | ثَمانونَ (۸۰) |
| سَبْعَة – سَبْعَ (۷) | سَبْعَ عَشرة – سَبْعَة عَشَرَ (۱۷) | تِسْعونَ (۹۰) |
| ثَمانیَة – ثَماني (۸) | ثَماني عَشرة – ثَمانیَة عَشَرَ (۱۸) | مِئَة – مِائَةٌ (۱۰۰) |
| تِسْعَة – تِسْعَ (۹) | تِسْعَ عَشرة – تِسْعَة عَشَرَ (۱۹) | |
| عَشَرَة – عَشَرَ (۱۰) | عِشْرونَ (۲۰) | |
در مورد کاربرد اعداد اصلی و معدود آن‌ها به نکته‌های زیر توجه کنید.
- اعداد اصلی واحِد – واحِدة (یک) تا عَشَرَة (ده) به‌عنوان اعداد مفرد شناخته میشوند.
- اعداد مفرد از نظر جنسیت برعکس معدود خود هستند. بهطور مثال در «تِسْعَ نَوافِذٍ» عدد به صورت مذکر و معدود (نافذة) به صورت مؤنث آمده است.
- معدود اعداد مفرد همیشه به صورت جمع و مجرور (ـٍ) می‌آیند. این معدودها مضافالیه به شمار می‌آیند. مانند: عَشَرَة مَکاتِبٍ
- معدود اعداد واحِد – واحِدة و إثْنانِ – إثْنَتانِ بعد از آن‌ها قرار می‌گیرد، مانند: عُصْفورتانِ إثْنَتانِ.
- اعداد أَحَدَ عَشَرَ – إحدی عَشرة (یازده) تا تسع عشرة – تِسْعَة عَشَرَ (نوزده) به‌عنوان اعداد مرکب شناخته میشوند.
- معدود اعداد مرکب همیشه به صورت مفرد و منصوب (ـً) به کار می‌روند. مانند: خَمْسَةُ عَشَرَ قَلَماً
- به اعدادی مانند عِشْرونَ، ثَلاثونَ، أَرْبَعونَ و… اعداد «عقود» گفته میشود.
- به اعدادی که از ترکیب عقود با سایر عددها ساخته میشوند «معطوف» گفته میشود. مانند: واحِدٌ و سَبْعونَ (هفتاد و یک)
- اعداد عقود با استفاده از نشانه‌های جمع «ونَ» (در حالت مرفوعی) و «ینَ» (در حالت منصوبی و مجروری) ساخته میشوند.
اعداد ترتیبی عربی را از یکم تا نوزدهم در جدول زیر نشان داده‌ایم.
| اعداد ترتیبی | ||
| اَلْأَوََلُ (یکم) | اَلثّامِنُ (هشتم) | اَلْخامِسَ عَشَرَ – اَلْخامِسَة عَشرة (پانزدهم) |
| اَلثّاني (دوم) | اَلتّاسِعُ (نهم) | اَلسّادِسَ عَشَرَ – اَلسّادِسَة عَشرة (شانزدهم) |
| اَلثّالِثُ (سوم) | اَلْعاشِرُ (دهم) | اَلسّابِعَ عَشَرَ – اَلسّابِعَة عَشرة (هفدهم) |
| اَلرّابِعْ (چهارم) | اَلحاديَ عَشَرَ – الحادیة عَشَرة (یازدهم) | اَلثّامِنَ عَشَرَ – اَلثّامِنَة عَشرة (هجدهم) |
| اَلْخامِسُ (پنجم) | اَلثّانيَ عَشَرَ – اَلثّانیة عَشرة (دوازدهم) | اَلتّاسِعَ عَشَرَ – اَلتّاسِعَة عَشرة (نوزدهم) |
| اَلسّادِسُ (ششم) | اَلثّالِثَ عَشَرَ – اَلثّالِثَة عَشرة (سیزدهم) | |
| اَلسّابِعُ (هفتم) | اَلرّابِعَ عَشَرَ – اَلرّابِعَة عَشرة (چهاردهم) | |
در مورد کاربرد اعداد ترتیبی عربی به نکته‌های زیر توجه کنید.
- اعداد ترتیبی بر وزن «فاعِل» ساخته میشوند.
- اعداد ترتیبی اَلْأَوََلُ (یکم) تا اَلْعاشِرُ (دهم) به‌عنوان اعداد مفرد شناخته میشوند.
- اعداد ترتیبی اَلحاديَ عَشَرَ – الحادیة عَشَرة (یازدهم) تا اَلتّاسِعَ عَشَرَ – اَلتّاسِعَة عَشرة (نوزدهم) به‌عنوان اعداد مرکب شناخته میشوند.
- عقود اعداد ترتیبی با عقود اعداد اصلی کاملاً یکسان است. مانند: عِشْرونَ (بیستم)، ثَلاثونَ (سی‌ام) و… .
تمرین درس دوم
نوع اعداد (اصلی و ترتیبی) زیر را مشخص کنید.
اَلثّانيَ عَشَرَ
ثَمانونَ
هم اصلی و هم ترتیبی
یادگیری اعداد عربی با آموزش های فرادرس
در زبان عربی هم مانند تمامی زبان‌ها، اعداد نقش مهمی در زندگی روزمره دارند. بهطور مثال، ساعت‌خوانی عربی و بیان زمان تنها با یادگیری اعداد و شناخت آن‌ها امکان‌پذیر است. چنانچه بخواهید کاربردهای اعداد عربی را بهطور کامل بیاموزید، مشاهده فیلم‌های آموزشی زیر در فرادرس حتماً برایتان مفید خواهد بود.
در مجموعه فیلم‌های آموزشی زیر نیز نکته‌های مفید و کاربردی بسیاری در مورد قواعد زبان عربی، به‌خصوص قواعد عربی دهم انسانی تدریس شده است.
قواعد عربی دهم انسانی درس سوم
در درس سوم از کتاب عربی دهم انسانی، فعل‌های ثلاثی مجرد و فعل‌های ثلاثی مزید به دانش‌آموزان تدریس شده‌اند. در بخش دیگری از همین درس، فعل‌های لازم و متعدی آموزش داده شده‌اند. در بخش حاضر، این نوع از فعل‌ها را با مثال بررسی می‌کنیم.
فعل ثلاثی مجرد و ثلاثی مزید
فعل‌های عربی را براساس تعداد حروف اصلی آن‌ها می‌توان به دو دسته زیر تقسیم کرد:
- ثلاثی مجرد: یعنی فعل‌هایی که صیغه ماضی مفرد مذکر غائب آن‌ها تنها دارای سه حرف اصلی باشد. مانند: ذَهَبَ، جَلَسَ و… .
- ثلاثی مزید: یعنی فعل‌هایی که در صیغه ماضی مفرد مذکر غائب آن‌ها علاوه‌بر سه حرف اصلی، یک یا چند حرف زائد نیز وجود داشته باشد. مانند: قَدَّرَ، إِستَغْفَرَ و… .
فعل‌های ثلاثي مزید دارای وزن‌های خاصی هستند و به هشت دسته تقسیم میشوند. به هر کدام از این دسته‌های هشت‌گانه، «باب» گفته میشود. در هر باب، اوزان ماضی، مضارع، امر و مصدر همان باب مشخص میشود. از مصدر هر باب، برای اشاره به نام آن باب استفاده میشود.
اوزان فعل‌های ثلاثي مزید با استفاده از سه حرف «ف»، «ع» و «ل» نشان داده میشوند. در جدول زیر، چهار مورد از باب‌های فعل‌های ثلاثی مزید را با مثال مشاهده میکنید. حروف اصلی هر کدام از اوزان به صورت پررنگ نشان داده شده است. حروفی که پررنگ نشده‌اند، حروف زائده به شمار می‌آیند.
| مصدر (نام باب) | ماضی | مضارع | امر |
| إِسْتِفْعال (إِسْتِغْفار) | إِسْتَفْعَلَ (إِسْتَغْفَرَ) | یَسْتَفْعِلُ (يَسْتَغْفِرُ) | إِسْتَفعِلْ (إِسْتَغْفِرْ) |
| إنْفِعِال (إِنْكِسار) | إِنْفَعَلَ (إِنْكَسَرَ) | یَنْفَعِلُ (يَنْكَسِرُ) | إِنْفَعِلْ (إِنْكَسِرْ) |
| تَفَعُّل (تَشَكُّر) | تَفَعَّلَ (تَشَكَّرَ) | یَتَفَعَّلُ (يَتَشَكَّرُ) | تَفَعَّلْ (تَشَكَّرْ) |
| إِفْتِعَال (إِحْتِمال) | إِفْتَعَلَ (إِحْتَمَلَ) | یَفْتَعِلُ (يَحْتَمِلُ) | إِفْتَعِلْ (إِحْتَمِلْ) |
برای اینکه فعل‌های ثلاث مزید را بهتر بیاموزید، لازم است به نکته‌های زیر توجه کنید.
- فعل‌های باب «إِسْتِفْعال» بر طلب انجام کار دلالت دارند. مانند: إِسْتَغْفَرَ (طلب مغفرت کرد.)
- فعل‌های باب «إنْفِعِال» بر «مُطاوَعَه» یا «اثرپذیری» دلالت دارند. مانند: إِنْكَسَرَ (شکسته شد.)
- فعل‌های باب «تَفَعُّل» نیز بر «مُطاوَعَه» یا «اثرپذیری» دلالت می‌کنند. مانند: تَعَلَّمَ (یاد گرفت.)
- فعل‌های باب «إِفْتِعَال» نیز به معنای «مُطاوَعَه» یا «اثرپذیری» هستند. مانند: إِحْتَمَلَ (تحمل کرد.)
فعل لازم و متعدی
در این مرحله، فعل‌های لازم و متعدی و تفاوت‌های آن‌ها را بررسی می‌کنیم. فعل‌ها کلماتی هستند که بر وقوع کار یا پذیرفتن حالتی در سه زمان گذشته، حال و آینده دلالت می‌کنند. تمامی فعل‌ها دارای فاعل هستند. فاعل کلمه‌ای است که انجام‌دهنده کار یا دارنده حالت را نشان می‌دهند. برخی از فعل‌ها ممکن است علاوه‌بر فاعل، جزء دیگری به نام «مفعول» هم داشته باشند.
مفعول کلمه‌ای است که معمولاً بعد از فاعل قرار می‌گیرد و فعل بر آن واقع میشود. همانطور که گفتیم برخی از فعل‌های عربی همراه با مفعول به کار می‌روند اما برخی دیگر، به مفعول نیاز ندارد. بر این اساس می‌توان فعل‌های عربی را به دو دسته زیر تقسیم‌بندی کرد:
- فعل لازم: تنها با فاعل به کار می‌رود و نیازی به مفعول ندارد. مانند: ذَهَبَ (رفت)، خَرَجَ (خارج شد) و… .
- فعل متعدی: علاوه‌بر فاعل به مفعول هم نیاز دارد و بدون مفعول، معنای آن ناقص می‌ماند. مانند: أَکَلَ (خورد)، قَرَأَ (خواند) و… .
برای اینکه کاربرد فعل‌های لازم و متعدی را بهتر درک کرده و به تفاوت آن‌ها پی ببرید، به مثال‌های زیر توجه کنید.
مثال ۱
در جمله زیر فعل لازم «جَلَسَتْ» به کار رفته است. همانطور که مشاهده میکنید، در کنار این فعل تنها از فاعل (أُمّها) استفاده شده است و مفعولی در این جمله حضور ندارد.
جَلَسَتْ أُمّها
مادرش نشست.
مثال ۲
در این مثال، کاربرد فعل متعدی «فَرَّحتُ» را مشاهده میکنید. ضمیر متصل مرفوعی «تُ» در این فعل، نقش فاعل را به عهده دارد. «أُختي» نیز نقش مفعولی این فعل را به عهده گرفته است.
فَرَّحتُ أُختي
خواهرم را شادمان کردم.
تمرین درس سوم
باب فعل‌های ثلاثی مزید زیر را مشخص کنید.
يَسْتَمْسِكُ
إسْتِفعال (إسْتِمساک)
اِشْتَرَكَ
إفْتِعال (إشْتِراک)
إِمْتَنِعْ
إفْتِعال (إِمْتِناع)
إِنْكَسَرَ
إنْکِسار (إنْفِعال)
يَسْتَدْرِجُ
إسْتِفعال (إسْتِفعال)
قواعد عربی دهم انسانی درس چهارم
در چهارمین درس از کتاب عربی دهم انسانی، چهار مورد دیگر از باب‌های فعل‌های ثلاثی مزید آموزش داده شده‌اند. در ادامه، این بخش از قواعد عربی دهم انسانی را همراه با مثال بررسی می‌کنیم.
به دانش‌آموزانی که قصد دارند اوزان فعل‌های ثلاثی مزید را با جزئیات بیشتری یاد بگیرند، توصیه می‌کنیم فیلم آموزش صرف ۱ فرادرس را مشاهده کنند. برای مشاهده این فیلم آموزشی کافی است روی لینک زیر کلیک کنید.
برخی از اوزان رایج فعل‌های ثلاثی مزید در جدول زیر ارائه شده‌اند. حروف اصلی هر فعل به صورت پررنگ نشان داده شده است. حروفی که پررنگ نشده‌اند، حروف زائد به شمار می‌آیند.
| مصدر (نام باب) | ماضی | مضارع | امر |
| تَفاعُل (تَظَاهُر) | تَفاعَلَ (تَظَاهَرَ) | یَتَفاعَلُ (يَتَظَاهَرُ) | تَفاعَلْ (تَظَاهَرْ) |
| تَفْعِیل (تَذکیر) | فَعَّلَ (ذَكَّرَ) | یُفَعِّلُ (يُذَكِّرُ) | فَعِّلْ (ذَكِّرْ) |
| مُفاعَلَة (مُحارَبَة) | فاعَلَ (حَارَبَ) | یُفاعِلُ (يُحَارِبُ) | فاعِلْ (حَارِبْ) |
| إِفْعال (إِخْراج) | أَفْعَلَ (أَخْرَجَ) | یُفْعِلُ (يُخْرِجُ) | أَفْعِلْ (أَخْرِجْ) |
برای یادگیری بهتر این باب‌ها به نکته‌های زیر توجه کنید.
- فعل‌های باب «تَفاعُل» بر معنای همکاری و مشارکت دلالت دارند. مانند: تَعامَل (کاری را با دیگری انجام داد)
- از باب «تَفْعِیل» برای متعدی کردن فعل‌های لازم استفاده میشود. مانند: ذَکَرَ (به یاد آورد) ← ذَكَّرَ (یاد داد)
- فعل‌های باب مُفاعَلَة بر معنای مشارکت و عمل دوطرفه دلالت دارند. مانند: جاهَدَ (جهاد کرد با…)
- از وزن «إِفْعال» برای متعدی کردن فعل‌های لازم استفاده میشود. مانند: خَرَج (خارج شد) ← أَخْرَجَ (خارج کرد)
تمرین درس چهارم
مصدرهای زیر را مطابق با آنچه در پرانتز آمده است، صرف کنید.
قَدِمَ (فعل ماضی از باب تفعیل)
ذَهَبَ (ماضی باب إفعال)
عَمِلَ (مضارع باب إفعال)
صَحِبَ (مصدر باب تفاعل)
حَکَمَ (امر باب مفاعلة)
قواعد عربی دهم انسانی درس پنجم
در پنجمین درس از قواعد عربی دهم انسانی، انواع جمله‌های عربی و ساختار آن‌ها بررسی شده‌اند. در این بخش، انواع جمله‌ها و اجزای آن‌ها را توضیح می‌دهیم.
جمله‌های عربی به دو دسته زیر تقسیم‌بندی میشوند:
- جمله اسمیه: این جمله‌ها با «اسم» شروع میشوند و در ساختار آن‌ها از «مبتدا» و «خبر» استفاده میشود. مانند: هُوَ ضاحِکٌ.
- جمله فعلیه: جمله‌های فعلیه با فعل شروع میشوند و در ساختار آن‌ها، «فعل»، «فاعل» و «مفعول» به کار می‌رود. مانند: یَضحَکُ أبي.
در ادامه، هر کدام از انواع جمله‌های عربی را با جزئیات بیشتری شرح می‌دهیم.
جمله اسمیه
گفتیم که جمله‌های اسمیه با «اسم» شروع میشوند و به همین خاطر است که آن‌ها را «اسمیه» می‌نامند. ساختار کلی جمله‌های اسمیه در کادر زیر نشان داده شده است.
برای اینکه ساختار جمله‌های اسمیه را بهتر بیاموزید، به نکته‌های زیر توجه کنید.
- مبتدا اسم مرفوعی (ـُ یا ـٌ) است که خبری در مورد آن مطرح میشود.
- خبر برای توضیح دادن در مورد مبتدا می‌آید و خبری را در مورد مبتدا بیان می‌کند.
- مبتدا معمولاً در ابتدای جمله می‌آید و خبر پس از آن قرار می‌گیرد.
- مبتدا معمولاً از نوع اسم یا ضمیر است.
- انواع خبرها به سه دسته تقسیم میشوند: مفرد (اسم مرفوع)، جمله (فعل) و شبه‌جمله (جار و مجرور).
- مبتدا و خبر مانند «نهاد» و «گزاره» در زبان فارسی هستند.
در جدول زیر نمونه‌هایی از جمله‌های اسمیه و اجزای تشکیل‌دهنده آن‌ها ارائه شده است.
| جمله اسمیه | |
| مبتدا | خبر |
| خالِدٌ | طالِبٌ (خبر مفرد) |
| المُعَلِّمُ | یَقْرَأُ (خبر جمله) |
| الطالِباتُ | في الصَّفِ (خبر شبه‌جمله) |
معمولاً خبر بعد از مبتدا قرار می‌گیرد اما در برخی مواقع، برای تأکید بر خبر، ابتدا خبر و سپس مبتدا بیان میشود.
جمله فعلیه
در بخش‌های قبلی به این نکته اشاره کردیم که جمله‌های فعلیه با فعل شروع میشوند. در این جمله‌ها از اجزایی دیگری مانند «فاعل» و «مفعول» نیز استفاده میشود. توجه داشته باشید که مفعول‌ها تنها در جمله‌هایی به کار می‌روند که دارای فعل متعدی باشند.
ساختار کلی جمله‌های فعلیه به صورت زیر نشان داده میشود.
فعل + فاعل + مفعول
در جدول زیر، مثال‌هایی از جمله‌های فعلیه و اجزای تشکیل‌دهنده آن‌ها نشان داده شده است.
| جمله فعلیه | ||
| فعل | فاعل | مفعول |
| جاءَ | القاضی | – |
| یَضرَبُ | خالَدٌ | أَصدقائَه |
| أَکَلَ | الصّبي | طَعاماً |
جمله‌های فعلیه و ساختار آن‌ها را در مطلب زیر از مجله فرادرس مورد بحث و بررسی قرار گرفته‌اند.
صفت و مضاف الیه
هم در جمله‌های اسمیه و هم در جمله‌های فعلیه ممکن است از صفت یا نَعت و مضافالیه نیز استفاده شود. به عبارت دیگر، اجزایی مانند مبتدا، فاعل و مفعول، هم می‌توانند به‌تنهایی به کار بروند و هم می‌توانند همراه با مضافالیه بیایند. کاربرد هر کدام از این کلمه‌ها را در ادامه توضیح داده‌ایم:
- صفت (نَعت) کلمه‌ای است که بعد از اسم قرار می‌گیرد و یکی از ویژگی‌های آن را بیان می‌کند. مانند: حَدیقةٌ جَمیلةٌ (باغِ زیبا)
- مضافالیه، اسم یا ضمیری است که بعد از اسم دیگری می‌آید و نوعی ترکیب اضافی عربی را تشکیل می‌دهد. طفلي (کودکِ من)
نکته: به کلمه‌ای که قبل از صفت می‌آید و یکی از ویژگی‌های آن با استفاده از صفت نشان داده میشود، «موصوف» یا «مَنعوت» می‌گویند. مانند «رَجُلٌ» در «رَجُلٌ ضاحِکٌ» (مردِ خندان).
تمرین درس پنجم
جمله‌های اسمیه و فعلیه را مشخص کنید.
أنا سعید بمعرفتکَ.
الإنسان العالم ناجح.
أتكلم باللغة العربية؟
أمّي تحب النظافة.
قواعد عربی دهم انسانی درس ششم
در درس ششم از عربی دهم انسانی، به اعراب اسم‌ها و صفت‌ها، همچنین به کلمه‌های معرب و مبنی اشاره شده است. در این بخش از مطلب پیش رو، قواعد مربوط به اعراب کلمه‌ها را بهطور کامل بررسی می‌کنیم.
معرب و مبنی
در زبان عربی، نقش انواع کلمه‌ها با استفاده از حرکت‌های «ـَـً ، ـِـٍ ، ـُـٌ» نشان داده میشود. به حرکتی که زیر یا روی حرف آخر کلمه قرار می‌گیرد و نقش آن کلمه را نشان می‌دهد، «اعراب» گفته میشود. تمامی کلمه‌های عربی را براساس اعراب آن‌ها می‌توان به دو دسته تقسیم کرد:
- مُعرَب: کلمه‌هایی که اگر نقش و جایگاه آن‌ها در جمله تغییر کند، اعراب آن‌ها هم تغییر می‌کند. در واقع، اعراب کلمه‌های معرب تابع نقش و جایگاه آن‌ها در جمله است. مانند: هذا البیتُ – صاغَ بیتاً – فی البیتِ.
- مَبنی: کلمه‌هایی که اعراب آن‌ها همیشه ثابت است و متناسب با نقش آن‌ها تغییر نمی‌کند. هذا الکتابُ – قرأتُ هذا الکتابَ – عَلَی هذا الکتابِ.
اسم‌های مبنی عبارتند از:
تمامی کلمه‌های عربی، به‌جز کلمه‌های بالا از نوع معرب هستند.
اعراب اسم ها
در بخش قبلی توضیح دادیم که اعراب همان حرکت حرف آخر کلمه است و برای نشان دادن نقش و جایگاه هر کلمه در جمله از حالت‌های مختلف اعراب استفاده میشود.
در این بخش، انواع اعراب را با مثال بررسی می‌کنیم. انواع اعراب و مصادیق آن را با مثال در جدول زیر مشاهده میکنید.
| انواع اعراب | ||
| رفع | نصب | جرّ |
| ـُ (الوَرْدَةُ) | ـَ (الوَرْدَةَ) | ـِ (الوَرْدَةِ) |
| ـٌ (وَرْدَةُ) | ـً (وَرْدَةً) | ـٍ (وَرْدَةٍ) |
| «و» در اسم‌های جمع مذکر سالم (کاتِبُونَ) | «ی‍ـ» در اسم‌های جمع مذکر سالم (کاتِبِینَ) | «ی‍ـ» در اسم‌های جمع مذکر سالم (مُعَلِّمِینَ) |
| «ا» در اسم‌های مثنی (کاتِبانِ) | «ی‍ـ» در اسم‌های مثنی (کاتِبَینِ) | «ی‍ـ» در اسم‌های مثنی (مُعَلِّمَینِ) |
در مورد انواع اعراب اسم‌ها به نکته‌های زیر توجه کنید.
- کلمه‌هایی که اعراب آن‌ها «رفع» باشد، «مرفوع» نامیده میشوند.
- به کلمه‌هایی که اعراب «نصب» داشته باشند، «منصوب» گفته میشود.
- کلمه‌هایی که اعراب «جرّ» دارند، «مجرور» نام دارند.
- اسم‌هایی که به‌عنوان فاعل به کار می‌روند، معمولاً مرفوع هستند.
- اسم‌هایی که در جایگاه مفعول قرار می‌گیرند، معمولاً منصوب هستند.
- اسم‌هایی که در نقش مبتدا می‌آیند، مرفو‌‌ع‌اند.
- خبر مفرد در جمله‌های اسمیه نیز مرفوع است.
در زبان عربی، برای نشان دادن اعراب کلمه ابتدا نقش آن کلمه و سپس اعراب آن و علامت اعراب بیان میشود. به عبارت دیگر، فرمول زیر برای بیان اعراب کلمه‌های عربی به کار می‌رود.
نقش کلمه + اعراب + علامت اعراب
در ادامه، مثال‌هایی از اعراب اسم‌های عربی و روش بیان آن‌ها ارائه شده است.
مثال ۱
در مثال زیر، اسم «دِرْهَماً» نقش مفعول جمله را به عهده دارد. اعراب این کلمه را به صورت «مفعول و منصوب به تنوین نصب» نشان می‌دهیم.
أَخَذتُ دِرْهَماً.
یک درهم گرفتم.
مثال ۲
در جمله زیر، کلمه «المَدرَسَةِ» نقش مضافالیه «مدیرُ» را به عهده دارد. برای نشان دادن اعراب این مضافالیه از عبارت «مضافالیه و مجرور به کسره» استفاده می‌کنیم.
رأیتُ مدیرُ المَدرَسَةِ.
مدیر مدرسه را دیدم.
مثال ۳
مثال زیر از نوع جمله‌های اسمیه است. «المُعَلِّمُ» مبتدای آن و «مُحتَرَمُ» خبر این جمله به شمار می‌آید. اعراب هر کدام از این کلمه‌ها را در ادامه نشان داده‌ایم.
- المُعَلِّمُ: مبتدا و مرفوع به ضمه.
- مُحتَرَمٌ: خبر و مرفوع به ضمه.
المُعَلِّمُ مُحتَرَمٌ.
معلم محترم است.
اعراب صفت و مضاف الیه
صفت‌ها و مضاف‌الیه‌ها کلمه‌هایی هستند که بعد از مبتدا، خبر، فاعل و مفعول قرار می‌گیرند. هم صفت‌ها و هم مضاف‌الیه‌ها اعراب خاص خود را دارد که در این بخش به آن‌ها اشاره می‌کنیم.
- اعراب صفت: صفت در اعراب با موصوف خود مطابقت دارد. به عبارت دیگر، موصوف هر اعرابی داشته باشد، صفت هم همان اعراب را خواهد داشت. مانند: خبرٌ جدیدٌ.
- اعراب مضافالیه: مضافالیه معمولاً مجرور است، یعنی با علامت‌های «ـِ ، ـٍ ، ی‍ـ» نشان داده میشود. مانند: قَلَمُ الطالِبِ – قَلَمُ الطالِبِینَ.
برای آشنایی بیشتر با اعراب صفت‌ها و مضاف‌الیه‌ها به مثال‌های زیر توجه کنید.
مثال ۱
ترکیبی که در کادر زیر مشاهده میکنید، از نوع ترکیب‌های اضافی است که با کنار هم آمدن مضاف (ساکِنُ) و مضافالیه (البَیْتِ) ساخته شده است.
اعراب مضافالیه ترکیب زیر را به این صورت بیان می‌کنیم: مضافالیه و مجرور به کسره.
ساکِنُ البَیْتِ
ساکنِ خانه
مثال ۲
ترکیب زیر از کنار هم آمدن صفت یا نعت (لَذیذَةٌ) و موصوف یا منعوت (فاکِهَةٌ) ساخته شده است. اعراب صفت زیر به این صورت بیان میشود: صفت و مرفوع به ضمه.
فاکِهَةٌ لَذیذَةٌ
میوه‌ای خوشمزه
تمرین درس ششم
اعراب کلمه‌های پررنگ‌شده را مشخص کنید.
المناطقُ الحارةُ
صفت و مرفوع به ضمه
العالمونَ کالسراجِ.
مبتدا و مرفوع به «و»
إسْمُها مریمٌ.
خبر و مرفوع به ضمه.
قرأتُ کلَّ الدروسِ.
مفعول و منصوب به فتحه
طَریقُ الحیاةِ
مضافالیه و مجرور به کسره
یادگیری ساختار انواع جمله ها
در بخش‌های قبلی، جمله‌های اسمیه و فعلیه را معرفی کرده و ساختار آن‌ها را بررسی کردیم. با این حال، هر کدام از این دو نوع، حالت‌های مختلفی دارند و به صورت‌های گوناگونی به کار می‌رود.
به دانش‌آموزانی که قصد دارند انواع جمله‌های عربی را با مثال‌های متعدد و نمونه سؤال‌های متنوع یاد بگیرند، توصیه می‌کنیم فیلم‌های آموزشی زیر در فرادرس را تهیه و مشاهده کنند.
برای یادگیری سایر بخش‌های قواعد عربی دهم انسانی و درس‌های عربی کلیه مقاطع می‌توانید از مجموعه فیلم‌های آموزشی زیر نیز کمک بگیرید.
قواعد عربی دهم انسانی درس هفتم
هفتمین درس از قواعد عربی دهم انسانی به فعل‌های معلوم و مجهول عربی اختصاص داده شده است. این فعل‌ها را در بخش حاضر بهطور کامل آموزش می‌دهیم.
در برخی از جمله‌های عربی، فعل به فاعل و انجام‌دهنده کار یا پذیرنده حالت نسبت داده میشود. در برخی دیگر، فعل به‌جای اینکه به فاعل نسبت داده شود، به نایب فاعل نسبت داده میشود. بر این اساس، فعل‌های عربی به دو دسته زیر تقسیم میشوند:
- فعل معلوم: به فاعل جمله نسبت داده میشود. مانند: هُوَ یَرْجَعُ (او بازمی‌گردد).
- فعل مجهول: به مفعول جمله نسبت داده میشود. در این حالت، به مفعول، «نایب فاعل» گفته میشود، زیرا در جمله‌های معلوم، فاعل حذف میشود و مفعول به‌عنوان نایب و جانشین فاعل به کار می‌رود. مانند: هُوَ یُرجَعُ (او بازگردانده میشود).
هم فعل‌های ماضی و هم فعل‌های مضارع می‌توانند به صورت مجهول به کار بروند. با این حال، روش مجهول کردن این فعل‌ها تا حدودی متفاوت است. در ادامه، شیوه مجهول کردن فعل‌های ماضی و مضارع معلوم را آموزش می‌دهیم.
ساخت فعل ماضی مجهول
برای تبدیل فعل‌های ماضی معلوم به مجهول، لازم است مراحل زیر را انجام دهید.
- دومین حرف اصلی فعل باید به صورت مکسور (ـِ) دربیاید. (نَظرَ ← نظِرَ)
- همه حروف متحرکی که قبل از دومین حرف اصلی فعل وجود دارند، باید به صورت مضموم (ـُ) دربیایند. (نظِرَ ← نُظِرَ)
نکته: منظور از حروف متحرک، حروفی است که دارای یکی از علامت‌های (ـَ ، ـِ ، ـُ) باشند. حروفی که علامت آن‌ها سکون (ـْ) باشد، حرف متحرک به شمار نمی‌آیند.
برای آشنایی بیشتر با فعل‌های ماضی مجهول به جدول زیر توجه کنید. صرف فعل مجهول «جَعَلَ» را در این جدول مشاهده میکنید.
| صیغه | فعل ماضی مجهول |
| مفرد مذکر غائب (هُوَ) | جُعِلَ |
| مفرد مؤنث غائب (هِي) | جُعِلَتْ |
| مثنی مذکر غائب (هُمَا) | جُعِلَا |
| مثنی مؤنث غائب (هُمَا) | جُعِلَتَا |
| جمع مذکر غائب (هُم) | جُعِلُوا |
| جمع مؤنث غائب (هُنَّ) | جُعِلْنَ |
| مفرد مذکر مخاطب (أنتَ) | جُعِلْتَ |
| مفرد مؤنث مخاطب (أنتِ) | جُعِلْتِ |
| مثنی مذکر مخاطب (أنتُما) | جُعِلْتُمَا |
| مثنی مؤنث مخاطب (أنتُما) | جُعِلْتُمَا |
| جمع مذکر مخاطب (أنتُم) | جُعِلْتُمْ |
| جمع مؤنث مخاطب (أنتُنَّ) | جُعِلْتُنَّ |
| متکلم وحده (أنَا) | جُعِلْتُ |
| متکلم مع الغیر (نَحنُ) | جُعِلْنَا |
ساخت فعل مضارع مجهول
در ادامه، مراحل صرف فعل‌های مضارع مجهول را آموزش می‌دهیم.
- حرف مضارعه باید به صورت مضموم (ـُ) دربیاید. (یَنظُرُ ← یُنظُرُ)
- دومین حرف اصلی فعل باید اعراب فتحه (ـَ) بگیرد. (یُنظرُ ← یُنظَرُ)
برای اینکه ساختار فعل‌های مضارع مجهول را بهتر بیاموزید، در جدول زیر مثالی از این فعل‌ها را با مصدر «یَجْعَلُ» ارائه کرده‌ایم.
| صیغه | فعل مضارع مجهول |
| مفرد مذکر غائب (هُوَ) | يُجْعَلُ |
| مفرد مؤنث غائب (هِي) | تُجْعَلُ |
| مثنی مذکر غائب (هُمَا) | يُجْعَلَانِ |
| مثنی مؤنث غائب (هُمَا) | تُجْعَلَانِ |
| جمع مذکر غائب (هُم) | يُجْعَلُونَ |
| جمع مؤنث غائب (هُنَّ) | يُجْعَلْنَ |
| مفرد مذکر مخاطب (أنتَ) | تُجْعَلُ |
| مفرد مؤنث مخاطب (أنتِ) | تُجْعَلِينَ |
| مثنی مذکر مخاطب (أنتُما) | تُجْعَلَانِ |
| مثنی مؤنث مخاطب (أنتُما) | تُجْعَلَانِ |
| جمع مذکر مخاطب (أنتُم) | تُجْعَلُونَ |
| جمع مؤنث مخاطب (أنتُنَّ) | تُجْعَلْنَ |
| متکلم وحده (أنَا) | أُجْعَلُ |
| متکلم مع الغیر (نَحنُ) | نُجْعَلُ |
چند نکته مهم در مورد فعل های مجهول
برای یادگیری بهتر فعل‌های مجهول، به نکته‌های زیر توجه کنید.
- بعد از فعل‌های معلوم، فاعل قرار می‌گیرد. مانند: نَهَضَ الرَجُلُ (مرد بیدار شد).
- بعد از فعل‌های مجهول از نایب فاعل استفاده میشود. مانند: کُتِبَ الصّیامُ (روزه واجب شد).
- نایب فاعل مانند فاعل اصلی جمله، به صورت مرفوع می‌آید. مانند: خُلِقَ الإنسانُ (انسان آفریده شد).
- فعل‌های مجهول در زبان فارسی به صورت مجهول و با استفاده از فعل کمکی «شدن» صرف میشوند. مانند: ضُرِبَ یاسِرٌ (یاسر زده شد).
در ادامه، مثال‌های بیشتری از فعل‌های ماضی و مضارع مجهول را در جمله‌های عربی بررسی می‌کنیم. البته برای یادگیری بهتر فعل‌های مجهول و روش صرف آن‌ها می‌توانید به فیلم آموزش رایگان فعل مجهول در عربی دهم فرادرس مراجعه کنید.
مثال ۱
در آیه زیر از یک فعل معلوم (لَا يَصُدُّنَّكَ) و یک فعل مجهول (أُنْزِلَتْ) استفاده شده است. حرف اول فعل مجهول، با حرکت ضمه (أُنْزِلَتْ) و دومین حرف اصلی فعل نیز با حرکت کسره (أُنْزِلَتْ) آمده است.
در زبان عربی، فاعل بعد از فعل قرار می‌گیرد. فاعل این فعل، «آيَات» بوده است که حذف شده و پس از فعل قرار نگرفته است.
«وَ لَا يَصُدُّنَّكَ عَنْ آيَاتِ اللَّهِ بَعْدَ إِذْ أُنْزِلَتْ إِلَيْكَ» (قصص/۸۷)
و البته نبايد تو را از آيات خدا بعد از آنكه بر تو نازل شده است، باز دارند.
مثال ۲
در آیه زیر، فعل مضارع مجهول «يُقَاتَلُونَ» به کار رفته است. همانطور که مشاهده میکنید، در ساختار این فعل، حرف مضارعه به صورت مضموم (يُقَاتَلُونَ) آمده است و دومین حرف اصلی فعل نیز با حرکت فتحه (يُقَاتَلُونَ) به کار رفته است.
در عین حال، «ظُلِمُوا» نیز به‌عنوان فعل ماضی مجهول به کار رفته است. حرف اول این فعل با حرکت ضمه (ظُلِمُوا) و دومین حرف اصلی آن (ظُلِمُوا) نیز به صورت مکسور آمده است.
«أُذِنَ لِلَّذِينَ يُقَاتَلُونَ بِأَنَّهُمْ ظُلِمُوا» (حج/۳۹)
به کسانی که مورد جنگ و هجوم قرار می‌گیرند، چون به آنان ستم شده، اذن جنگ داده شده است.
تمرین درس هفتم
فعل‌های معلوم زیر را به فعل مجهول تبدیل کنید.
قواعد عربی دهم انسانی درس هشتم
در آخرین بخش از قواعد عربی دهم انسانی، حروف جرّ، اعراب کلمه‌های مجرور و همچنین کاربرد «نون وقایه» آموزش داده میشود. در این بخش، هر کدام از این مباحث را با مثال بررسی کرده و توضیح می‌دهیم.
جار و مجرور
به حروفی مانند «مِنْ، إلی، عَنْ، في، ل‍ـِ، ب‍ـِ، ک‍ـَ، عَلی، حتی و…» حروف جر یا «جارّ» گفته میشود. هر کلمه‌ای که بعد از این حروف قرار بگیرد، مجرور خواهد بود.
حروف جرّ و کلمه یا کلمات مجروری که بعد از آن‌ها قرار می‌گیرند، معنای جمله را کامل و تمام می‌کنند. در جدول زیر، رایج‌ترین حروف جرّ عربی و معنای آن‌ها با مثال نشان داده شده‌اند.
| حروف جرّ | مثال |
| مِنْ (از) |
«إِنَّهُ كَانَ فَرِيقٌ مِنْ عِبَادِي» (مومنون/۱۰۹) گروهی از بندگان من بودند. |
| في (در) |
«ذَلِكَ الْكِتَابُ لَا رَيْبَ فِيهِ» (بقره/۲) اين است كتابى كه در آن هيچ ترديدى نيست. |
| إلی (به، به سوی و تا) |
«تَدْعُونَنِي إِلَى النَّارِ» (غافر/۴۱) مرا به آتش فرا مىخوانيد. |
| ب‍ـِ (در، به وسیله) |
«فَآمِنُوا بِاللَّهِ وَ رُسُلِهِ» (نساء/۱۷۱) پس به خدا و پيامبرانش ايمان بياوريد. |
| عَلی (روی، بر، به زیان) |
«لَيْسَ عَلَى الْأَعْمَى حَرَجٌ» (نور/۶۱) بر نابينا ايرادى نيست. |
| ل‍ـِ (برای، داشتن، از آنِ، مالِ) |
«وَ اللَّهُ جَعَلَ لَكُمْ مِمَّا خَلَقَ ظِلَالًا« (نحل/۸۱) و خدا از آنچه آفريده برای شما سايه‌هايى فراهم آورده است. |
| عَنْ (از، درباره) |
«يَسْأَلُونَكَ عَنِ الشَّهْرِ الْحَرَامِ قِتَالٍ فِيهِ» (بقره/۲۱۷) از تو درباره ماهى كه كارزار در آن حرام است، مىپرسند. |
| ک‍ـَ (مانند) |
«كَالَّذِي يُنْفِقُ مَالَهُ رِئَاءَ النَّاسِ» (بقره/۲۶۴) مانند كسى كه مالش را براى خودنمايى به مردم، انفاق مىكند. |
برای آشنایی بیشتر با جارّ و مجرور به مثال‌های زیر توجه کنید.
مثال ۱
در آیه زیر از حرف جزّ «مِنْ» استفاده شده است. همانطور که مشاهده میکنید، بعد از این حرف، اسم جمع «طَيِّبَاتِ» به کار رفته است که نقش مجرور را به عهده دارد و با حرکت کسره (ـِ) آمده است. اعراب این کلمه را به صورت «مجرور به حرف جرّ» بیان می‌کنیم.
«يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَنْفِقُوا مِنْ طَيِّبَاتِ مَا كَسَبْتُمْ» (بقره/۲۶۷)
اى كسانى كه ايمان آوردهايد، از چيزهاى پاكيزهاى كه به دست آوردهايد، انفاق کنید.
مثال ۲
«إِلَى» و «فِي» دو نوع از پرکاربردترین حروف جرّ هستند که در آیه زیر نیز مورد استفاده قرار گرفتند. «الَّذِينَ» بعد از «إِلَى» آمده است و نقش مجرور را به عهده دارد اما چون این کلمه از نوع مبنی است، اعراب جرّ و علامت کسره در آن نشان داده نمی‌شود.
بعد از «فِي» نیز از اسم جمع «آيَاتِ» استفاده شده است. اعراب این کلمه به صورت «مجرور به حرف جرّ» بیان میشود.
«أَلَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ يُجَادِلُونَ فِي آيَاتِ اللَّهِ أَنَّى يُصْرَفُونَ» (غافر/۶۹)
آيا كسانى را كه در آيات خدا مجادله مى‌كنند، نديدهاى تا كجا انحراف حاصل كردهاند.
نون وقایة
هرگاه ضمیر متصل «ي» بعد از فعل قرار بگیرد یا بعد از حروف جرّ «مِنْ» و «عَنْ» بیاید، بین ضمیر «ي» و کلمه بعد از آن، حرف «ن» وِقایَة قرار می‌گیرد. وجود این حرف به گوینده کمک می‌کند که ضمیر «ي» را به‌راحتی تلفظ کند.
برای آشنایی بیشتر با کاربرد نون وقایه به مثال زیر توجه کنید. در آیه زیر، بین فعل «ادْعُو» و ضمیر متصل «ي» از حرف «نون وقایة» استفاده شده است.
«وَ قَالَ رَبُّكُمُ ادْعُونِي أَسْتَجِبْ لَكُمْ» (غافر/۶۰)
و پروردگارتان فرمود مرا بخوانيد تا شما را اجابت كنم.
تمرین درس هشتم
جارّ و مجرور را در جمله‌های زیر مشخص کنید.
الطالب ناجح في الدراسةِ.
القلم على المنضدة.
العلم کَالنورِ.
مِن أین هذه الرجل؟
أترجعُ الي البيتِ.
سؤالات متداول
در بخش‌های قبلی، قواعد عربی دهم انسانی را بهطور کامل آموزش دادیم و برای هر کدام، مثال‌های متنوعی را نیز ارائه کردیم. در این بخش، به سراغ سؤالات متداول مربوط به این مبحث می‌رویم و به آن‌ها پاسخ می‌دهیم.
آیا فعل‌های صیغه‌های غايب و متکلم را می‌توان به صورت فل امر یا نهی صرف کرد؟
بله، البته روش صرف آن‌ها با صرف فعل‌های امر و نهی مخاطب متفاوت است. در این حالت، معنای امر یا نهی این فعل‌ها به صورت غیرمستقیم خواهد بود.
کدامیک از باب‌های ثلاثي مزید، فعل لازم را به فعل متعدی تبدیل می‌کنند؟
از اوزان باب‌های «إِفْعال» و «تَفْعِیل» برای تبدیل فعل‌های لازم به متعدی استفاده میشود.
تمرین قواعد عربی دهم انسانی
در بخش‌های پیشین، قواعد عربی دهم انسانی را آموزش دادیم و در ذیل نکته‌های هر درس، تمرین‌هایی را نیز به مخاطبان ارائه کردیم. در این بخش، تمریناتی را به صورت چهارگزینه‌ای در اختیارتان قرار می‌دهیم.
چنانچه بخواهید نکته‌های مربوط به قواعد عربی دهم انسانی را مرور کنید، مشاهده فیلم آموزش زبان قرآن ۱ رشته ادبیات و علوم انسانی فرادرس، انتخاب بسیار خوبی خواهد بود. لینک این فیلم آموزشی را در ادامه مشاهده میکنید.
این بخش شامل ۲۰ سؤال چهارگزینه‌ای است. برای پاسخگویی به سؤال‌ها، ابتدا صورت هر سؤال را بادقت بخوانید و سپس گزینه درست را علامت بزنید. با کلیک روی گزینه «مشاهده جواب»، پاسخ درست هر سؤال و با کلیک روی گزینه «شرح پاسخ»، پاسخ تشریحی آن نشان داده میشود.
بعد از پاسخگویی به تمامی سؤالات، گزینه «دریافت نتیجه آزمون» نشان داده میشود که با کلیک روی آن می‌توانید تعداد امتیازهای خود را مشاهده کنید.
۱- صرف مصدر «رَفَضَ» در صیغه «ماضی جمع مذکر غائب» به چه صورت است؟
صیغه سایر گزینه‌ها عبارتند از:
- رَفَضَتَا ← ماضی مثنی مؤنث غائب
- يَرْفِضْنَ ← مضارع جمع مؤنث غائب
- رَفَضْتُمْ ← ماضی جمع مذکر مخاطب
۲- کدام گزینه در صیغه «مثنی مؤنث مخاطب» صرف شده است؟
صیغه مربوط به سایر گزینه‌ها در ادامه نشان داده شده است.
- يَسْمُحْنَ: جمع مؤنث غائب
- تَسْمُحِينَ: مفرد مؤنث مخاطب
- نَسْمُحُ: متکلم مع الغیر
۳- صورت امر از فعل «مَنَعَ» در کدام گزینه آمده است؟
نوع سایر فعل‌ها عبارتند از:
- تَمْنَعَا ← مضارع
- مَنَعُوا ← ماضی
- لا تَمْنَعِي ← نهی
۴- در کدام گزینه، از فعل نهی استفاده شده است؟
نوع سایر گزینه‌ها را در ادامه مشاهده میکنید.
- إِجْمَعِي: امر
- نُجْمَعْ: مضارع مجزوم
- ما جَمَعَ: ماضی منفی
۵- کدام گزینه با معدود مفرد و منصوب به کار می‌رود؟
اَلثّالِثَة عَشرة
اعداد مرکب با معدود مفرد و منصوب به کار می‌روند. گزینه دوم از نوع اعداد اصلی مفرد است. گزینه سوم از نوع اعداد عقود و گزینه چهارم نیز از نوع اعداد ترتیبی به شمار می‌آید.
۶- کدام گزینه در مورد انواع اعداد نادرست است؟
عقود اعداد اصلی و ترتیبی کاملاً یکسان هستند.
اعداد مفرد با معدود مرفوع به کار می‌روند.
اعداد مرکب با معدود مفرد می‌آیند.
اعداد معطوف از ترکیب عقود با سایر عددها ساخته میشوند.
اعداد مفرد با معدود جمع و مجرور به کار می‌روند.
۷- در کدام گزینه، باب ثلاثی مزید به‌درستی مشخص شده است؟
انتزاع ← انفعال
اشتباه ← افعال
ارتباط ← افتعال
اتّهام ← افعال
سایر گزینه‌ها همگی از باب «افتعال» هستند. در گزینه چهارم، ریشه «تهم» به باب «افتعال» رفته است و «ت» ریشه کلمه با «ت» باب افتعال ادغام شده است. در نتیجه، این حرف به صورت مشدد آمده است.
۸- فعل همه آیه‌های زیر از نوع متعدی است، به‌جز…
«الَّذِي خَلَقَ سَبْعَ سَمَاوَاتٍ طِبَاقًا» (ملک/۳)
«اللَّهُ وَلِيُّ الَّذِينَ آمَنُوا يُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ» (بقره/۲۵۷)
«وَ إِذَا أُنْزِلَتْ سُورَةٌ أَنْ آمِنُوا بِاللَّهِ وَ جَاهِدُوا مَعَ رَسُولِهِ» (توبه/۸۶)
«وَ اللَّهُ يُحِبُّ الْمُطَّهِّرِينَ» (توبه/۱۰۸)
«أُنْزِلَتْ» فعل لازم است و تنها با فاعل یا جارّ و مجرور به کار می‌رود. جملاتی که همراه با این فعل ساخته میشوند، معمولاً فاقد مفعول هستند.
۹- کدام گزینه از نوع فعل‌های ثلاثی مجرد است؟
سایر گزینه‌ها از نوع فعل‌های ثلاثي مزید هستند. باب مربوط به هر کدام را در ادامه مشخص کرده‌ایم.
- جَاهَدُوا: مفاعلة
- اسْتَغْفِرْ: استفعال
- أُنْزِلَتْ: افعال
۱۰- در کدامیک از آیه‌های زیر از جمله اسمیه استفاده شده است؟
«وَعَدَ اللَّهُ الْمُؤْمِنِينَ وَ الْمُؤْمِنَاتِ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ» (توبه/۷۲)
«قُلْ أَنْفِقُوا طَوْعًا أَوْ كَرْهًا» (توبه/۵۳)
«هُوَ الَّذِي أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدَى» (توبه/۳۳)
«اتَّخَذُوا أَحْبَارَهُمْ وَ رُهْبَانَهُمْ أَرْبَابًا» (توبه/۳۱)
گزینه سوم با نوعی اسم (هُوَ) شروع شده است. بنابراین، در دسته جمله‌های اسمیه قرار می‌گیرد. در ساختار این جمله، «هُوَ» نقش مبتدا و «الَّذِي» نقش خبر را به عهده دارد.
۱۱- کدام گزینه با فرمول «فعل + فاعل + مفعول» ساخته شده است؟
الصادق لا یکذّبُ
تعلَمْ اللغة العربية
أتحبّ هذا المعلم؟
یحب الطفل لعبة
در جمله «یحب الطفل لعبة»، «یحب» نقش فعل را به عهده دارد، «الطفل» فاعل جمله است و «لعبة» هم به‌عنوان مفعول آمده است.
۱۲- صفت و مضافالیه را در جمله زیر مشخص کنید.
رأیتُ أُمْي في المزرعةِ الجديدةِ.
مادرم را در خانه روستایی دیدم.
صفت: المزرعةِ
مضافالیه: ي
صفت: الجديدةِ
مضافالیه: أُمْ
صفت: ي
مضافالیه: تُ
صفت: الجديدةِ
مضافالیه: ي
در این جمله، «أُمْي» نوعی ترکیب اضافی محسوب میشود که با استفاده از مضاف (أُمْ) و مضافالیه (ي) ساخته شده است. «المزرعةِ الجديدةِ» نیز نوعی ترکیب وصفی است که «المزرعةِ»، موصوف و «الجديدةِ»، صفت آن به شمار می‌آید.
۱۳- کدام گزینه از نوع اسم‌های معرب است؟
- «قالَتْ» فعل ماضی و مبنی است.
- «یذکُرُ» معرب است اما اسم نیست، بلکه در دسته فعل‌ها قرار می‌گیرد.
- «مُنْذُ» کلمه مبنی است.
۱۴- اعراب کلمه «عَابِدُونَ» را در آیه زیر مشخص کنید.
«صِبْغَةَ اللَّهِ وَ مَنْ أَحْسَنُ مِنَ اللَّهِ صِبْغَةً وَ نَحْنُ لَهُ عَابِدُونَ» (بقره/۱۳۸)
مضافالیه و مجرور
«نَحْنُ لَهُ عَابِدُونَ» نوعی جمله اسمیه است که «نَحْنُ» مبتدا و «عَابِدُونَ» خبر آن محسوب میشود. «عَابِدُونَ» با استفاده از حرف «و» به صورت مرفوع درآمده است.
۱۵- فعل‌های کدام گزینه همگی از نوع مجهول هستند؟
عُمِلْتِ – تَعْمَلُوا – يُعْمَلَانِ
يَعْمَلْ – عَمِلْنَ – أَعْمَلَ
تَعْمَلَانِ – تُعْمَلَانِ – عُمِلَتَا
تُعْمَلِينَ – عُمِلُوا – نُعْمَلُ
- «تَعْمَلُوا» در گزینه اول، فعل معلوم است.
- هر سه فعل گزینه دوم از نوع معلوم هستند.
- «تَعْمَلَانِ» در گزینه سوم، فعل معلوم به شمار می‌آید.
۱۶- در کدام گزینه از نون وقایة استفاده شده است؟
«الَّذِينَ آتَيْنَاهُمُ الْكِتَابَ يَعْرِفُونَهُ كَمَا يَعْرِفُونَ أَبْنَاءَهُمْ» (بقره/۱۴۶)
«إِنَّ الَّذِينَ يَكْتُمُونَ مَا أَنْزَلْنَا مِنَ الْبَيِّنَاتِ وَ الْهُدَى مِنْ بَعْدِ مَا بَيَّنَّاهُ لِلنَّاسِ فِي الْكِتَابِ» (بقره/۱۵۲)
«فَاذْكُرُونِي أَذْكُرْكُمْ وَ اشْكُرُوا لِي وَ لَا تَكْفُرُونِ» (بقره/۱۵۲)
«الْحَقُّ مِنْ رَبِّكَ فَلَا تَكُونَنَّ مِنَ الْمُمْتَرِينَ» (بقره/۱۴۷)
«ن» در فعل «فَاذْكُرُونِي» به‌عنوان نون وقایة به کار رفته است.
۱۷- جارّ و مجرور را در آیه زیر مشخص کنید.
«إِنِّي وَجَّهْتُ وَجْهِيَ لِلَّذِي فَطَرَ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضَ حَنِيفًا» (انعام/۷۹)
«ل‍ـ» حرف جرّ است و «الّذي» مجرور آن به شمار می‌آید.
۱۸- با توجه به متن آیه زیر، اعراب مشخص‌شده در کدام گزینه نادرست است؟
«لَهُمْ دَارُ السَّلَامِ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَ هُوَ وَلِيُّهُمْ بِمَا كَانُوا يَعْمَلُونَ» (انعام/۱۲۷)
دَارُ ← مرفوع به ضمه
السَّلَامِ ← مضافالیه و مجرور
هُوَ ← مرفوع به فتحه
رَبِّ ← مضافالیه و مجرور
«هُوَ» کلمه‌ای مبنی است که اعراب اصلی در آن نشان داده نمی‌شود.
۱۹- کلمه منصوب را در جمله زیر مشخص کنید.
«لَقَد أَرْسَلنا نُوحا إِلَى قَوْمه» (اعراف/۵۹)
«نُوحا» مفعول جمله است و مفعول‌ها نیز معمولاً به صورت منصوب به کار می‌روند.
۲۰- کدام گزینه از نوع اسم‌های مبنی است؟
«باعَ» فعل مبنی است، نه اسم مبنی. «في» نیز در دسته حروف مبنی قرار می‌گیرد. «منضدة» نیز نوعی اسم معرب به شمار می‌آید.
جدول جمع بندی قواعد عربی دهم انسانی
در این مطلب از مجله فرادرس، قواعد عربی دهم انسانی را شرح دادیم و تمامی نکته‌های آن را با مثال‌های متعدد بررسی کردیم. همچنین تمرین‌هایی را برای یادگیری بهتر این قواعد در اختیارتان قرار دادیم. در جدول زیر، موضوعات و مباحث اصلی هر درس نشان داده شده است.
| درس‌های عربی دهم انسانی | موضوعات |
| درس اول | صیغه‌ها – ضمایر – انواع فعل‌های ماضی، مضارع، امر و نهی |
| درس دوم | اعداد |
| درس سوم | ثلاثی مجرد و مزید – باب‌های ثلاثی مزید – لازم و متعدی |
| درس چهارم | باب‌های ثلاثی مزید |
| درس پنجم | جمله اسمیه و فعلیه – صفت و مضافالیه |
| درس ششم | معرب و مبنی – اعراب |
| درس هفتم | معلوم و مجهول |
| درس هشتم | جارّ و مجرور – نون وقایة |
source