«قالب غزل» و «قالب قصیده» هر دو از قالب‌های رایج شعر فارسی هستند که از نظر دوره شکل‌گیری، تعداد ابیات، موضوع اصلی و مخاطب تفاوت‌های مهمی با یکدیگر دارند. البته بین این قالب‌ها شباهت‌هایی هم دیده می‌شود. به‌طور مثال، این قالب‌ها در محل قرارگیری کلمه‌های قافیه به یکدیگر شباهت دارند. در این مطلب از مجله فرادرس، توضیح می‌دهیم که تفاوت غزل و قصیده چیست و هر کدام از تفاوت‌های آن‌ها را به‌طور جداگانه بررسی می‌کنیم.

در ادامه، ضمن ارائه مثال‌هایی از قالب‌های غزل و قصیده، نمودار قافیه آن‌ها را نیز بررسی می‌کنیم. در پایان، آزمونی ارائه می‌کنیم که با حل کردن آن می‌توانید اطلاعات خود را در مورد این قالب‌های شعری ارزیابی کنید.

تفاوت غزل و قصیده چیست؟

غزل و قصیده هر دو از قالب‌های رایج ادبیات فارسی به شمار می‌آیند. در این قالب‌ها، قافیه مصراع اول و دوم بیت نخست با قافیه تمام مصراع‌های زوج یکسان است. از این جهت، می‌توانیم بگوییم که قالب‌های غزل و قصیده از نظر چینش قافیه‌ها کاملاً به یکدیگر شبیه‌اند.

با وجود این، قالب‌های غزل و قصیده با هم تفاوت‌های قابل‌توجهی دارند. در فهرست زیر، به مهم‌ترین تفاوت‌های این قالب‌های شعری اشاره می‌کنیم.

• قصیده قبل از غزل به وجود آمده است و قدمت بیشتری دارد.
• تعداد بیت‌های قصیده بیشتر از غزل است.
• درون‌مایه قصیده بیشتر مربوط به مدح شاهان است اما محتوای غزل‌ها اکثراً عشق و عواطف انسانی است.
• غزل‌ها مخاطب مشخصی دارند که معمولاً شاهان و بزرگان درباری هستند اما غزل‌ها مخاطب معیّنی ندارند.
• بیت‌های قصیده انسجام معنای دارند و به هم مرتبط هستند اما بیت‌های غزل هر کدام معنای مستقل و جداگانه‌ای دارند.

برای آشنایی بیشتر با قالب‌های شعری فارسی می‌توانید به فیلم آموزش درس فارسی پایه هشتم فرادرس که لینک آن در ادامه آمده است، مراجعه کنید.

در این بخش، به‌طور کلی نشان دادیم که تفاوت غزل و قصیده چیست. در ادامه، ضمن معرفی هر کدام از این قالب‌ها، تفاوت‌های آن‌ها را با جزئیات بیشتری توضیح می‌دهیم.

تعریف غزل و قصیده

در بخش قبل، به‌طور کلی نشان دادیم که تفاوت غزل و قصیده چیست. در این بخش، برای درک بهتر تفاوت‌های آن‌ها، هر کدام از قالب‌های غزل و قصیده را به لحاظ معنایی و ساختاری بررسی می‌کنیم.

قالب غزل

غزل یکی از مشهورترین قالب‌های شعر فارسی است که در اواخر قرن پنجم به وجود آمده اما هنوز هم میان شاعران معاصر کاربرد دارد. کلمه غزل به معنای «سخن عشق» و «عاشقی کردن» است. غزل‌ها معمولاً با مضمون عشق، و عواطف انسانی سروده می‌شوند. البته برخی از شاعران در غزل به موضوعات اخلاقی، عرفانی و حتی اجتماعی هم می‌پردازند.

غزل‌ها به‌طور معمول دارای ۵ تا ۱۵ یا ۱۶ بیت هستند اما برخی از غزل‌ها با ۳ یا ۴ بیت و یا با ۱۹ بیت هم سروده شده‌اند.

در قالب غزل، قافیه مصراع‌های اول و دوم بیت اول با قافیه مصراع‌های دوم در سایر بیت‌ها یکسان است. نمودار قالب غزل را می‌توان به صورت زیر نشان داد.

یکی از ویژگی‌های جالب غزل این است که میان بیت‌های آن ارتباط معنایی وجود ندارد. به‌طور مثال، شاعر می‌تواند بیت اول غزل را با معنای «دوری از معشوق» بسراید اما در بیت دوم، مضمون «گلایه از روزگار» را مطرح کند. در سراسر یک غزل ممکن است چندین موضوع متفاوت بیان شده باشند که هیچ ارتباطی با هم نداشته باشند.

غزل به لحاظ ساختاری، بخش‌های مختلفی دارد که در ادامه به مهم‌ترین آن‌ها اشاره می‌کنیم.

• مطلع: اولین بیت غزل.
• مقطع: آخرین بیت غزل.
• بیت‌الغزل: بهترین بیت غزل به لحاظ مضمون و گیرایی که آن را «شاه‌بیت» غزل نیز نامیده‌اند.

با مشاهده فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه هفتم فرادرس نیز نکته‌های مهمی را در مورد قالب‌های شعری فارسی می‌آموزید.

مثال قالب غزل

شعر زیر، غزل مشهور حافظ شیرازی است و یکی از زیباترین نمونه‌های غزل در ادبیات فارسی به شمار می‌آید. کلمه قافیه و چینش آن در هر کدام از بیت‌های این غزل مشخص شده‌اند.

بیت «اَلا یا اَیُّهَا السّاقی … ولی افتاد مشکل‌ها» مطلع آن و بیت «حضوری گر همی‌خواهی …. دَعِ الدُّنْیا و اَهْمِلْها» بیت مقطع آن است.

قالب قصیده

قصیده یکی از قالب‌های متداول شعر فارسی است که در قرن سوم شکل گرفته و در قرن ششم به اوج خود رسیده است. شاعران معمولاً برای مدح شاهان، تهنیت عید، توصیف پیروزی در جنگ‌ها، مرثیه، بیان نکته‌های اخلاقی، اجتماعی، عرفانی و… از قصیده استفاده می‌کردند. ویژگی‌های اصلی قصیده شامل این مواردند:

• قصیده‌ها معمولاً دارای ۲۰ تا ۷۰ یا ۸۰ بیت هستند. در برخی موارد، قصیده ممکن است بین ۱۵ تا ۲۰ بیت نیز داشته باشد.
• در قالب قصیده، قافیه مصراع‌های اول و دوم بیت اول با قافیه‌های مصراع‌های دوم هر بیت یکسان است.

نمودار قالب قصیده به صورت زیر نشان داده می‌شود.

در قالب قصیده، تمامی بیت‌ها دارای انسجام معنایی هستند. در واقع، مضمون همه بیت‌ها به هم مربوط‌اند. از سوی دیگر، محتوای کلی قصیده از ابتدا تا انتها یکسان است. مثلاً شاعرانی که قصد داشته باشد قصیده خود را با هدف مدح پادشاه بسراید، از ابتدا تا انتهای قصیده خود به مدح شاه و ستایش او اشاره می‌کند.

کلمه «قصیده» با کلمه «مقصود» هم‌خانواده است. در حقیقت، قصیده قالبی است که شاعران برای سرودن آن هدف و مقصود معینی داشته باشند.

هر قصیده از بخش‌های مختلفی تشکیل می‌شود. در ادامه بخش‌های مختلف قصیده و کاربرد آن‌ها نشان داده شده است.

• مطلع: بیت اول قصیده.
• تغزل یا تشبیب: بیت‌های ابتدایی قصیده که در حکم مقدمه هستند و بیشتر مضمون عاشقانه دارند.
• تخلص یا گزیر: آن بخش از قصیده که شاعر به کمک آن از تغزل خارج می‌شود و محتوای اصلی شعر را آغاز می‌کند.
• تنه اصلی: بخش اصلی قصیده است که مقصود و منظور اصلی شاعر را نشان می‌دهد. این بخش، از سایر بخش‌ها طولانی‌تر است.
• مدح: بخشی از قصیده که با هدف مدح شاه، بزرگان دربار، بزرگان دین و… سروده می‌شود.
• دعا یا شریطه: بخشی از قصیده که شاعر در آن برای ممدوح یا مخاطب خود دعای خیر و آرزوی کامیابی می‌کند.
• مقطع: بیت آخر قصیده.

در فیلم آموزش ادبیات فارسی یازدهم فرادرس، برخی از مهم‌ترین قالب‌های شعری و ساختار آن‌ها توضیح داده شده‌اند.

مثال قالب قصیده

در میان قصاید فارسی، به‌عنوان مثال می‌توان به قصیده زیر اشاره کرد. عنصری این قصیده را در مدح سلطان محمود غزنوی سروده است. کلمه‌های قافیه و چینش آن‌ها در قصیده زیر به صورت پررنگ نشان داده شده‌اند.

بیت «گفتم متاب زلف … تو دارم چنین بتاب» مطلع این قصیده و بیت «گفتم شه معظم … سید محمود کامیاب» مقطع آن است.

بخش‌های ابتدایی و انتهایی این قصیده را در ادامه می‌خوانید.

بررسی تفاوت های غزل و قصیده

اکنون که به طور کلی با قالب‌های غزل و قصیده آشنا شدید، به‌راحتی متوجه می‌شوید که تفاوت غزل و قصیده چیست. در این بخش، تفاوت‌های اصلی این قالب‌های شعری را به صورت جداگانه بررسی می‌کنیم.

در صورتی که بخواهید با قالب‌های رایج شعر فارسی بیشتر آشنا شوید، مشاهده فیلم آموزش درس فارسی پایه هشتم فرادرس برایتان مفید خواهد بود. لینک این آموزش کاربردی را در ادامه می‌بینید.

دوره شکل گیری

قصیده برای اولین بار در قرن سوم هجری به وجود آمده و در قرن ششم نیز به اوج شکوفایی رسیده است. در حالی که قالب غزل نخستین بار در قرن پنجم شکل گرفته است. بر این اساس، نتیجه می‌گیریم که قالب قصیده قدیمی‌تر از قالب غزل است.

جالب است بدانید که بعد از شکل‌گیری غزل و شکوفایی آن، شاعران کم‌کم از قالب قصیده روی‌گردان شدند و به غزل‌سرایی روی آورند. امروزه دیگر قصیده کاربرد چندانی ندارد و شاعرانی که بخواهند به روش قدما شعر بگویند، معمولاً قالب غزل را انتخاب می‌کنند.

تعداد ابیات

غزل‌ها به‌طور معمول در ۵ تا ۱۵ بیت سروده می‌شوند. در حالی قصیده‌ها با ۲۰ تا ۷۰ یا ۸۰ بیت ساخته می‌شوند. بنابراین، قصیده‌ها طولانی‌تر از غزل‌ها هستند و تعداد بیت‌های آن‌ها بیشتر است.

تفاوت موضوعی

در غزل‌ها بیشتر به موضوعات عاشقانه، مانند غم هجران، گلایه از بی‌وفایی معشوق، زیبایی یار و… اشاره می‌شود. البته گاهی ممکن است شاعران برای بیان مضامین اخلاقی، عرفانی یا اجتماعی هم به سراغ غزل بروند اما به‌طور کلی، از غزل‌های برای سرودن شعر عاشقانه استفاده می‌شود.

در قصیده‌ها، مدح شاه یا بزرگان دین، نکته‌ها و پندهای اخلاقی و حکمی، مرثیه، توصیف صحنه نبرد، تبریک عیدها و جشن‌ها و… توجه می‌شود.

اگرچه شاعران قصیده‌سرا در بسیاری از مواقع، قصیده‌ خود را با بیت‌های عاشقانه شروع می‌کنند اما این بیت‌ها در حکم تغزل و تشبیب هستند و بیشتر برای مقدمه‌سازی به کار می‌روند. معمولاً از قالب قصیده برای بیان موضوعات عاشقانه و احساسی استفاده نمی‌شود.

برای آشنایی بیشتر با تغییرات معنایی قالب غزل در ادبیات فارسی، توصیه می‌کنیم فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه دوازدهم فرادرس را تهیه و مشاهده کنید.

مخاطب

شاعران معمولاً در قصیده‌های خود، مخاطب معینی را در نظر می‌گیرند و شعر خود را برای او می‌سرایند. مثلاً ممکن است پادشاه را مورد خطاب قرار بدهند و کل قصیده خود را با توجه به همین مخاطب بنویسند. شاعران در قصیده خود به نام مخاطب و ممدوح هم اشاره می‌کنند و نشان می‌دهند که قصیده خود را برای چه کسی سروده‌اند.

برعکس، غزل‌ها مخاطب خاصی ندارند و گویی هر کسی که شعر را می‌خواند، می‌تواند مخاطب شاعر باشد.

انسجام معنایی

در سرتاسر قصیده یک موضوع اصلی وجود دارد که شاعر به اشکال گوناگون آن را مطرح می‌کند. مثلاً اگر موضوع اصلی قصیده «مدح» باشد، شاعر در تمامی بیت‌های آن به‌طور مستقیم یا غیرمستقیم به همین موضوع اشاره می‌کند.

از سوی دیگر، همه بیت‌های قصیده از نظر معنایی به هم وابسته‌اند. به‌طور مثال، ممکن است در بیت اول موضوعی مطرح شود و دنباله همان موضوع در بیت دوم بیان شود.

این نوع از انسجام معنایی در قالب غزل وجود ندارد. در غزل ممکن است موضوع‌های مختلفی مطرح شوند. مثلاً شاعر در بیت اول از بی‌وفایی معشوق بگوید اما در بیت دوم زیبایی‌های او را ستایش کند.

از طرف دیگر، هر کدام از بیت‌های غزل به لحاظ معنایی کاملاً مستقل هستند. به‌طوری که اگر بیت اول را نخوانید، در درک بیت دوم به مشکل برنمی‌خورید، چون معنای بیت‌های غزل به هم وابسته نیستند.

شناخت قالب شعرهای فارسی

در ادبیات فارسی، به‌ویژه ادبیات کهن، قالب‌های شعری متنوعی وجود دارند که شاعران هر کدام را بنا به اهداف مختلفی به کار می‌برند. به‌طور مثال، قالب رباعی بیشتر برای بیان نکته‌ها عمیق عارفانه کاربرد دارد یا قالب مثنوی برای بیان داستان‌های طولانی به کار می‌رود.

در این مطلب هر کدام از دو قالب قصیده  غزل به‌طور کامل بررسی شده‌اند. با این وجود، در صورتی که بخواهید با سایر قالب‌های شعر فارسی هم آشنا شوید، پیشنهاد می‌کنیم فیلم‌های آموزشی زیر را در فرادرس مشاهده کنید.

برای آگاهی از سایر حوزه‌های ادبیات فارسی، به‌خصوص آرایه‌ها و صنایع ادبی، توصیه می‌کنیم به مجموعه فیلم‌های آموزشی زیر در فرادرس مراجعه کنید. در این فیلم‌های آموزشی، اصول نگارش فارسی نیز به‌خوبی آموزش داده شده است.

شباهت غزل و قصیده

قالب‌های غزل و قصیده هرچند تفاوت‌های مهمی با یکدیگر دارند اما تا حدودی به یکدیگر شبیه‌اند. شباهت اصلی این قالب‌ها به ساختار و محل قرارگیری قافیه در آن‌ها برمی‌گردد.

در هر دو قالب غزل و قصیده، قافیه مصراع اول و دوم با قافیه مصراع دوم همه بیت‌ها یکسان است. به عبارت دیگر، قافیه مصراع‌های اول بیت مطلع، شبیه به قافیه تمامی بیت‌های زوج است.

تشخیص غزل و قصیده

در بخش‌های قبل به این موضوع پرداختیم که تفاوت غزل و قصیده چیست. همچنین هر کدام از این قالب‌های شعری را به صورت جداگانه بررسی کردیم. در بخش پیش رو، نکته‌هایی را مطرح می‌کنیم که با توجه به آن‌ها می‌توانید قالب‌های غزل و قصیده را به‌راحتی از هم تشخیص بدهید. برای شناسایی این قالب‌ها از یکدیگر، به نکته‌های زیر توجه کنید.

در فیلم آموزش علوم و فنون ادبی ۱ فرادرس نیز نکته‌های مهمی در این مورد مطرح شده است. با کلیک روی لینک زیر به این فیلم آموزشی دسترسی خواهید داشت.

• اگر در شعر به موضوعات اخلاقی و عرفانی اشاره شده باشد، شعر مورد نظر از نوع قصیده است، نه غزل.
• اگر در شعر مورد نظر به موضوع‌های عاشقانه اشاره شده باشد، می‌توانید مطمئن باشید که آن شعر از نوع غزل است.
• اگر شعری بیشتر از ۲۰ بیت داشته باشد، از نوع قصیده است.
• شعرهای کوتاهی که بین ۵ تا ۱۰ بیت دارند، غزل هستند.
• اگر تمام بیت‌های شعر از نظر معنا مستقل باشند، آن شعر در قالب غزل سروده شده است.
• اگر بیت‌های شعر از لحاظ معنایی به هم وابسته باشند، آن شعر از نوع قصیده است.

سؤالات متداول

تا اینجا نشان دادیم که تفاوت غزل و قصیده چیست. همچنین ویژگی‌های اصلی هر کدام از این قالب‌ها را نیز بررسی کردیم. در این بخش، به سؤالات متداولی می‌پردازیم که در این مورد مطرح شده‌اند. پاسخ هر کدام از این سؤال‌ها در همین بخش ارائه می‌شود.

امروزه کدامیک از قالب‌های غزل و قصیده بیشتر کاربرد دارند؟

در دوره معاصر، قالب غزل بیشتر از قالب قصیده به کار می‌رود.

آیا همه غزل‌ها با موضوعات عاشقانه سروده می‌شوند؟

خیر، برخی از غزل‌ها با موضوع‌های عرفانی، اجتماعی و اخلاقی هم سروده می‌شوند.

درون‌مایه قالب غزل و تحولات آن در تاریخ ادبیات یکی از موضوعاتی است که در فیلم آموزش ادبیات فارسی دوازدهم فرادرس، به‌طور کامل بررسی شده است.

آیا از قالب قصیده برای اشاره به موضوع‌های عاشقانه استفاده می‌شود؟

به‌طور کلی از قالب قصیده برای بیان موضوع‌های عاشقانه استفاده نمی‌شود اما معمولاً در بیت‌های ابتدایی قصیده، یعنی در بخش تشبیب، به موضوع‌های عاشقانه و عاطفی اشاره می‌شود.

تمرین غزل و قصیده

در بخش‌های قبلی به این موضوع اشاره کردیم که تفاوت غزل و قصیده چیست. در این بخش، برای یادگیری بهتر ساختار این قالب‌ها و تفاوت‌هایشان، ده سؤال چهارگزینه‌ای را در اختیارتان قرار می‌دهیم.

برای پاسخگویی به پرسش‌های این بخش، ابتدا صورت هر سؤال را مطالعه کنید و سپس گزینه مورد نظرتان را علامت بزنید. با کلیک روی گزینه «مشاهده جواب» که زیر هر سؤال قرار دارد، جواب درست هر پرسش نشان داده می‌شود.

بعد از پاسخگویی به همه سؤال‌ها، گزینه «دریافت نتیجه آزمون» نمایش داده می‌شود. با کلیک روی آن می‌توانید تعداد امتیازهای خود را در این آزمون مشاهده کنید.