۱۱ بازدید

آخرین به‌روزرسانی: ۰۲ تیر ۱۴۰۳

زمان مطالعه: ۷ دقیقه

اگر سجع متوازن (هم‌وزن بودن واژه‌ها) در واژه‌های نظیر به نظیر دو یا چند جمله، به صورت قرینه به کار رفته باشد، آرایه موازنه شکل گرفته است. برای مثال در عبارت «جان ما را صفای خود ده، چشم ما را ضیاء خود ده» از «خواجه عبدالله انصاری» نمونه‌ای از موازنه را می‌بینید زیرا واژه‌های «جان و چشم» و «ضفا و ضیاء» هم‌وزن هستند. در این مطلب از مجله فرادرس با مثال‌های مختلفی از نظم و نثر، یاد می‌گیریم آرایه موازنه چیست، چگونه قابل تشخیص است و تفاوت موازنه با ترصیع چیست. در انتها نیز پرسش‌هایی چهارگزینه‌ای برای تمرین آرایه موازنه طرح کرده‌ایم.

آرایه موازنه چیست؟

آرایه موازنه، به کار بردن واژه‌های هم‌وزن با هم در دو یا چند جمله به صورت قرینه است. یعنی کلمه‌های نظیر به نظیر در تمام آن جمله‌ها از نظر تعداد و کیفیت (بلندی و کوتاهی) هجاهایشان با هم برابر باشند. اگر سجع متوازن و سجع متوازی (هم‌وزن و هم‌قافیه) با هم در کلمه‌های قرینه چند جمله به کار رفته باشند نیز، آرایه موازنه وجود دارد.

برای مثال در عبارت «اسباب معیشت ساخته و به اوراد عبادت پرداخته.» از «سعدی»، آرایه موازنه برقرار است زیرا بین دو واژه «اسباب و اوراد»، سجع متوازن و بین دو واژه «معیشت و عبادت»، سجع متوازی برقرار است.

پیشنهاد می‌کنیم که برای یادگیری بهتر سجع و انواع آن و همچنین آرایه موازنه، از فیلم آموزش رایگان سجع و انواع آن در زبان فارسی فرادرس که لینکش را در کادر زیر آورده‌ایم، استفاده کنید.

مثال آرایه موازنه

در جدول زیر نمونه‌های بیشتری از آرایه موازنه را در نظم و نثر فارسی می‌بینیم تا این آرایه را بهتر درک کنید.

نکته: همانطور که در جدول بالا دیدید، کلمه‌های تکراری در نظم و نثر و قافیه‌های اشعار را نباید سجع حساب کنیم.

انواع سجع از نظر هجا

در این بخش به‌طور خلاصه انواع سجع را می‌شناسیم تا وقتی از سجع متوازی و متوازن و مطرف صحبت می‌کنیم، بدانیم که هرکدام چه نوع سجعی هستند و چه تفاوت‌هایی دارند. جدول زیر را ببینید.

نکته: منظور از هم‌وزنی کلمه‌ها، این است که تعداد و کیفیت هجاهای کلمه‌ها با هم برابر باشد. برای مثال، واژه‌های «انداخت» و «پرداخت» وزن یکسانی دارند زیرا هر دو، از دو هجای بلند ساخته شده‌اند.

در مطلب زیر از مجله فرادرس به طور مفصل درباره هجا و انواعش توضیح داده‌ایم:

یادگیری موازنه در علوم و فنون دهم

تا اینجا یاد گرفتیم آرایه موازنه چیست و مثال‌هایی از آن را نیز دیدیم. اما این آرایه نوعی از آرایه سجع است و خود سجع نیز نوعی از آرایه‌های ادبی فارسی است که انواع مختلفی دارد و گاهی برای یادگیری درست یک آرایه احتیاج داریم که آرایه‌های دیگر را نیز یاد بگیریم تا در شناسایی آن‌ها از یکدیگر دچار اشتباه نشویم. برای مثال، ممکن است افرادی در شناسایی آرایه سجع از آرایه جناس مشکل داشته باشند درحالیکه با استفاده از آموزش‌های درست، می‌توانیم همه آرایه‌های فارسی را به‌سادگی یاد بگیریم. به همین دلیل در این بخش برخی از فیلم‌های آموزش فرادرس در این موضوع را را برایتان آورده‌ایم.

فیلم‌های آموزشی زیر علاوه بر آموزش دروس مختلف، نمونه سؤال و حل آن‌ها را نیز در بر دارند:

همچنین برای یادگیری کامل‌تر مباحث مختلف درس ادبیات فارسی و علوم و فنون ادبی و دیگر درس‌های خود، می‌توانید از مجموعه آموزش‌های زیر استفاده کنید.

انواع آرایه موازنه

موازنه‌ها متناسب با اینکه در جمله‌های داخل نثر یا نظم به کار رفته باشند، به موازنه در نثر و موازنه در نظم تقسیم می‌شوند که در ادامه، هریک را با مثال بررسی می‌کنیم.

در ادامه هرکدام از موارد بالا را با مثال‌های مختلفی برررسی می‌کنیم اما پیش از آن، پیشنهاد می‌کنیم که برای یادگیری بیشتر آرایه موازنه و دیگر انواع سجع از فیلم آموزش علوم و فنون ادبی ۱ پایه دهم فرادرس استفاده کنید. لینک این آموزش را در کادر زیر آورده‌ایم.

آرایه موازنه در نثر

اگر بین کلمه‌های قرینه در دو یا چند جمله از یک نثر، سجع متوازن یا ترکیبی از سجع‌های متوازن و متوازی و مطرف، وجود داشته باشد، در آن نثر مسجع، آرایه موازنه وجود دارد. در این بخش نمونه‌هایی از آرایه موازنه در نثر فارسی را با هم بررسی می‌کنیم.

مثال ۱

در جدول زیر، ترکیبی از سجع‌های متوازن و مطرف در کلمه‌های قرینه به قرینه عبارت زیر، آرایه موازنه را ایجاد کرده است.

مثال ۲

در جدول زیر، ترکیب سجع‌های متوازن، مطرف و متوازی این جمله‌ها، آرایه موازنه را به وجود آورده‌ است.

آرایه موازنه در شعر

اگر بین کلمه‌های قرینه در دو یا چند جمله از یک شعر، سجع متوازن یا ترکیبی از سجع‌های متوازن، متوازی و مطرف، وجود داشته باشد، در آن نظم یا شعر، آرایه موازنه وجود دارد. در ادامه نمونه‌هایی از این نوع موازنه را با هم بررسی می‌کنیم.

مثال ۱

در جدول زیر، ترکیبی از سجع‌های متوازی و متوازن به کار رفته در این بیت، موازنه ایجاد کرده است.

مثال ۲

در جدول زیر، واژه‌های مصرع اول با واژه‌های مصرع سوم و واژه‌های مصرع دوم با واژه‌های مصرع چهارم، سجع متوازن دارند و به این ترتیب، موازنه ایجاد کرده‌اند.

تفاوت موازنه و ترصیع

ترصیع نیز نوعی به کار بردن سجع در واژه‌های قرینه به قرینه دو یا چند جمله است. تفاوت ترصیع با موازنه در این است که در ترصیع، سجع‌ میان کلمه‌ها فقط از نوع متوازی است یعنی واژه‌های نظیر به نظیر در جمله‌های قرینه، هم وزن و هم حروف آخر یکسانی دارند. به شعر یا نثری که ترصیع داشته باشد نیز، مرصّع (جواهرنشان) می‌گویند.

همانطور که در این مطلب یاد گرفتیم، برای ساخت آرایه موازنه، هم‌وزن بودن واژه‌های قرینه در جمله‌ها کافی است و نیازی به وجود هر دو مورد «هم‌وزنی» و «هم‌قافیه بودن» واژه‌ها نیست.

پیش از بررسی دقیق‌تر تفاوت این دو نوع سجع با یکدیگر، پیشنهاد می‌کنیم که از فیلم آموزش علوم و فنون ادبی ۱ پایه دهم فرادرس استفاده کنید. لینک این آموزش را در کادر زیر آورده‌ایم.

جدول تفاوت ترصیع و موازنه

در جدول زیر، نکته‌های مهمی که برای ساخت آرایه موازنه و ترصیع وجود دارند را آورده‌ایم و از این طریق، شباهت‌ها و تفاوت‌های این دو سجع با یکدیگر را مشخص کرده‌ایم.

مثال

در این بخش نمونه‌ای از ترصیع را از نظر معیارهای سجع یعنی یکسان بودن حروف آخر و برابری کمیت و کیفیت هجاها، بررسی کرده‌ایم تا بهتر درک کنید که تفاوت ترصیع با آرایه موازنه چیست.

نمونه سؤال آرایه موازنه

حالا که یاد گرفتیم آرایه موازنه چیست و انواعش را نیز شناختیم، می‌توانید با پاسخ دادن به پرسش‌های چهارگزینه‌ای زیر، تمرین کنید. کافی است که در هر سؤال، روی گزینه‌ درست موردنظرتان کلیک کنید و سپس با زدن گزینه‌ «مشاهده جواب»، پاسخ درست را ببینید. با ثبت هر جواب درست، یک امتیاز می‌گیرید و در پایان تمرین و بعد از پاسخ دادن به تمام سؤال‌ها با زدن گزینه «دریافت جواب آزمون»، امتیاز خود را خواهید دید.