تمثیل نوعی آرایه ادبی است که در آن، به طور مستقیم یا غیرمستقیم مثال و مصداقی برای چیزی آورده می‌شود. برای مثال در عبارت «او نمی‌خواهد چیزی بفهمد، مانند کبکی که سرش را زیر برف کرده است.» تمثیل وجود دارد. این آرایه ریشه در آرایه تشبیه و آرایه استعاره دارد اما با آن‌ها متفاوت است. در این مطلب از مجله فرادرس با مثال‌های مختلفی یاد می‌گیریم آرایه تمثیل چیست، چه انواعی دارد و چه تفاوتی با برخی صنعت‌های ادبی شبیه به آن دارد. در انتها نیز پرسش‌های چهارگزینه‌ای طرح کرده‌ایم.
آرایه تمثیل چیست؟
آرایه تمثیل، به کار بردن مثل، نمونه و مصداق درباره موضوع در حال مطرح شدن در سخن است. برای مثال اگر در یک بیت، ضرب المثلی آورده شود، در آن بیت، آرایه تمثیل وجود دارد. تمثیل در نظم و نثر به کار می‌رود و انواع مختلفی دارد که در این مطلب، همه آن‌ها را با مثال بررسی می‌کنیم.
در کادر زیر، نمونه‌ای دیگر از آرایه تمثیل را می‌بینید که مصرع دوم بیت، ضرب المثلی است که ارتباط مستقیم با مفهوم مصرع اول این بیت دارد و به عنوان مثال برای آن، آورده شده است.
هر گَه که دل به عشق دهی، خوش دمی بود
در کارِ خیر حاجتِ هیچ استخاره نیست
(حافظ)
برای یادگیری بیشتر آرایه تمثیل و دیگر آرایه‌های زبان فارسی، پیشنهاد می‌کنیم از فیلم آموزش رایگان آرایه‌های ادبی فارسی فرادرس که لینکش را در کادر زیر آورده‌ایم، استفاده کنید.
مثال تمثیل
در این بخش نمونه‌های بیشتری از آرایه تمثیل را می‌بینیم تا این آرایه را بهتر درک کنید.
| مثال | تمثیل |
| مثل کسی که ده روز غذا نخورده است، غذا می‌خورد. | مثال آوردن برای کسی که تند و زیاد غذا می‌خورد. |
| سبک‌مغزی کز اسباب جهان بر خویش می‌بالد چو حمالی است کز بار گران بر خویش می‌بالد (صائب تبریزی) |
شبیه کردن طالب دنیا به بارکش |
| هستی چه بود اگر که مرا و تو را نداشت کوهی که هیچ زمزمه در وی صدا نداشت (حسین منزوی) |
شبیه کردن هستی به کوه تنها |
| مرا به کَشتیِ باده درافکن ای ساقی که گفته‌اند نِکویی کن و در آب انداز (حافظ) |
اشاره به ضرب المثل «تو نیکی می‌کن و در دجله انداز / که ایزد در بیابانت دهد باز» |
| نوش‌دارویی و بعد از مرگ سهراب آمدی سنگ‌دل این زودتر می‌خواستی حالا چرا؟ (شهریار) |
شبیه کردن دیر آمدن معشوق به دیر رسیدن نوش‌دارای سهراب |
کاربرد تمثیل
کاربرد تمثیل از نامش پیدا است. از آرایه تمثیل استفاده می‌کنیم تا کلام و سخن خود ار زیباتر کنیم و علاوه بر آن، برای موضوعی که درباره‌اش صحبت می‌کنیم نیز، شاهد و مثال و مصداقی بیاوریم و به ارزش و اعتبار آن، اضافه کنیم. بیت زیر را ببینید.
مِهر را در ستمت نیز عیان می‌بینیم
لیلی ای دوست! نه جام همه کس می‌شکند
(حسین منزوی)
در مثال بالا، شاعر با استفاده از ضرب المثل «اگر با من نبودش هیچ میلی / چرا جام مرا بشکست لیلی»، هم بر زیبایی کلام خود افزوده است و هم ستم کردن معشوقش را به اعتبار ستم کردن لیلی به مجنون، نشانه عشق و محبت دانسته است.
یادگیری تمثیل در فارسی دهم
تا ایتنجا یاد گرفتیم آرایه تمثیل چیست و دریافتیم که این آرایه با آرایه‌های دیگری چون تشبیه، استعاره، ارسال المثل، تلمیح و… شباهت‌هایی دارد. بنابراین برای یادگیری درست این آرایه باید با قواعد این آرایه‌ها نیز آشنا باشیم و آن‌ها را به خوبی یاد بگیریم تا در صورت لزوم بتوانیم از یکدیگر تشخیصشان بدهیم. به همین دلیل در این بخش، برخی از فیلم‌های آموزشی فرادرس را آورده‌ایم که با استفاده از آن‌ها می‌توانید این مبحث و مباحث دیگر آرایه‌ها و دستور زبان فارسی را یاد بگیرید.
فیلم‌های آموزشی زیر نیز علاوه بر آموزش کامل، نمونه سؤال و حل آن‌ها را نیز در بر دارند.
همچنین برای یادگیری مباحث کامل ادبیات فارسی و دیگر درس‌های خود، می‌توانید از مجموعه آموزش‌های زیر استفاده کنید.
انواع تمثیل
تا اینجا یاد گرفتیم آرایه تمثیل چیست و نمونه‌هایی از آن را نیز بررسی کردیم. در این بخش به معرفی انواع این آرایه می پردازیم.
در فهرست زیر انواع تمثیل را آورده‌ایم.
- مثل گویی
- داستان-مثال
- تشبیه تمثیل
- استعاره تمثیلی
- اسلوب معادله
- ارسال المثل
در ادامه، هرکدام از موارد بالا را با مثال بررسی می‌کنیم اما پیش از آن می‌توانید با تماشای فیلم آموزش علوم و فنون ادبی ۱ فرادرس این آرایه و بسیاری دیگر از آرایه‌های ادبیات فارسی را یاد بگیرید.
مثل گویی
مثل‌گویی یا پارابل نوعی تمثیل است که در آن، قصد گوینده از به کار بردن تمثیل، آموزش دادن یک اصل اخلاقی، عرفانی، مذهبی و… به مخاطب است. برای مثال در بیت زیر، شاعر سعی می‌کند راه و رسم درست عاشقی را به مخاطبان شعرش بیاموزد که آن راه، ماندن بر عقیده و عشق تا پای جان است. زیرا در مصرع دوم این بیت، شاعر از مثل «بر دار شدن حلاج» استفاده کرده است.
نه هر آنکه دل ببازد به وصال می‌برازد
که از او کشیده در خون، سر چوب پاره باید
(حسین منزوی)
مثال داستانی
داستان-مثال یا مثال داستانی، نوعی تمثیل است که در آن اشاره‌ای کوتاه به یک داستان یا موضوع بسیار معروف می‌شود و خواننده، بعد از خواندن آن تمثیل، مفهوم کلی سخن را به راحتی درک می‌کند. برای مثال در بیت زیر، حافظ با استفاده از تمثیل به داستان نوح و سالم ماندن نوح از خطر سیل، خاطر مخاطب خود را آسوده می‌کند و او را از هرگونه بلا و مصیبتی دور می‌داند.
ای دل اَر سیلِ فنا بنیادِ هستی بَرکَنَد
چون تو را نوح است کشتیبان، ز طوفان غم مخور
(حافظ)
تشبیه تمثیل
اگر در یک تشبیه، مشبه‌به مرکب (دارای چند جزء مستقل) باشد و علاوه بر این، حالتی مثل‌گونه یا داستانی داشته باشد، تشبیه تمثیل وجود دارد. در واقع در این نوع تشبیه، مشبه به چیز محسوسی شبیه می‌شود که مثالی از اوست و به این ترتیب، مشبه به نوعی برای مخاطب تصویرسازی می‌شود. مانند بیت زیر که در آن، مشبه «زبان» به مشبه‌به «سوسن ده زبان» تشبیه شده است و مشبه‌به، مرکب و مثل‌گونه است. در ادبیات فارسی، به علت شبیه بودن گلبرگ‌های گل سوسن به زبان انسان این گل زیاد به زبان تشبیه شده است یا برعکس.
چون سوسن ده زبان درین سر
می‌دار زبان و بی سخن باش
(عطار)
استعاره تمثیلی
استعاره نوعی تشبیه است که در آن، یا مشبه یا مشبه‌به حذف می‌شود. به استعاره‌ای که مشبه آن حذف شده است و مشبه‌به آن به صورت مرکب (چندجزئی) وجود دارد و مثال یا ضرب المثلی را مطرح می‌کند، استعاره تمثیلی گفته می‌شود. مانند مثال زیر که در آن، حرف‌های دانش‌آموزان به «گنجشک‌های تو دهان آن‌ها» تشبیه شده است و فقط مشبه‌به در این شعر آمده و یک استعاره تمثیلی را ایجاد کرده است.
مادر مرا ببر به دبستان
تا رویِ شاخه‌های جوانم
گنجشک‌های توی دهانم
روزی هزار بار بمیرند
(حسین صفا)
اسلوب معادله
اسلوب معادله آرایه‌ای ادبی است که مختص شعر است و منظور از آن نیز این است که در یک بیت، هر دو مصرع استقلال معنایی داشته باشند و به هم وابسته نباشند و از نظر معنا و مفهوم، کاملا مشابه هم باشند به‌طوری‌که اگر جای مصرع اول و دوم بیت را با هم عوض کنیم تغییر و مشکلی در معنای بیت ایجاد نشود. در واقع در این نوع اشعار، یک مصرع مصداق و مثالی برای مصرع دیگر است. در مثال‌های زیر با این نوع تمثیل و این آرایه ادبی بیشتر آشنا می‌شوید.
مثال ۱
در بیت زیر، حافظ از آرایه اسلوب معادله استفاده کرده است و بیان می‌کند که همانطور که هرکسی نتیجه اعمال خود را خواهد دید، خوب و بد من نیز فقط به خودم مربوط است و هرکس باید به خوبی و بدی خودش توجه کند نه دیگران. اگر جای این دو مصرع را با هم عوض کنیم نیز، هیچ مشکل و تفاوتی در معنای این بیت و جمله‌های آن، ایجاد نخواهد شد.
من اگر نیکم و گر بد تو برو خود را باش
هر کسی آن دِرَوَد عاقبتِ کار، که کِشت
(حافظ)
مثال ۲
در بیت زیر نیز شاعر در مصرع اول بیت خود از ضرب المثل «زیره به کرمان بردن» استفاده کرده است و ایجاد هماهنگی و هم‌معنایی این مصرع با مصرع دوم، آرایه اسلوب معادله را ساخته است. با جابه‌جایی این دو مصرع با یکدیگر هیچ مشکل و تفاوتی در معنای این بیت ایجاد نمی‌شود.
زیره را من سوی کرمان آورم
گر به پیش تو دل و جان آورم
(مولانا)
مثال ۳
در این بیت، شاعر بیان ناتوانی در برابر ظالمان را اشتباه می‌داند زیرا به عقیده او، همانطور که ریختن قطره‌های آب موجود در گوشت روی آتش، باعث طغیان آتش می‌شود، اظهار عجز پیش ظالم نیز موجب طغیان و ظالم‌تر شدن او می‌شود.
اظهار عجز پیش ستم‌پیشگان خطاست
اشک کباب، باعث طغیان آتش است
(صائب تبریزی)
در مطلب زیر از مجله فرادرس به طور مفصل درباره اسلوب معادله توضیح داده‌ایم و مثال‌های زیادی از آن را بررسی کرده‌ایم:
ارسال المثل
ارسال المثل نوعی تمثیل است که در آن باید حتما از ضرب المثل استفاده شود نه مثال دیگری. یعنی شاعر یا نویسنده با آوردن جمله‌های معروف در زبان فارسی، زیبایی نظم و نثر خود را افزایش می‌دهد. مانند مثال زیر که در مصرع اول آن به ضرب المثل «نابرده رنج، گنج میسر نمی‌شود.» اشاره شده است و شاعر این ضرب المثل را مثالی برای تحمل شب (سختی) برای رسیدن به روز (راحتی) دانسته است.
تا رنج تحمل نکنی گنج نبینی
تا شب نرود صبح پدیدار نباشد
(سعدی)
تفاوت های تمثیل با دیگر آرایه ها
تا اینجا یاد گرفتیم آرایه تمثیل چیست و انواع مختلف آن را نیز با مثال بررسی کردیم. در این بخش بررسی می‌کنیم که تفاوت دیگر آرایه‌های مشابه با آرایه تمثیل چیست. فهرست زیر را ببینید.
- تفاوت تمثیل و نماد
- تفاوت تمثیل و ارسل المثل
- تفاوت تمثیل و تشبیه
- تفاوت تمثیل و تلمیح
در ادامه، همه این موراد را با مثال توضیح می‌دهیم. پیش از آن، پیشنهاد می‌کنیم که برای یادگیری بهتر تمثیل و دیگر آرایه‌های ادبی از فیلم آموزش رایگان آرایه‌های ادبی فارسی فرادرس استفاده کنید. لینک این آموزش را در کادر زیر آورده‌ایم:
تفاوت تمثیل و نماد
نماد یا سمبل، آرایه‌ای ادبی است که در آن علاوه بر معنای ابتدایی واژه، معنای عمیق و فراتر از ظاهر آن واژه را نیز مد نظر قرار می‌دهیم. برای مثال در ادبیات فارسی، کلمه «لاله» نماد «شهید» است یا کلمه «زمستان» نماد «ظلم و استبداد» است. پس در تمثیل با واژه‌ها سر و کار داریم اما یک واژه به‌تنهایی نمی‌تواند تمثیل باشد و برای ساخت تمثیل به گروهی از واژه‌ها یا جمله نیاز داریم. در جدول زیر، آرایه نماد را با آرایه تمثیل مقایسه کرده‌ایم.
| تمثیل | نماد |
| شهید مانند لاله‌ای که به خون خود غلتیده، در میان خون پاک خود بود. | «به لاله در خون خفته» (جهانبخش پازوکی) |
نکته: در جمله سمت راست جدول بالا، آرایه تشبیه نیز وجود دارد. در ادامه همین بخش، تفاوت تمثیل با تشبیه را نیز بررسی می‌کنیم.
تفاوت تمثیل و ارسال المثل
همانطور که در بخش های قبلی یاد گرفتیم، ارسال المثل نوعی تمثیل است که در آن فقط ضرب المثل به کار رفته باشد. بنابراین، هر ارسال المثلی، تمثیل است اما هر تمثیلی، ارسال المثل نیست زیرا در بعضی از تمثیل‌ها، ضرب المثلی وجود ندارد. در جدول زیر، نمونه‌ای از تمثیل ارسال المثل را با تمثیلی که ارسال المثل نیست، مقایسه کرده‌ایم.
| تمثیل غیر ارسال المثل | تمثیل از نوع ارسال المثل |
| ای بسا یوسف رویان که درین مصر بدند که چو یعقوب پدرشان مگر از کنعان نیست (سنایی) |
از مکافات عمل غافل مشو گندم از گندم بروید، جو ز جو (صامت بروجردی) |
نکته: هر اسلوب معادله نیز مانند هر ارسال المثل، نوعی تمثیل است اما هر تمثیلی، اسلوب معادله نیست.
تفاوت تمثیل و تشبیه
در آرایه تشبیه یک چیز را به چیز دیگری شبیه می‌کنیم. برای مثال در جمله «صورتش مانند گل زیبا است.» کلمه «صورتش» که مشبه است به مشبه‌به «گل» تشبیه شده است. اگر مشبه‌به در یک تشبیه، مرکب یعنی چندجزئی باشد و نوعی مثل و حکایت و داستان را در بر بگیرد، تشبیه تمثیل وجود خواهد داشت وگرنه خود آرایه تشبیه برقرار است. در جدول زیر، یک نمونه از تشبیه را با یک نمونه از تشبیه تمثیل مقایسه کرده‌ایم.
| تشبیه | تشبیه تمثیل |
| دلم مرغی است بی‌قرار. | من آن مرغ غمگین تنها نشینم که دیگر ندارم هوای ترانه (منزوی) |
تفاوت تمثیل و تلمیح
آرایه تلمیح در جایی است که در یک شعر یا نثر ادبی به یک داستان، یک حدیث، یک آیه و… اشاره می‌شود. پس ممکن است در مثل‌گویی و داستان-مثل که نوعی تمثیل هستند، هم تلمیح و هم تمثیل وجود داشته باشد. زیرا این نوع تمثیل‌ها نیز می‌توانند شامل حکایات و داستان‌ها باشند. این دو آرایه لزوماً همیشه با هم همراه نیستند اما ممکن است با هم وجود داشته باشند.
اگر اشاره به داستان و حدیث و آیه و…، برای مثال زدن به کار برود، هم تمثیل و هم تلمیح وجود دارد اما اگر به یک حدیث، آیه و… اشاره شود اما مثال و مصداقی برای بخشی از سخن نباشد، فقط آرایه تلمیح وجود دارد.
جدول زیر را ببینید که در بیت سمت راست آن، فقط آرایه تلمیح وجود دارد اما در بیت سمت چپ آن، هر دو آرایه تلمیح و تمثیل وجود دارند زیرا در این بیت، هم به داستان حضرت یوسف اشاره شده و تلمیح شکل گرفته است و هم داستان یوسف مثالی برای مصرع بعد است. یعنی مفهوم این بیت چنین است: «غمگین و ناراحت نباش. زیرا همانطور که یوسف گم‌شده به کنعان و نزد پدرش باز گشت، ناراحتی‌های تو نیز می‌گذرد.»
| تلمیح | تلمیح و تمثیل |
| مَنَ ازْ آن حُسنِ روزافزون که یوسُف داشت دانستم، که عشق از پرده عِصمت بُرون آرد زُلِیخا را. (حافظ) |
یوسفِ گم گشته بازآید به کنعان، غم مخور کلبهٔ احزان شَوَد روزی گلستان، غم مخور (حافظ) |
نمونه سؤال آرایه تمثیل
حالا که یاد گرفتیم آرایه تمثیل چیست و چه انواعی دارد، می‌توانید با پاسخ دادن به پرسش‌های چهارگزینه‌ای زیر، تمرین کنید. کافی است روی گزینه درست مورد نظر خود کلیک کنید و سپس با زدن گزینه «مشاهده جواب»، پاسخ درست هر سؤال را ببینید. با هر جواب درستی که می‌دهید یک امتیاز می‌گیرید و در پایان تمرین و بعد از ثبت همه جواب‌ها، با زدن گزینه «دریافت جواب آزمون» امتیاز خود را خواهید دید.
۱. منظور از آرایه تمثیل چیست؟
به تشبیه غیر جاندار به جاندار، تمثیل می‌گوییم.
به آوردن مصداق برای موضوع سخن، تمثیل می‌گوییم.
به تشبیه جاندار به غیر جاندار، تمثیل می‌گوییم.
به آوردن متضاد برای موضوع سخن، تمثیل می‌گوییم.
۲. در کدام گزینه، آرایه تمثیل وجود دارد؟
نصیحت گوش کن جانا، که از جان دوست‌تر دارند،
جوانانِ سعادتمند، پندِ پیرِ دانا را
(حافظ)
نه من از پرده تقوا به درافتادم و بس
پدرم نیز بهشتِ ابد از دست بهشت
(حافظ)
مکان‌ها بی‌مکان گردد زمین‌ها جمله کان گردد
چو عشق او دهد تشریف یک لحظه دیاری را
(مولانا)
شاد آمدی ای مه‌رو ای شادیِ جان شاد آ
تا بود چنین بودی تا باد چنان بادا
(مولانا)
۳. در کدام گزینه ارسال المثل وجود دارد؟
دوستی ابله، بَتَر از دشمنی است
او به هر حیله که دانی راندنی است
(مولانا)
خون شهید عشق جهان را فرو گرفت
کشتی مساز نوح که طوفان آتش است
(عرفی)
برگ گل از لطف تو نرمی بیافت
بر مثل خار چرایی درشت
(مولانا)
ای پادشاهِ صورت و معنی که مثل تو
نادیده هیچ دیده و نشنیده هیچ گوش
(حافظ)
۴. در کدام گزینه، اسلوب معادله وجود ندارد؟
گر مست حیرتیم ز روی تو دور نیست
آتش پرست واله و حیران آتش است
(عرفی)
من به خلوت ننشینم پس از این، ور به مثل
زاهد صومعه بر پای نهد زنجیرم
(حافظ)
در حقیقت تنگ‌دستی مایه دیوانگی‌ست
در چمن، بید از غم بی‌حاصلی مجنون شود
(کلیم کاشانی)
انتظار فیض عشق از خامی خود می‌کشم
چوب تر را سعی آتش دیر روشن می‌کند
(بیدل)
۵. کدام گزینه نادرست است؟
آرایه اسلوب معادله با ارسال المثل تفاوت دارد.
در اسلوب معادله فقط ضرب المثل به کار می‌رود.
هر تشبیهی، تشبیه تمثیلی نیست.
هر ارسال المثلی نوعی تمثیل است.
۶. در کدام گزینه، استعاره تمثیلی وجود درارد؟
ز مادر جدا شد بر آن چند روز
نگاری چو خورشید گیتی فروز
(فردوسی)
روئی چو روی عاشق و روئی چو روی دوست
این برده رنگ بد و آن لون کهربا
(قطران تبریزی)
دهانت جوجه‌هایش را پریدن گر بیاموزد
کلام از لهجه تو اعتباری تازه خواهد یافت
(حسین منزوی)
سر بر آر از گلشن تحقیق تا در کوی دین
کشتگان زنده بینی انجمن در انجمن
(سنایی)
۷. نوع تمثیل موجود در این بیت، در کدام گزینه آمده است؟
گواه رهرو آن باشد که سردش یابی از دوزخ
نشان عاشق آن باشد که خشکش بینی از دریا
(سنایی)
استعاره تمثیلی
۸. کدام گزینه درباره تشبیه تمثیل و استعاره تمثیلی نادرست است؟
تشبیه تمثیل نوعی تشبیه و استعاره تمثیلی، نوعی استعاره است.
در تشبیه تمثیل هم مشبه و هم مشبه‌به وجود دارند.
ارکان تشبیه در این نوع تمثیل‌ها تفاوتی با ارکان عادی تشبیه ندارند.
در استعاره تمثیلی، یکی از ارکان اصلی تشبیه وجود ندارد.
۹. در کدام گزینه تلمیح وجود ندارد؟
مَنَ ازْ آن حُسنِ روزافزون که یوسُف داشت دانستم،
که عشق از پردهٔ عِصمت بُرون آرد زُلِیخا را
(حافظ)
نبود از خواری آدم که خالی گشت ازو جنت
نبود از عاجزی وامق که عذرا ماند ازو عذرا
(سنایی)
همچون خضر ز تیرگی نفس در گذر
گر زانک آب چشمه ی حیوان طلب کنی
(خواجوی کرمانی)
کنون ای خردمند وصف خرد
بدین جایگه گفتن اندر خورد
(فردوسی)
۱۰. تمثیل موجود در این شعر در کدام گزینه آمده است؟
در سخن گفتن خطای جاهلان پیدا شود
تیر کج چون از کمان بیرون شود، رسوا شود
(صائب تبریزی)
در سخن گفتن خطای جاهلان پیدا شود
تیر کج چون از کمان بیرون شود
تیر کج چون از کمان بیرون شود، رسوا شود
خطای جاهلان پیدا شود
جمع بندی
در این مطلب از مجله فرادرس یاد گرفتیم آرایه تمثیل چیست و انواع مختلف آن مانند ارسال المثل، اسلوب معادله و… را با مثال توضیح دادیم. بعد از آن، به بررسی تفاوت‌های آرایه تمثیل با آرایه‌های دیگری چون تشبیه، تلمیح و… پرداختیم. در انتهای مطلب نیز پرسش‌هایی چهارگزینه‌ای قرار دادیم که با استفاده از آن‌ها میزان یادگیری خود را بسنجید.
source