اسم‌ها یکی از انواع واژه‌ها هستند که برای نامیدن اشخاص، حیوانات، اشیاء یا پدیده‌ها از آن‌ها استفاده می‌کنیم. اسم‌ها می‌توانند نقش‌های دستوری نهادی، مفعولی، متممی و منادایی را در انواع جمله‌ها به عهده بگیرند. به‌طور مثال، «مادر» اسم است و در جمله «مادر برای پرنده‌ها دانه ریخت.» نقش دستوری نهادی را به عهده گرفته است. بنابراین وقتی از شما می‌پرسند اسم چیست در فارسی، می‌توانید با اشاره به نقش‌های دستوری اسم‌ها به‌راحتی به این سؤال پاسخ بدهید. در این مطلب از مجله فرادرس به مبحث انواع اسم‌های فارسی و ساختار آن‌ها می‌پردازیم.

در ادامه، کاربرد انواع اسم‌ها را با مثال نشان می‌دهیم. در پایان نیز برای اینکه نکته‌های مطلب حاضر را بهتر بیاموزید، چندین تمرین چهارگزینه‌ای را در اختیارتان قرار می‌دهیم.

اسم چیست در فارسی؟

در همه زبان‌ها، از جمله زبان فارسی، اسم‌ها کلمه‌‌های هستند که برای نامیدن انسان‌ها، حیوانات، اشیاء و پدیده‌ها از آن‌ها استفاده می‌کنیم. اسم‌ها برعکس فعل‌ها، دارای مفهوم زمان نیستند و به هیچ‌یک از سه زمان گذشته، حال یا آینده ارتباطی ندارند. توجه داشته باشید که اسم‌ها می‌توانند مستقیم به‌عنوان نهاد، مفعول، متمم و منادای جمله به کار بروند.

اسم‌ها و ساختار آن‌ها را می‌توانید به کمک فیلم آموزش درس فارسی پایه هشتم فرادرس به‌طور کامل بیاموزید. لینک این فیلم آموزشی را در کادر زیر مشاهده می‌کنید.

در بسیاری از زبان‌ها، مانند زبان عربی، اسم‌ها دارای جنس مذکر یا مؤنث هستند اما در زبان فارسی، اسم‌ها جنس مذکر و مؤنث ندارند.

به عبارت دیگر، نقش‌های دستوری نهادی، مفعولی، متممی و منادایی همگی به اسم‌ها تعلق دارند. به‌عنوان مثال، کلمه «پروانه» یک اسم است. از این کلمه برای نامیدن یکی از حشرات استفاده می‌‌شود. «پروانه» به زمان گذشته، حال یا آینده وابسته نیست و اصولاً مفهوم زمان در معنای آن وجود ندارد.

اسم پروانه را می‌توان به‌عنوان نهاد در جمله «پروانه روی گل نشست.» به کار برد یا آن را به‌عنوان مفعول در جمله «پروانه را تماشا کردم.» مورد استفاده قرار داد.

اسم‌های زبان فارسی هم از نظر معنایی و هم از لحاظ ساختاری تنوع بالایی دارند. انواع اسم‌های فارسی را به‌طور خلاصه در جدول زیر نشان داده‌ایم.

در بخش‌های بعدی این مطلب به‌طور کامل به این پرسش که که اسم چیست در فارسی پاسخ می‌دهیم و انواع اسامی فارسی را به‌همراه کاربردهای آن‌ها بررسی می‌کنیم. البته پیش از آن، لازم است ویژگی‌های اسم‌ها را با مثال بررسی کنیم. در بخش بعدی، مهم‌ترین مشخصه‌های اسم‌ها را توضیح می‌دهیم.

ویژگی ها و نشانه های اسم

در زبان فارسی، علاوه‌بر اسم‌ها، کلمه‌های متنوع دیگری هم به کار می‌روند، مانند انواع صفت‌ها، قیدها، حروف، فعل‌ها و… . گاهی تشخیص اسم‌ها از سایر کلمه‌ها دشوار می‌شود. در این بخش به برخی از نشانه‌ها و مشخصه‌های اصلی اسم‌ها اشاره می‌کنیم تا با توجه به آن‌ها بتوانید اسم‌ها را به‌آسانی از سایر اجزای کلام تشخیص بدهید.

زیرا برای اینکه بدانید اسم چیست در فارسی و چگونه به کار می‌رود، توجه به این نشانه‌ها ضروری خواهد بود.

ویژگی‌های اصلی اسم‌ها شامل این موارد هستند:

• اسم‌ها را می‌توان با استفاده از نشانه‌های جمع (ها، ان، ون، ات، جات) جمع بست. مانند: کتاب ← کتاب‌ها
• بعد از اسم‌ها می‌توان نشانه نکره «ی» را اضافه کرد. مانند: کتاب ← کتابی
• قبل از اسم‌ها می‌توان صفت‌های اشاره «این» و «آن» را قرار داد. مانند: کتاب ← این کتاب
• اسم‌ها می‌توانند بی‌واسطه و مستقیماً به‌عنوان نهاد، مفعول، متمم و منادای جمله به کار بروند. مانند: کتاب را روی میز گذاشتم.
• اسم‌ها می‌توانند صفت بیانی و مضاف‌الیه بگیرند. مانند: کتابِ خواندنی (صفت) و کتابِ کتابخانه (مضاف‌الیه)

برای اینکه نکته‌های بالا را بهتر یاد بگیرید، به مثال زیر توجه کنید.

«خاطره» و «خوابیدم» هر دو از کلمه‌های رایج فارسی هستند. در این بخش، قصد داریم با استفاده از نشانه‌های بالا تشخیص بدهیم که کدامیک اسم است و کدام‌یکی از نوع اسم نیست. به این منظور، ابتدا کلمه «خاطره» را بررسی می‌کنیم و سپس کلمه «خوابیدم» را مورد بررسی قرار می‌دهیم.

مثال ۱

در ادامه، کلمه «خاطره» را با توجه به نشانه‌های اصلی اسم‌ها بررسی می‌کنیم.

• می‌توان آن را جمع بست: خاطره ← خاطره‌ها
• می‌توان بعد از آن «ی» نکره آورد: خاطره ← خاطره‌ای
• با صفت اشاره به کار می‌رود: این خاطره – آن خاطره
• بی‌واسطه در نقش نهاد و… می‌آید: خاطره خوبی بود.
• با صفت به کار می‌رود: خاطره شیرین.
• با مضاف‌الیه به کار می‌رود: خاطره مادرم.

با توجه به نشانه‌های بالا متوجه می‌شویم که «خاطره» در دسته اسم‌های فارسی قرار می‌گیرد.

مثال ۲

در ادامه، کلمه «خوابیدم» را بررسی می‌کنیم. توجه داشته باشید که علامت «*» نشانه نادرست بودن ساخت دستوری است.

• نمی‌توان آن را جمع بست: خوابیدم ← *خوابیدم‌ها
• نمی‌توان بعد از آن «ی» نکره آورد: خوابیدم ← *خوابیدمی
• با صفت اشاره به کار نمی‌رود: *این خوابیدم – *آن خوابیدم
• در نقش نهاد، متمم و… نمی‌آید. تنها در نقش فعل به کار می‌رود: شب در آرامش می‌خوابیدم.
• با صفت به کار نمی‌رود: *می‌خوابیدمِ شیرین.
• با مضاف‌الیه به کار نمی‌رود: *می‌خوابیدمِ مادرم.

با توجه به اینکه کلمه «می‌خوابیدم» هیچ‌کدام از نشانه‌ها و ویژگی‌های اسم‌ها را ندارد، نتیجه می‌‌گیریم که این کلمه از نوع اسم نیست.

یادگیری نقش فعل ها و اسم ها در زبان فارسی

اسم، فعل، حرف، صفت و قید رایج‌ترین مقوله‌هایی هستند که در زبان فارسی به کار می‌روند. برای ساخت جمله‌های فارسی از تمامی این مقوله‌ها استفاده می‌شود اما اسم‌ها و فعل‌ها نسبت به سایر مقوله‌ها اهمیت بیشتری دارند. در واقع، اسم‌ها و فعل‌ها هستند که هسته اصلی جمله‌های فارسی را تشکیل می‌دهند.

در این مطلب، به‌طور کامل توضیح می‌دهیم که اسم چیست در فارسی و چگونه به کار می‌رود. با این حال، چنانچه بخواهید در کنار اسم‌ها، فعل‌ها و انواع آن‌ها را هم بشناسید، مشاهده فیلم‌های آموزشی زیر در فرادرس را توصیه می‌کنیم.

به دانش‌آموزانی که قصد دارند علاوه‌بر مقوله‌های اسم و فعل، سایر اجزای جمله‌ها را هم بشناسند پیشنهاد می‌کنیم از مجموعه فیلم‌های آموزشی زیر در فرادرس کمک بگیرند.

انواع اسم

در ظاهر ممکن است این‌طور به نظر برسد که همگی اسم‌ها شبیه به هم هستند، اما در واقع تفاوت‌های مهمی با یکدیگر دارند. از این جهت، در کتاب‌های دستور زبان، اسم‌ها را براساس معیارهای گوناگون تقسیم‌بندی کرده و در دسته‌بندی‌های مختلفی قرار داده‌اند.

اگر می‌خواهید به‌‌خوبی یاد بگیرید که انواع اسم چیست در فارسی و هرکدام چه کاربردی دارند، می‌توانید به فیلم آموزش درس فارسی پایه هشتم فرادرس مراجعه کنید. از طریق لینک زیر می‌توانید به این فیلم آموزشی دسترسی داشته باشید.

اسم جامد و مشتق

در این بخش، اسم‌های جامد و مشتق فارسی را معرفی می‌کنیم. اسم‌هایی که با استفاده از بن ماضی یا بن مضارع فعل ساخته شده باشند، «اسم مشتق» نامیده می‌شوند. برعکس، اسم‌هایی که در ساختار آن‌ها از بن ماضی و مضارع فعل‌ها استفاده نشده باشد، «اسم جامد» نام دارند.

به‌طور مثال، «دلدار» اسم مشتق است، زیرا در ساختار آن از بن مضارع «دار» (از مصدر فعل داشتن) استفاده شده است. در حالی که اسم «کبوتر» از نوع جامد است، چون در ساختار آن از بن فعل استفاده نشده است. در جدول زیر، مثال‌هایی از اسم‌های مشتق و جامد فارسی را ارائه کرده‌ایم.

توجه داشته باشید که دستورنویسان معمولاً دو دسته از اسم‌ها را به‌عنوان «اسم مشتق» معرفی می‌کنند. دسته اولِ کلمه‌های مشتق را در این بخش بررسی کردیم. دسته دوم مربوط به کلمه‌هایی است که از ترکیب تکواژهای آزاد با وندها ساخته می‌شوند. دسته دوم را هنگام معرفی ساختار اسم‌ها با جزئیات بیشتری توضیح می‌دهیم.

اسم خاص و عام

اسم‌های خاص بر فرد، شیء یا پدیده‌ خاصی دلالت می‌کنند و همه افراد، اشیاء و پدیده‌های هم‌جنس خود را دربر نمی‌گیرند. این نوع از اسم‌ها معمولاً با نشانه‌های جمع (ها، ان، ون، ین، ات، جات) و نشانه «ی» نکره به کار نمی‌روند. «فرهاد»، «شاهنامه» و «تهران» همگی اسم‌های خاصی هستند که بر یک فرد، شیء یا پدیده معین دلالت دارند.

برعکس، اسم‌های عام بر کلیه افراد، اشیاء و پدیده‌های هم‌جنس خود دلالت می‌کنند و می‌توان تمامی وابسته‌های پسین و پیشین اسم، از جمله نشانه جمع و «ی» نکره را به آن‌ها اضافه کرد. «انسان»، «کتاب» و «شهر» همگی در دسته اسم‌های عام قرار می‌گیرند.

برای اینکه به‌طور کامل بیاموزید اسم چیست در فارسی و به چند دسته تقسیم می‌شود، لازم است با انواع اسم‌های عام و خاص به‌خوبی آشنا باشید. در جدول زیر، مثال‌هایی از اسم‌های عام و خاص فارسی ارائه شده است.

در مورد اسم‌های عام و خاص فارسی لازم است به نکته‌های زیر توجه داشته باشید.

• منظور از اسم‌های خاص، اسم‌هایی است که بر افراد، اشیاء و پدیده‌های معینی دلالت دارند، نه اینکه بر یک موضوع دلالت کنند. به‌طور مثال، ممکن است برخی از اسم‌های خاص بر هزاران فرد، شیء یا پدیده معین دلالت داشته باشند.
• اسم‌های خاص به چهار دسته تقسیم می‌شوند: اسم‌های خاص انسان‌ها (لیلا، نیما و…)، اسم‌های خاص حیوانات (رخش، سیمرغ و…)، اسم‌های خاص مکان‌ها (اهواز، هلند، کارون، خلیج‌فارس و…)، اسم‌های خاص اشیاء (کوه نور، حجرالاسود و…).

اسم معرفه و نکره

اسم‌هایی که برای مخاطب آشنا و شناخته‌شده باشند، «اسم معرفه» یا «شناس» نامیده می‌شوند. مانند کلمه «هلند» در جمله «هلند یکی از کشورهای پیشرفته جهان است.»

اسم‌هایی که برای مخاطب آشنا و شناخته‌شده نباشند، «اسم‌ نکره» یا «ناشناس» نام دارند. مانند کلمه «لباس» در جمله «خواهرم دیروز لباسی برایم خرید.»

در ادامه انواع اسم‌های معرفه و نکره و نشانه‌های آن‌ها را بررسی می‌کنیم. فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه یازدهم فرادرس نیز توضیحات مهمی را در مورد اسم‌های معرفه و نکره فارسی ارائه کرده است.

انواع اسم معرفه و نکره

در ابتدا انواع اسم‌های معرفه و شناس را معرفی می‌کنیم، سپس به سراغ انواع اسم‌های نکره و معرفی آن‌ها می‌‌رویم. برای اینکه بدانید انواع اسم چیست در فارسی و چه کاربردهایی دارد، لازم است به نکته‌های زیر توجه کنید.

انواع اسم‌های معرفه

انواع اسم‌های معرفه در زبان فارسی شامل این مواردند:

• اسم‌های خاص (سینا، آلمان، زاینده‌رود و…)
• اسم‌هایی که بعد از صفت‌های اشاره «این»، «آن»، «همین»، همان» و… بیایند. (این آشپزخانه)
• اسم‌های جنس و کلمه‌هایی که بر همه افراد یک جنس دلالت داشته باشند. (مدرسه، خرگوش، درخت و…)
• اسمی که مضاف بوده و مضا‌ف‌الیه آن یکی از اسم‌های معرفه باشد. (خانه سینا)
• اسمی که در جمله پیرو آمده باشد و بعد از آن «ی» و «که» به کار رفته باشد. (کتابخانه‌ای که راه‌اندازی کردید زیباست.)
• برخی از اسم‌ها با قرینه لفظی به صورت معرفه به کار می‌روند. (دیروز فیلمی تماشا کردم. فیلم خوبی بود.)
• برخی از اسم‌ها نیز با قرینه معنوی به صورت معرفه به کار می‌روند. (بشقاب‌ها را روی سفره بچین.)
• اسمی که به‌عنوان مفعول و همراه با نشانه مفعولی «را» بیاید. (داستان را امروز تمام کردم.)
• تمامی انواع ضمایر، از جمله ضمایر شخصی، اشاره، مشترک و…، از نوع اسم‌های معرفه هستند.

اسم‌های معرفه در زبان فارسی معمولاً بدون علامت خاصی به کار می‌روند. با این حال، نشانه‌های خاصی وجود دارند که با توجه به آن‌ها می‌توانید اسم‌های معرفه را به‌راحتی از اسم‌های نکره و ناشناس تشخیص دهید. در ادامه، این نوع از نشانه‌ها را برشمرده‌ایم.

• وجود نقش‌نمای «را» بعد از اسم جنس، مانند: کتاب را از کتابخانه امانت گرفتم.
• وجود صفت‌های اشاره «این» و «آن» قبل از اسم، مانند: این میوه‌های رسیده.
• اضافه شدن مضاف‌الیه معرفه به اسم جنس، مانند: خانه آرش.

نشانه اسم نکره

اسم‌های نکره و ناشناس معمولاً با نشانه‌های خاصی به کار می‌روند. این نشانه‌ها را در ادامه با مثال نشان داده‌ایم.

• وجود نشانه نکره «ی» در انتهای اسم، مانند: کتابی را از کتابخانه امانت گرفته‌ام.
• وجود «یک» قبل از اسم، مانند: از نمایشگاه یک تابلو خریدند.
• وجود «یک» قبل از اسم و نشانه «ی» در انتهای آن، مانند: یک نقاشی‌ای کشیدم که نگو و نپرس!
• وجود صفت مبهم (همه، هیچ، هر و…) قبل از اسم، مانند: هیچ رهگذری از این مسیر عبور نمی‌کند.
• ضمیر مبهم «یکی»، مانند: یکی نبود این جوانک بی‌تجربه را نصیحت کند.

نکره مخصصه

گاهی ممکن است در جمله به اسم‌های بربخورید که انتهای آ‌ن‌ها نشانه نکره «ی» آمده و سپس یک جمله پیرو همراه با حرف ربط «که» بعد از آن‌ها قرار گرفته است. در این حالت، می‌توان جمله پیرو را به صفت تأویل کرد. چنین ساختاری را می‌توان به صورت زیر نشان داد.

اسمی که با «ی» نکره و جمله پیرو قابل‌ تأویل به صفت بیاید، «نکره مُخَصّصه» نامیده می‌شود. مثالی از این نوع نکره را در کادر زیر مشاهده می‌کنید.

در مثال زیر، جمله پیرو «به سبک قدما سروده شده بود» را می‌توان به صفت «سروده‌شده به سبک قدما» تأویل و تبدیل کرد.

انواع اسم از نظر شمار

تمامی اسم‌های فارسی از این نظر که بر چند فرد، شی‌ء یا پدیده دلالت کنند، به سه دسته «مفرد»، «جمع» و «اسم جمع» تقسیم می‌شوند. در ادامه، هر کدام از انواع اسم‌ها را از نظر شمار توضیح داده‌ایم.

• «اسم‌های مفرد» بر یک فرد، شی‌ء یا پدیده دلالت می‌کنند. مانند اسم‌‌های «دیوار»، «گل» و «سیب».
• اسم‌هایی که بر بیش از یک فرد، شی‌ء یا پدیده دلالت داشته باشند، «جمع» نامیده می‌شوند. این نوع از اسم‌ها با استفاده از نشانه‌های جمع «ها»، «ان»، «ون»، «ین» «ات» و «جات» ساخته می‌شوند. مانند «مدادها»، «چشمان» و… .
• «اسم‌های جمع» که در ظاهر شبیه به اسم‌های مفردند اما بر معنای جمع دلالت دارند.  توجه داشته باشید که اسم‌های جمع از نوع جمع‌های مکسر نیستند، مانند کلمه «کاروان».

نشانه جمع در فارسی

در بخش قبلی از نشانه‌های جمع سخن گفتیم و نشانه‌های جمع فارسی را نیز معرفی کردیم. در این بخش، نشانه‌های جمع را با جزئیات بیشتری بررسی کرده و کاربرد آن‌ها را توضیح می‌دهیم.

«ها» و «ان» دو نمونه از نشانه‌های جمع فارسی هستند که کاربردهای فراوانی دارند. در ادامه، ابتدا موارد کاربرد هر کدام از این نشانه‌ها را بررسی می‌کنیم و سپس به سراغ سایر نشانه‌های جمع می‌رویم.

کاربرد نشانه جمع «ها»

برای جمع بستن اسم‌های زیر از نشانه جمع «ها» استفاده می‌شود.

• اسم‌های معنی (ایمان ← ایمان‌ها، بخشش ← بخشش‌ها)
• اسم جمادات (دیوار ← دیوارها، کاغذ ← کاغذها)
• اسم رُستنی‌ها (درخت ← درخت‌ها)

نکته: برخی از اسم‌های معنی را نمی‌توان با «ها» جمع بست، مانند اسم «گناه».

کاربرد نشانه جمع «ان»

نشانه جمع «ان» برای جمع بستن اسم‌های زیر کاربرد دارد.

• برخی از اسم‌های معنی (گناه ← گناهان)
• اسم انسان‌ها (کودک ← کودکان، بانو ← بانوان)
• اسم جانوران (شیر ← شیران، کبوتر ← کبوتران)
• اسم رُستنی‌ها (درخت ← درختان)
• برخی از اندام‌های بدن (چشم ← چشمان)

در مورد کاربرد نشانه‌های جمع «ها» و «ان» به نکته‌های زیر توجه کنید.

• برخی از اسم‌ها هم با «ها» و هم با «ان» جمع بسته می‌شوند، مانند اسم رستنی‌ها.
• امروزه برای جمع بستن اسم‌های فارسی بیشتر از نشانه «ها» استفاده می‌شود.
• در زبان محاوره، «ها» به صورت «‍ا» تلفظ می‌شود، مانند «گُلا» به‌جای «گل‌ها».
• گاهی به دلیل تلفظ راحت‌تر، یکی از نشانه‌های «ها» و «ان» به کار می‌روند. مثلاً تلفظ اسم «خانم» با «ها» راحت‌تر است و «کودک» با نشانه جمع «ان» راحت‌تر تلفظ می‌شود.
• در فارسی معمولاً اسم‌های عام جمع بسته می‌شوند اما گاهی اسم‌های خاص نیز به صورت جمع می‌آیند. این کلمه‌ها بر معنای جمع دلالت ندارند، بلکه بر امثال و انواع دلالت می‌کنند. مانند «فردوسی‌ها» که بر «شاعران امثال فردوسی» دلالت دارد.
• اگر حرف آخر اسمی مصوت‌های «ا» (ā) یا «او» (u) باشد، هنگامی که آن را با «ان» جمع ببندید، بین اسم و نشانه «ان»، واج میانجی «ی» قرار می‌گیرد. مثلاً اسم «جنگجو» به صورت «جنگجویان» درمی‌‌آید.
• اگر حرف آخر اسمی «‍ـه» بیان حرکت باشد، هنگامی که آن را با «ان» جمع می‌بندید، بین اسم و «ان»، واج میانجی «گ» قرار می‌گیرد. مثلاً اسم «آزاده» به صورت «آزادگان» درمی‌آید.

سایر نشانه‌ های جمع

در این بخش به آن دسته از نشانه‌های جمع اشاره می‌کنیم که کاربردهای کمتری دارند و غالباً از زبان عربی وارد فارسی شده‌اند. هر کدام از این نشانه‌ها را با مثال در جدول زیر مشاهده می‌کنید.

در مورد کاربرد این نشانه‌ها به نکته‌های زیر دقت کنید.

• اسم‌هایی که با استفاده از «جات» جمع بسته می‌‌شوند، علاوه‌بر مفهوم جمع، بر مفهوم نوع و جنس نیز دلالت دارند. مثلاً «ادویه‌جات» بر انواع ادویه‌ها دلالت می‌کند.
• بهتر است این نشانه‌های جمع را تنها برای جمع بستن کلمه‌های عربی به کار ببرید و برای جمع بستن اسم‌های فارسی از «ها» و «ان» استفاده کنید.
• برخی از کلمه‌هایی که با «ات» به کار می‌روند، صورت مفرد ندارند، مانند «مُخَلَّفات» که صورت مفرد آن، یعنی «مُخَلَّف» به کار نمی‌رود.

چند نکته مهم در مورد اسم جمع

پیشتر به این نکته اشاره کردیم که علاوه‌بر اسم‌های مفرد و جمع، اسم‌های دیگری هم در زبان فارسی به کار می‌روند که ظاهراً به اسم‌های مفرد شباهت دارند اما بر معنای جمع دلالت می‌کنند. در این بخش، این‌ نوع از اسم‌ها را که «اسم جمع» نامیده می‌شوند، با جزئیات بیشتری بررسی می‌کنیم.

از میان رایج‌ترین اسم‌های جمع فارسی می‌توان به این موارد اشاره کرد: دسته، گروه، قوم، ملت، امت، قبیله، لشکر، سپاه، مردم و… .

اسم‌های جمع را مجدداً می‌توان جمع بست، چه با نشانه‌های جمع و چه به صورت جمع مکسر. مانند: قوم ← اقوام، مردم ← مردمان.

اگرچه اسم‌های جمع با جمع‌های مکسر تفاوت دارند اما ممکن است گاهی تشخیص آن‌ها از یکدیگر دشوار باشد. در ادامه، مهم‌ترین تفاوت‌های اسم‌های جمع و جمع‌های مکسر را نشان داده‌ایم.

• جمع‌های مکسر، صورت مفرد دارند اما اسم‌های جمع هرگز به صورت مفرد به کار نمی‌روند.
• اسم جمع را می‌توان مجدداً جمع بست اما جمع‌های مکسر را بهتر است دوباره جمع نبندید.
• جمع مکسر معمولاً برای اسم‌های عربی به کار می‌رود اما اسم‌های جمع می‌توانند هم فارسی و هم عربی باشند.

اسم جمع مکسر

در جمع مکسر، نشانه خاصی به اسم اضافه نمی‌‌شود، بلکه کل صورت کلمه و ظاهر آن تغییر می‌کند. در این حالت ممکن است حرف یا حرف‌هایی به کلمه مفرد اضافه شده یا از آن کسر شود.

جمع‌های مکسر معمولاً وزن‌های خاصی دارند. نمونه‌هایی از اوزان جمع مکسر را همراه با مثال‌ در جدول زیر ارائه کرده‌ایم.

معمولاً برای جمع بستن اسم‌های عربی از جمع مکسر استفاده می‌شود. بهتر است برای جمع بستن کلمه‌های فارسی از جمع مکسر استفاده نکنیم.

معنای جمع برخی از اسم‌های جمع مکسر به مرور زمان از بین می‌رود. در این حالت، فارسی‌زبانان این نوع از جمع‌ها را دوباره با استفاده از نشانه‌های جمع، جمع می‌بندند. مانند کلمه «امور» که جمع مکسر «امر» است اما فارسی‌زبانان آن را به‌عنوان کلمه مفرد در نظر می‌گیرند و آن را دوباره با علامت «ات» به صورت «امورات» جمع می‌بندند.

انواع اسم از نظر ساختار

اسم‌ها از نظر اجزای تشکیل‌دهنده و ساختارشان به چهار دسته «ساده»، «مشتق»، « اسم مرکب» و «مشتق‌مرکب» تقسیم می‌شوند. در ادامه نشان می‌دهیم که انواع اسم چیست در فارسی و اسم‌ها براساس ساختار به چند دسته تقسیم می‌شوند.

چنانچه بخواهید این مبحث را به‌طور کامل یاد بگیرید، توصیه می‌کنیم فیلم آموزش فارسی پایه نهم فرادرس را مشاهده کنید.

انواع اسم‌های فارسی از نظر ساختار عبارتند از:

• اسم‌هایی که تنها از یک جزء تفکیک‌ناپذیر و یک تکواژ تشکیل شده باشند، «اسم ساده» نامیده می‌شوند. مانند: قلم، کتاب، پرتقال و… .
• به اسم‌هایی که در ساختار آن‌ها از یک یا چند وند استفاده شده باشد، کلمه «مشتق» یا «وندی» گفته می‌شود. در ساختمان این نوع از اسم‌ها معمولاً یک تکواژ آزاد و  یک یا چند وند (پسوند یا پیشوند) دیده می‌شود. مانند «باغچه» که از تکواژ آزاد «باغ» و پسوند «چه» ساخته شده است.
• اسم‌های مرکب با ترکیب یک یا چند تکواژ آزاد و مستقل به دست می‌آیند. در ساختار این نوع از کلمه‌ها هیچ وندی به کار نمی‌رود. مانند کلمه «رودخانه» که از دو تکواژ آزاد «کتاب» و «خانه» تشکیل شده است.
• در اسم‌های «مشتق‌مرکب» یا «وندی مرکب»، دو یا چند تکواژ آزاد با یک یا چند وند ترکیب می‌شوند. مانند کلمه «زبان‌شناسی» که دو تکواژ آزاد «زبان» و «شناس»، همچنین وند «ی» در ساختار آن به کار رفته‌اند.

برای اینکه انواع اسم‌های فارسی را بهتر بیاموزید، همگی آن‌ها را به‌طور خلاصه و با مثال در جدول زیر نشان داده‌ایم.

اسم ذات و اسم معنی

اسم‌های فارسی براساس مصادیقی که دارند به دو دسته «اسم ذات» و «اسم معنی» تقسیم می‌شوند. به اسم‌هایی که مصادیق آن‌ها به صورت ملموس و محسوس در خارج از ذهن وجود دارند، «اسم ذات» گفته می‌‌شود. مانند «دختر»، «رودخانه»، «خورشید» و… .

اسم‌هایی که مصادیق آن‌ها به صورت مستقل و در خارج از ذهن وجود ندارند، «اسم معنی» نامیده می‌شوند. از میان اسم‌های معنی می‌توان به «شجاعت»، «بخشش»، «زیبایی» و… اشاره کرد. در جدول زیر، مثال‌های بیشتری از اسم‌های ذات و معنی نشان داده شده است.

نکته: تمامی مصدرها، اسم‌ مصدرها و اسم‌هایی که بر مفهوم زمان دلالت دارند، همگی از نوع اسم معنی هستند.

اسم در گروه اسمی

در بخش‌های پیشین توضیح دادیم که اسم چیست در فارسی و انواع آن کدام‌اند. همچنین گفتیم که اسم‌ها می‌توانند نقش‌های گوناگونی را در جمله داشته باشند. مثلاً نقش نهاد جمله را به عهده بگیرند یا به‌عنوان متمم به کار بروند. در این حالت، اسم‌ها هم می‌توانند به‌تنهایی به کار بروند و هم ممکن است به همراه کلمه‌های دیگر، گروه‌های اسمی را تشکیل بدهند.

گروه‌های اسمی از کنار هم آمدن یک هسته با یک یا چند وابسته ساخته می‌شوند. هسته‌ها بخش‌اصلی گروه‌ها هستند که بدون آن‌ها اساساً هیچ گروهی ساخته نمی‌شوند. وابسته‌ها نسبت به هسته‌ها اهمیت کمتری دارند و در بسیاری از موارد می‌توان آن‌ها را از گروه حذف کرد.

در هر گروه اسمی، تنها یک هسته وجود دارد که از نوع اسم است اما در هر گروه، ممکن است یک یا چند وابسته حضور داشته باشند. وابسته‌ها به دو دسته «پیشین» و «پسین» تقسیم می‌شوند. وابسته‌های پیشین قبل از هسته می‌آیند اما وابسته‌های پسین بعد از هسته قرار می‌گیرند. در ادامه، ساختار کلی گروه‌های اسمی با مثال نشان داده شده است.

در این مثال، «این» وابسته پیشین، «قصه»، هسته و «خواندنی» وابسته پسین به شمار می‌آید.

انواع وابسته‌های پیشین و پسین را در جدول زیر با مثال معرفی کرده‌ایم. هر کدام از وابسته‌های گروه‌های اسمی در فیلم آموزش درس فارسی پایه هشتم فرادرس نیز بررسی شده‌اند.

با مطالعه مطلب زیر در مجله فرادرس می‌توانید نکته‌های کاربردی و مفیدی را در مورد گروه‌های اسمی و ساختار آن‌ها بیاموزید.

اسم آلت

اسم‌های آلت یکی از انواع اسم‌های فارسی هستند که بر معنای ابزار و ادوات کار دلالت دارند. اسم‌های آلت معمولاً از نوع اسم‌های جامد هستند. مانند «کلید»، «بیل» و «کلنگ». با این حال، برخی از اسم‌های آلت از ترکیب بن ماضی و مضارع با کلمه‌ها و وندهای دیگر ساخته می‌شوند.

در جدول زیر، ساختار اسم‌های آلت فارسی همراه با مثال نشان داده شده است.

اسم صوت یا نام‌آوا

به اسم‌هایی که بر صداهای طبیعی انسان‌ها، حیوانات یا اشیاء دلالت دارند، «اسم صوت» یا «نام‌آوا» گفته می‌شود. کلمه‌هایی مانند «بَع‌بَع»، «نوچ‌نوچ»، «جیرجیر»، «جیک‌جیک» و… در این دسته قرار می‌گیرند.

این کلمه‌ها معمولاً از نوع اسم‌های مرکب هستند و از تکرار یک کلمه به وجود می‌‌آیند. در ساختار نام‌آواها گاهی یک کلمه عیناً تکرار می‌شود (مانند خُرخُر) و گاهی تکرار آن همراه با نوعی تغییر است (مانند تَرَق توروق).

گاهی نیز ممکن است بین دو کلمه تکراری، «و» عطف قرار بگیرد. مانند «مِنّ و مِنّ» که در آن از «و» عطف استفاده شده است.

اسم مصغر

«اسم‌های مُصَغّّر» کلمه‌هایی هستند که بر معنای کوچکی و خُردی دلالت می‌کنند. کلمه‌هایی مانند «باغچه» و «پسرک» از نوع اسم‌های مصغر هستند.

در ساختار این اسم‌ها از پسوندهایی استفاده می‌شود که مفهوم کوچک بودن را به اسم اضافه می‌کنند. «چه» و «ـَ ک» پسوندهای رایج در اسم‌های مصغر هستند.

گاهی نیز برای ساخت اسم‌های مصغر از پسوند «و» استفاده می‌شود. مانند «یارو»، «خواجو» و… . در برخی موارد نیز در ساختار اسم مصغر، «‍ـه» بیان حرکت به کار می‌رود. مانند «دختره».

مصدر و اسم مصدر

در ابتدای این مطلب، هنگام معرفی اسم‌ها به این موضوع اشاره کردیم که اصولاً در معنای اسم‌ها، مفهوم زمان وجود ندارد. همان‌طور که می‌دانید معنای فعل‌ها همواره به یکی از سه زمان «گذشته»، «حال» و «آینده» وابسته است اما اسم‌ها به هیچ زمانی وابسته نیستند.

با توجه به این نکته می‌توانیم مصدرها و اسم مصدرها را هم در دسته اسم‌ها قرار بدهیم. به‌طور مثال، مصدر «گفتن» بر مفهوم «سخن گفتن» دلالت دارد، بدون اینکه به زمان خاصی وابسته باشد. بنابراین «گفتن» علاوه‌بر اینکه مصدر است، نوعی اسم هم به شمار می‌آید.

به غیر از مصدرها، اسم‌ مصدرها هم به‌عنوان یکی از انواع اسم در نظر گرفته می‌شوند. برای اینکه تفاوت اسم مصدر با مصدرها بهتر درک کنید، لازم است ساختار هر کدام را به‌طور جداگانه توضیح بدهیم.

مصدرها از ترکیب بن ماضی با پسوند «ـَ ن» ساخته می‌شوند اما اسم مصدرها از ترکیب بن ماضی و مضارع با انواع وندها به وجود می‌آیند. به اسم مصدر، «حاصل مصدر» هم گفته می‌شود.

همان‌طور که گفتیم، مصدرها از اضافه شدن پسوند «ـَ ن» به بن ماضی به وجود می‌آیند. مانند: گفتن، خواندن، سپردن، شنیدن و… . در حالی که اسم‌ مصدرها با استفاده از وندهای مختلفی ساخته می‌شوند. در جدول زیر، رایج‌ترین انواع اسم مصدر را با مثال مشاهده می‌کنید.

البته اسم‌ مصدرها تنوع بالایی دارند اما متداول‌ترین آن‌ها در جدول بالا نشان داده شده است.

کاربرد اسم در انواع ترکیب ها

در بخش‌های قبلی، ضمن اینکه نشان دادیم اسم چیست در فارسی و چه انواعی را دربر می‌گیرد، گروه‌های اسمی را نیز معرفی کردیم و ساختار آن‌ها را توضیح دادیم.

در بخش حاضر، این نکته را هم اضافه می‌کنیم که اسم‌ها می‌توانند در انواع ترکیب‌های اضافی و ترکیب‌های وصفی نیز به کار بروند. هرگاه صفتی به یک اسم وابسته شود، ترکیب وصفی شکل می‌گیرد. در صورتی که یک اسم به اسم دیگری اضافه بشود، ترکیب اضافی ساخته می‌شود.

ترکیبات وصفی و اضافی در جمله‌های فارسی کاربرد بسیاری دارند. برای آشنایی بیشتر با این نوع از ترکیب‌ها و نقش اسم در آن‌ها می‌توانید به فبلم‌های آموزشی زیر در فرادرس مراجعه کنید.

البته در مجموعه فیلم‌های آموزشی زیر در فرادرس، نکته‌های بیشتری هم در مورد اسم‌ها و هم در مورد سایر بخش‌های دستور زبان ارائه شده است.

نقش دستوری اسم ها

به نقشی که هر کدام از کلمه‌ها در جمله‌ به عهده می‌گیرند، «نقش دستوری» گفته می‌شود. به‌عنوان مثال، کلمه‌ای که در جایگاه نهاد قرار می‌گیرد دارای «دستوری نهادی» است. همچنین کلمه‌ای که به‌عنوان مفعول به کار می‌رود، از «نقش دستوری مفعولی» برخوردار است.

در فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه هفتم فرادرس، نقش‌های دستوری و انواع آن‌ها توضیح داده شده‌ است. برای مشاهده این فیلم آموزشی کافی است روی لینک زیر کلیک کنید.

نقش‌های دستوری به دو دسته کلی «اصلی» و «فرعی» تقسیم می‌شوند. همان‌طور که در بخش‌های ابتدایی این مطلب گفتیم، اسم‌ها عناصری هستند که می‌توانند بی‌واسطه و به‌طور مستقیم، برخی از مهم‌ترین نقش‌های دستوری را بپذیرند. به همین خاطر، اینکه بدانیم نقش دستوری اسم چیست در فارسی و چه انواعی دارد، ضروری خواهد بود.

در جدول زیر، انواع نقش‌های دستوری را با مثال معرفی کرده‌ایم.

نکته: نقش‌های بدلی و معطوف از نوع نقش‌های تَبَعی به شمار می‌آیند.

سؤالات متداول

با خواندن این مطلب یاد گرفتید که اسم چیست در فارسی و چه انواعی دارد. در این بخش، به برخی از سؤال‌های متداول در مورد اسم‌ها و انواع آن‌ها پاسخ می‌دهیم.

آیا صفت‌ها می‌توانند جانشین اسم‌ها بشوند؟

بله، در برخی موارد، اسم‌ها به‌جای صفت‌ها به کار می‌روند. در این حالت، به آن‌ها صفت جانشین اسم گفته می‌شود. مانند «زحمتکش» در جمله «زحمتکش‌ها همواره در حال کار و تلاش هستند.»

آیا می‌توان از نشانه‌های جمع عربی برای جمع بستن اسم‌های فارسی استفاده کرد؟

در صورت امکان، بهتر است برای جمع بستن اسم‌های فارسی از نشانه‌های جمع عربی و جمع مکسر استفاده نشود. چه بهتر که اسم‌های فارسی را با نشانه‌ها جمع فارسی، یعنی «ها» و «ان» جمع ببندیم.

به چه اسم‌هایی «مشتق» گفته می‌شود؟

در دستور زبان فارسی، دو دسته از اسم‌ها به‌عنوان «مشتق» شناخته می‌‌‌شوند. دسته اول اسم‌هایی هستند که در ساختار آن‌ها از بن ماضی و مضارع استفاده شده باشد. دسته دوم نیز کلمه‌هایی هستند که در ساختار آن‌ها، یک یا چند پیشوند و پسوند آمده باشد.

تمرین اسم چیست در فارسی

در بخش‌های قبلی نشان دادیم که اسم چیست در فارسی و چگونه به کار می‌رود. اکنون که این مبحث را به‌خوبی یاد گرفته‌اید، با حل کردن تمرین‌های این بخش می‌توانید آموخته‌های خودتان را مرور کنید. البته برای مرور کردن مبحث اسم‌ها و انواع آن‌ها می‌توانید از فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه یازدهم فرادرس نیز کمک بگیرید.

لینک این فیلم آموزشی را در ادامه ارائه کرده‌ایم.

تمرین‌های این بخش همگی به صورت چهارگزینه‌ای طراحی شده‌اند. برای حل کردن آن‌ها، لازم است گزینه مورد نظرتان را علامت بزنید. با کلیک روی گزینه «مشاهده جواب» که زیر هر سؤال قرار دارد، می‌توانید پاسخ درست هر تمرین را مشاهده کنید.

بعد از پاسخگویی به همه تمرین‌ها، گزینه «دریافت نتیجه آزمون» نشان داده می‌شود. با کلیک روی آن، تعداد امتیازهای شما در این آزمون نشان داده می‌شود.