به مجموعه‌ای از واج‌ها که به صورت یک‌جا و با یک ضربه هوا از شش‌ها خارج می‌شوند، «هجا» گفته می‌شود. به‌طور مثال کلمه «لاله» از دو هجای «لا» و «له» ساخته شده است. هجاها واحدهایی آوایی و صوتی هستند که خود از عناصر کوچک‌تری به نام «واج‌ها» تشکیل می‌شوند. هجاها دومین واحد زبانی به شمار می‌آیند و از ترکیب هجاهای مختلف، انواع واژگان ساخته می‌شوند. در این مطلب از مجله فرادرس، توضیح می‌دهیم که هجا چیست و چه ساختاری دارد. همچنین انواع هجاهای فارسی را با مثال بررسی می‌کنیم. سپس الگوهای هجاهای فارسی را معرفی کرده و در نهایت، تمرین‌هایی را در مورد همین بحث ارائه می‌‌کنیم.

هجا چیست؟

به گروهی از واج‌ها که در یک‌ نفس و بدون توقف ادا می‌‌شوند، «هجا» گفته می‌‌شود. هر هجا تنها با یک ضربه هوا از شش‌ها خارج می‌شود. مثلاً کلمه «مادر» از دو هجای «ما» و «دَر» تشکیل شده است، اما واژه «مدرسه» با کنار هم آمدن سه هجای «مَد»، «رِ» و «سه» ساخته شده است.

در فیلم آموزش علوم و فنون ادبی ۱ فرادرس، نکته‌های مهمی در مورد هجاها و ساختار آن‌ها توضیح داده شده است. از طریق لینک زیر می‌توانید به این فیلم آموزشی دسترسی داشته باشید.

هجاها یکی از واحدهای آوایی زبان هستند که خود از واحدهای کوچک‌تری با عنوان «واج» ساخته می‌شوند. در واقع، انواع واج‌ها، چه صامت و چه مصوت، در کنار یکدیگر قرار می‌گیرند و هجاهای فارسی را تشکیل می‌دهند. برای آنکه بدانیم هجا چیست و چه ساختاری دارد، ابتدا باید با انواع واج‌های فارسی آشنا شویم. موضوعی که در ادامه همین مطلب به آن می‌پردازیم.

انواع واج ها

واج‌ها کوچک‌ترین واحدهای آوایی و صوتی زبان هستند که با قرار گرفتن در کنار هم، هجاها را تشکیل می‌دهند. واج‌ها به دو دسته کلی «همخوان» (consonant) و «واکه» (vowel) تقسیم می‌شوند. در دستور زبان سنتی، به هم‌خوان‌ها، صامت و به واکه‌ها، «مصوت» می‌گویند. برای نشان دادن صامت‌ها و مصوت‌های هر زبان از الفبای بین‌المللی IPA استفاده می‌شود.

زبان فارسی ۲۳ صامت یا هم‌خوان دارد. در جدول زیر، تمامی صامت‌های فارسی را با الفبای IPA مشاهده می‌کنید.

در زبان فارسی، علاوه‌بر همخوان‌ها، ۶ مصوت هم وجود دارد که با الفبای IPA در جدول زیر مشخص شده‌اند.

همه هجاهای فارسی با ترکیب همین صامت‌ها و مصوت‌ها ساخته می‌شوند. مثلاً کلمه «باران» از دو هجای «با» و «ران» تشکیل شده است. هجای اول شامل یک صامت «ب» و مصوت «ا» است. هجای دوم هم با ترکیب صامت «ر»، مصوت «ا» و صامت «ن» ساخته شده است.

مثال هجا

در بخش قبلی به طور کلی توضیح دادیم که هجا چیست و از چه اجزایی تشکیل می‌شود. در این بخش، مثال‌هایی از هجاهای فارسی را بررسی می‌کنیم.

مثال اول برای هجا

کلمه زیر از سه هجای «بی»، «یا»، «بان» تشکیل شده است. «ی» در این کلمه، یک بار به‌عنوان مصوت (در هجای اول) و یک بار به‌عنوان صامت (در هجای دوم) تلفظ می‌شود.

مثال دوم برای هجا

کلمه زیر از ۳ هجا تشکیل شده است. هجاهای آن را در ادامه مشاهده می‌‌کنید.

مثال سوم برای هجا

مثال زیر با ۷ هجا ساخته شده است.

مثال چهارم برای هجا

هجاهای کلمه زیر شامل ۷ مورد هستند که هر کدام در کادر زیر نشان داده شده‌اند.

مثال پنجم برای هجا

جمله زیر با ۱۱ هجا ساخته شده است که آن‌ها را در کادر زیر مشاهده می‌کنید.

نقش هجاها در وزن شعر فارسی

هجاها و ساختار آن‌ها علاوه‌بر اینکه در زبان‌شناسی نقش قابل‌توجهی دارند، در ادبیات فارسی هم بسیار مهم هستند. بخش گسترده‌ای از ادبیات فارسی به وزن شعر و اوزان عروضی اختصاص دارد. هنگام تشخیص وزن شعرها و مشخص کردن اوزان عروضی آن‌ها، در قدم اول لازم است هجاهای بیت یا مصراع مورد نظر را از هم تشخیص بدهید. بنابراین، هر نکته‌ای که در این مطلب در مورد هجاها و ساختار آن‌‌ها بیان کردیم، برای یادگیری عروض شعر فارسی هم مفید خواهد بود.

در ادامه، فهرستی از فیلم‌های آموزشی فرادرس را مشاهده می‌کنید که در آن‌ها به وزن‌های شعر فارسی و تأثیر هجاها در تشخیص اوزان عروضی پرداخته شده است.

برای یادگیری سایر نکته‌های ادبیات فارسی یا آشنایی با صنایع ادبی می‌توانید از مجموعه فیلم‌های آموزشی زیر در فرادرس کمک بگیرید.

الگوی هجایی زبان فارسی

در بخش‌های قبلی نشان دادیم که هجا چیست و مثال‌هایی از آن را نیز بررسی کردیم. در این بخش، به برخی از قواعد مربوط به هجاها و ساختار آن‌ها اشاره می‌کنیم. ممکن است در ابتدا این‌طور به نظر برسد که تمامی واج‌ها می‌توانند در کنار هم قرار بگیرند و هجاها را تشکیل بدهند، اما در واقع، هم‌نشینی واج‌ها در کنار یکدیگر و ساخت هجاها محدودیت‌هایی دارد.

در این بخش، ضمن معرفی ساختار اصلی هجاها، به مهم‌ترین قواعد هم‌نشینی واج‌ها و محدودیت‌های آن‌ها اشاره می‌کنیم. البته در فیلم آموزش مقدماتی زبان‌شناسی فرادرس نیز ساختار هجاهای فارسی به‌خوبی بررسی شده است. در ادامه، لینک این فیلم آموزشی کاربردی را مشاهده می‌کنید.

همه هجاهای فارسی براساس یکی از سه الگوی زیر ساخته می‌شوند. علامت «c» به معنای صامت یا همخوان و علامت «v» به معنای مصوت یا واکه است.

الگوی ۱

در الگوی اول، تنها از یک صامت و یک مصوت استفاده می‌شود. مصوتی که در این هجا به کار می‌رود، می‌تواند مصوت بلند یا کوتاه باشد.

الگوی ۲

در الگوی دوم، از دو صامت و یک مصوت کوتاه یا بلند استفاده می‌شود.

الگوی ۳

الگوی سوم از سه صامت و یک مصوت کوتاه یا بلند ساخته می‌شود.

قواعد هجایی زبان فارسی

با توجه به الگوهای هجایی که در بخش قبل معرفی کردیم و همچنین مثال‌های آن‌ها، متوجه می‌شویم که هم‌نشینی واج‌ها و ساخت هجاهای فارسی قواعد به‌خصوصی دارد. در ادامه، هر کدام از این قواعد را توضیح می‌دهیم.

• همه هجاهای فارسی با صامت شروع می‌شوند. کلمه‌هایی مثل «اُردک»، «آب» و «ایران» اگرچه ظاهراً با مصوت آغاز شده‌اند اما در واقع، یک صامت /ʔ/ در ابتدای آن‌ها قرار گرفته است.
• مصوت‌ها همیشه دومین واج هر هجا هستند.
• هیچ هجایی بیشتر از ۳ صامت ندارد.
• هرگز ۳ صامت در کنار هم قرار نمی‌گیرند.
• هرگر ۲ مصوت در کنار هم نمی‌آیند.
• هیچ هجایی با ۲ صامت شروع نمی‌شود.
• همه هجاها تنها با یک صامت شروع می‌‌شوند.
• هیچ هجایی بیشتر از ۴ واج ندارد.
• طولانی‌ترین هجاها، حداکثر ۳ صامت و یک مصوت دارند.
• هیچ هجایی بیشتر از یک مصوت ندارد. بنابراین، تعداد هجاهای هر کلمه با تعداد مصوت‌های آن برابر است.
• کوتاه‌ترین هجای فارسی با الگوی cv و بلندترین هجا با الگوی cvcc ساخته می‌شود.

گاهی ممکن است از زبان‌های دیگر، مانند انگلیسی، هجاهایی به زبان فارسی وارد شوند که با الگوی هجایی فارسی مطابقت ندارد. در این حالت، فارسی‌زبانان تغییراتی را در هجاهای کلمه به وجود می‌آورند و آن را مطابق با الگوی هجایی فارسی تغییر می‌دهند.

به‌طور مثال، کلمه «لوسْتْر» از زبان انگلیسی وارد زبان فارسی شده است. الگوی هجای آن cvccc  است؛ یعنی در این هجا ۳ صامت کنار هم قرار گرفته‌اند. فارسی‌زبانان برای تلفظ راحت‌تر این کلمه، بین صامت سوم و چهارم آن، مصوت /e/ را قرار می‌دهند و آن را به صورت «لوسْتِر» تلفظ می‌‌کنند.

برای اینکه بدانید اجزا و الگوی هر هجا چیست و ساختار این واحدهای زبانی را بهتر بشناسید، توصیه می‌کنیم به فیلم آموزش علوم و فنون ادبی ۱ فرادرس مراجعه کنید.

قواعد شمارش هجاها

در بخش قبل توضیح دادیم که انواع الگوی هجا چیست و از چه واج‌هایی تشکیل می‌شود. همچنین قواعد هم‌نشینی واج‌ها را در انواع هجاها بررسی کردیم. در این بخش، نحوه شمارش هجاها را توضیح می‌دهیم و قواعد آن را بیان می‌کنیم.

هنگام مشخص کردن هجاها و شمارش آن‌ها در کلمه یا جمله، لازم است به نکته‌های زیر توجه داشته باشید.

• برای شمارش هجاهای کلمه یا جمله باید ابتدا هجاهای آن‌ها را با علامت «ـ» از یکدیگر جدا کنید. مثلاً کلمه «کتاب» را به صورت «ک ـ تاب» دربیاورید یا حتی آن را با الفبای IPA مشخص کنید؛ مانند «tab ـ ke».
• در خط فارسی، برای نشان دادن مصوت‌های کوتاه از حرکت‌های «ـَ»، «ـِ» و «ـُ» استفاده می‌شود. این حرکت‌ها معمولاً در صورت نوشتاری کلمه‌ها نشان داده نمی‌شوند. برای شمارش هجاها، در صورت امکان این حرکت‌ها را مشخص کنید تا تشخیص هجاها و محاسبه آن‌ها راحت‌تر باشد؛ مانند «مَد ـ رِ ـ سه»
• توجه داشته باشید که هنگام جداسازی هجاها، هیچ هجایی نباید کمتر از ۲ واج و بیشتر از ۴ واج داشته باشد.
• در هنگام جداسازی هجاها و شمارش آن‌ها، به صورت آوایی هجاها توجه کنید، نه به صورت نوشتاری آن‌ها. به‌طور مثال، هجاهای کلمه «آسیاب» باید به صورت «آ ـ سی ـ یاب» نوشته شود. «ی» در این کلمه، یک بار در نقش مصوت و یک بار هم در نقش صامت به تلفظ درمی‌آید اما در خط، فقط یک بار نوشته می‌شود.
• حرف‌هایی که تشدید داشته باشند، دو بار محاسبه می‌شوند. مثلاً هجاهای کلمه «مُدَّت» به صورت «مُد ـ دَت» مشخص می‌شوند.
• «واو» معدوله در کلمه‌هایی مانند «خواندن» و «خواستن»، تلفظ نمی‌شود و تأثیری هم در تعداد هجاهای کلمه ندارد.
• برخی از کلمه‌ها دارای تلفظ‌های متفاوتی هستند. هنگام شمارش هجاهای آن‌ها به این نکته توجه داشته باشید. مثلاً هجاهای کلمه «طهماسبی» به دو صورت «طَه ـ ما ـ سِ ـ بی» یا «طَه ـ ماس ـ بی» مشخص می‌شود.
• هنگام مشخص کردن هجاها و شمارش آن‌ها به کسره اضافه (ـِ) بین مضاف و مضاف‌الیه یا صفت و موصوف توجه کنید. این کسره معمولاً در خط نشان داده نمی‌‌شود اما حتماً تلفظ می‌شود.

به کمک مطلب زیر در مجله فرادرس، کاربرد کسره اضافه را در ترکیب‌های اضافی به‌راحتی می‌آموزید.

مثال شمارش هجاها

در ادامه، برای یادگیری بهتر این مبحث، مثال‌هایی از نحوه شمارش هجاها بررسی می‌شود. در فیلم آموزش علوم و فنون ادبی ۲ فرادرس، مثال‌های بیشتری از نحوه تشخیص و جداسازی هجاها، به ویژه در شعر فارسی، ارائه شده است. لینک این فیلم آموزشی را در ادامه مشاهده می‌کنید.

مثال اول برای شمارش هجاها

مثال زیر از نوع کلمه‌هایی است که به دو صورت تلفظ می‌شوند. هر دو صورت تلفظ آن و تعداد هجاهایشان را در ادامه مشاهده می‌کنید.

مثال دوم برای شمارش هجاها

در مثال زیر، «‍ـه» در کلمه‌های «خانه» و «به»، «های بیان حرکت» است و به صورت «ـِ» تلفظ می‌شود. بنابراین، هجاهای «نه» و «به» تنها شامل یک صامت و یک مصوت هستند.

مثال سوم برای شمارش هجاها

در شمارش هجاهای گروه اسمی زیر، به کسره اضافه (شرکتِ تبلیغاتی) توجه داشته باشید.

مثال چهارم برای شمارش هجاها

در مثال زیر، توجه داشته باشید که کلمه «علوم» با کسره اضافه آمده است.

مثال پنجم برای شمارش هجاها

در این مثال، بین کلمه‌های «درس‌ها» و «آسان»، از کسره اضافه و «ی» میانجی استفاده شده است.

مثال ششم برای شمارش هجاها

توجه داشته باشید که «ه» در «حلقه» و «به» به صورت «ـِ» تلفظ می‌شود. همچنین کلمه «غلام» با کسره اضافه آمده است.

مثال هفتم برای شمارش هجاها

دقت کنید که کلمه «حوض»، کسره اضافه ندارد و در کل به صورت یک هجا تلفظ می‌شود.

مثال هشتم برای شمارش هجاها

در مثال زیر، «ه» در «به»، به صورت «ـِ» تلفظ می‌شود. «و» در «خواهم» نیز نشانه زینت است و تلفظ نمی‌شود.

مثال نهم برای شمارش هجاها

در شمارش هجاهای این جمله به کسره اضافه بین «کتاب‌ها» و «خود» توجه داشته باشید.

مثال دهم برای شمارش هجاها

در جمله زیر، «ه» انتهای «چه» به صورت «ـِ» تلفظ می‌‌شود.

مثال یازدهم برای شمارش هجاها

در این مثال، «ه» در کلمه «شاهنامه»، به صورت «ـِ» تلفظ می‌شود. در این جمله، کلمه‌های «پهلوانان» و «نامدار» با کسره اضافه آمده‌اند.

مثال دوازدهم برای شمارش هجاها

در مثال زیر، کلمه «آسمان» را هم به صورت «آسِمان» و هم به صورت «آسْمان» می‌توان تلفظ کرد. این کلمه در حالت اول، سه‌هجایی و در حالت دوم، دوهجایی است.

مثال سیزدهم برای شمارش هجاها

در مثال زیر، «ه» در کلمه قفسه به صورت «ـِ» تلفظ می‌شود.

مثال چهاردهم برای شمارش هجاها

در مثال زیر، «ی» در کلمه «خیابان‌ها» یک بار به صورت مصوت و یک بار هم به صورت صامت تلفظ می‌شود.

مثال پانزدهم برای شمارش هجاها

بین کلمه‌های «مهلت» و «نام‌نویسی»، حرکت کسره اضافه «ـِ» قرار دارد. هنگام شمارش هجاها لازم است به آن توجه کنید.

انواع هجا چیست؟

برای اینکه بدانیم انواع هجا چیست، لازم است به اجزای تشکیل‌دهنده آن‌ها، یعنی واج‌ها دقت کنیم. تمامی هجاهای فارسی را براساس واج آخر آن‌ها می‌توان به دو دسته «هجاهای باز» و «هجاهای بسته» تقسیم کرد.

به هجاهایی که آخرین واج آن‌ها یکی از مصوت‌های «آ»، «او»، «ای»، «-َ»، «-ِ» و «ـُ» باشد، «هجای باز» می‌گویند. به طور مثال، هجاهای «سا»، «بو» و «نَ» همگی از نوع هجاهای باز هستند

به هجاهایی که واج آخر آن‌ها صامت باشد، «هجای بسته» می‌گویند. هجاهای «بر»، «تیر»، «ناز» و… از نوع هجاهای بسته هستند.

سؤالات متداول

اینکه هجا چیست و چه ساختاری دارد، در بخش‌های قبلی این مطلب بررسی شد. در این بخش، به سراغ برخی از سؤال‌های متداول در مورد هجاها می‌رویم و به آن‌ها پاسخ می‌دهیم. البته برای اینکه مهم‌ترین نکته‌های مربوط به هجا را مرور کنید، توصیه می‌کنیم به فیلم آموزش علوم و فنون ادبی ۱ فرادرس مراجعه کنید. لینک این آموزش کاربردی را در ادامه می‌بینید.

آیا هجا و تکواژ یکی هستند؟

خیر، هجاها با قرار گرفتن در کنار یکدیگر، انواع تکواژها را تشکیل می‌دهند. برخی تکواژها تنها از یک هجا تشکیل می‌شوند اما برخی دیگر از ترکیب چند هجا به وجود می‌آیند.

آیا هجاها و واژه‌ها یکی هستند؟

خیر، در واقع، هجاها عناصر تشکیل‌دهنده واژه‌ها به شمار می‌آیند. هر واژه‌ای ممکن است از یک یا چند هجا تشکیل شده باشد.

تمرین هجای فارسی

تا اینجا ساختار هجاها را معرفی کردیم و نشان دادیم که انواع هجا چیست. در این بخش، آزمونی را ارائه می‌کنیم که با حل کردن آن می‌توانید آموخته‌های خود را در مورد هجاها مرور کنید. این آزمون ده سؤال دارد که همگی به صورت چهارگزینه‌ای طراحی شده‌اند.

برای پاسخ دادن به این آزمون، ابتدا صورت هر سؤال را بادقت بخوانید و سپس گزینه مورد نظرتان را علامت بزنید. زیر هر کدام از سؤال‌ها گزینه «مشاهده جواب» قرار دارد که با کلیک روی آن، پاسخ درست هر سؤال نشان داده می‌‌شود. با کلیک روی گزینه «شرح پاسخ»، جواب تشریحی هر کدام از سؤال‌ها در اختیارتان قرار می‌گیرد.

بعد از اینکه به همه سؤال‌ها جواب دادید، گزینه «دریافت نتیجه آزمون» نشان داده می‌شود. با کلیک روی این گزینه، می‌توانید تعداد امتیازهای را که از این آزمون کسب کرده‌اید، مشاهده کنید.