در زبان فارسی، روش‌های مختلفی برای ساخت انواع واژه‌ وجود دارد. «ترکیب» یکی از مهم‌ترین روش‌های واژه‌سازی در زبان فارسی است. در فرایند ترکیب، دو تکواژ آزاد یا دو کلمه مستقل با هم ترکیب می‌شوند و یک «کلمه مرکب» را می‌سازند. واژه‌های مرکب، کلمه‌هایی هستند که از کنار هم آمدن دو یا چند تکواژ آزاد یا کلمه معنادار ساخته می‌شوند؛ مانند کلمه مرکب «شاداب» که از ترکیب دو تکواژ آزاد «شاد» و «آب» به وجود آمده است. در این مطب از مجله فرادرس، ابتدا نشان می‌دهیم که واژه مرکب چیست و سپس کاربرد آن را با مثال‌های متنوع بررسی می‌کنیم. در مرحله بعد، انواع واژه‌های مرکب و ساختار آن‌ها را معرفی می‌کنیم و روش‌های تشخیص آن‌ها را توضیح می‌دهیم. در پایان، برای یادگیری بهتر نکته‌ها، آزمونی با ده سؤال چهارگزینه‌ای در اختیارتان قرار می‌دهیم.

واژه مرکب چیست؟

«واژه مرکب» کلمه‌ای است که از کنار هم قرار گرفتن دو یا چند تکواژ آزاد، یا از ترکیب چند کلمه ساخته می‌شود؛ مانند کلمه مرکب «آشپزخانه» که از ترکیب سه واژه «آش»، «پز» و «خانه» ساخته شده است. کلمه‌های مرکب نقش مهمی در جمله‌سازی دارند. با وجود این، در زبان فارسی واژه‌های دیگری هم به کار می‌روند که ساختار آن‌ها با واژه‌های مرکب تفاوت دارد.

انواع واژه‌های فارسی در فیلم آموزش فارسی پایه نهم فرادرس به‌خوبی آموزش داده شده‌اند. لینک این فیلم آموزشی را در ادامه مشاهده می‌کنید.

تمامی واژه‌های فارسی را می‌توان به ۴ دسته زیر تقسیم کرد.

• واژه ساده: تنها از یک تکواژ آزاد ساخته می‌شود. مانند «نان»، «آب»، «شاد» و… .
• واژه مرکب: از ترکیب دو یا چند کلمه معنادار یا از کنار هم آمدن دو یا چند تکواژ آزاد به وجود می‌آید. مانند «نام‌آشنا»، «آب‌مروارید»، «کتاب‌خانه» و… .
• واژه وندی: از کنار هم آمدن یک تکواژ آزاد و یک یا چند وند به دست می‌آید. مانند «شسته»، «ناآشنا»، «سرخی» و… .
• واژه مرکب وندی: از دو یا چند تکواژ آزاد و یک یا چند وند تشکیل می‌شود. مانند «میوه‌خوری»، «آب‌و‌هوا» و… .

با توجه به دسته‌بندی بالا متوجه می‌شویم برای اینکه بدانیم واژه مرکب چیست، لازم است ابتدا با مفهوم «تکواژ» و انواع آن بیشتر آشنا شویم. در بخش بعدی این مطلب، تکواژهای فارسی را با مثال توضیح می‌دهیم.

تکواژ و انواع آن

تکواژها عناصری هستند که از کنار هم آمدن «واج‌ها» به وجود می‌آیند. تکواژها ممکن است کاربرد و معنای مستقل داشته باشند و به صورت جداگانه در جمله‌ها بیایند یا اینکه کاربرد و معنای مستقل نداشته باشند و به‌عنوان بخشی از واژه‌های دیگر به کار بروند. بر این اساس، تکواژها به دو دسته زیر تقسیم می‌شوند.

• تکواژ آزاد: تکواژهایی که معنا یا نقش دستوری مستقلی دارند و به‌عنوان یک واحد جداگانه در جمله به کار می‌روند. مانند: «باد» و «به» در جمله «باد خودش را به شیشه می‌کوبد.»
• تکواژ وابسته: تکواژهایی که معنا یا نقش دستوری مستقلی ندارد و به‌عنوان بخشی از کلمه‌های دیگر استفاده می‌‌شوند. مانند «و» در کلمه «کت‌و‌شلوار».

هنگامی که دو یا چند تکواژ آزاد در کنار هم قرار بگیرند و یک کلمه واحد را تشکیل بدهند، واژه مرکب ساخته می‌شود. به طور مثال، «آب» و «اکسیژن» هر دو تکواژ آزاد هستند و به صورت جداگانه به کار می‌روند. اگر این دو تکواژ در کنار هم قرار بگیرند، کلمه «آب‌اکسیژن» را تشکیل می‌‌دهند. «آب‌اکسیژن» کلمه مرکبی است که از دو جزء معنادار تشکیل می‌شود.

مثال واژه مرکب

در این بخش قبل به‌طور کلی آموختید که واژه مرکب چیست. در این بخش، با مثال‌هایی از این نوع واژه‌ها آشنا می‌شوید.

مثال اول برای واژه مرکب

کلمه «نامزد» از دو تکواژ آزاد «نام» و «زد» ساخته شده است. «نام» یک نوع اسم به شمار می‌آید اما «زد» بن ماضی از مصدر «زدن» است.

مثال دوم برای واژه مرکب

«میهن‌پرست» هم نوعی کلمه مرکب است که با ترکیب اسم «میهن» و بن مضارع «پرست» به وجود آمده است.

مثال سوم برای واژه مرکب

سه تکواژ آزاد «آب»، «دوغ» و «خیار» کلمه مرکب «آب‌دوغ‌خیار» را تشکیل داده‌اند.

مثال چهارم برای واژه مرکب

«همیشه» قید است و با قرار گرفتن در کنار اسم «بهار»، کلمه مرکب «همیشه‌بهار» را تشکیل می‌دهد.

مثال پنجم برای واژه مرکب

کلمه مرکب زیر از ترکیب دو تکواژ آزاد «مکتب» و «خانه» ساخته شده است.

مثال‌های بیشتری از واژه مرکب در فیلم آموزش فارسی پایه نهم فرادرس بررسی شده است.

جایگاه واژه مرکب در گروه ها

واژه‌های فارسی، به‌ویژه واژه‌های مرکب، نقش مهمی در ساخت جمله‌ها دارند. به این صورت که کلمه‌ها در مرحله اول، انواع گروه‌ها را تشکیل می‌دهند و سپس با کنار هم آمدن گروه‌ها، جمله‌ها ساخته می‌شوند.

واژه‌های مرکبی که به‌عنوان اسم به کار می‌‌روند، می‌توانند گروه‌های اسمی مختلفی را تشکیل بدهند. این واژه‌ها در جایگاه هسته گروه یا وابسته‌های این گروه‌های اسمی قرار می‌گیرند.

برای اینکه با گروه‌های اسمی و نقش واژه‌ها، از جمله واژه‌های مرکب در ساختار آن‌ها بیشتر آشنا شوید، پیشنهاد می‌کنیم به فیلم‌های آموزشی زیر در فرادرس مراجعه کنید.

برای یادگیری سایر بخش‌های دستور زبان فارسی، همچنین شناخت صنایع و آرایه‌های ادبی می‌توانید به مجموعه فیلم‌های آموزشی زیر در فرادرس مراجعه کنید.

ساختار واژه مرکب

کلمه‌های مرکب با روش‌های مختلفی ساخته می‌شوند و اجزای گوناگونی دارند. در این بخش، به ساختار این نوع از کلمه‌ها می‌پردازیم و نشان می‌دهیم که اجزای تشکیل‌دهنده واژه مرکب چیست.

برای شناخت بیشتر واژه‌ها، به‌خصوص اسم‌ها، توصیه می‌کنیم به فیلم آموزش درس فارسی پایه هشتم فرادرس مراجعه کنید. از طریق لینک زیر می‌توانید به این فیلم آموزشی دسترسی داشته باشید.

۱. ترکیب دو یا چند اسم

از ترکیب دو یا چند اسم می‌توان واژه مرکب ساخت؛ مانند «مادر زن» که از دو اسم «مادر» و «زن» تشکیل شده است.

۲. ترکیب بن ماضی و بن مضارع فعل با واژه‌ دیگر

بعضی از واژه‌های مرکب با ترکیب بن فعل (ماضی یا مضارع) و واژه یا واژه‌های دیگر ساخته می‌شوند؛ مانند کلمه مرکب «پیشرفت» که با ترکیب قید «پیش» و بن ماضی «رفت» به وجود آمده است. کلمه «خاکریز» هم از اسم «خاک» و بن مضارع «ریز» تشکیل شده است.

در ساختار این کلمه‌ها از انواع صفت‌ها، اسم، قید، انواع ضمیر و… استفاده می‌شود. به‌طور مثال، در کلمه مرکب «خودنویس» از ضمیر و بن فعل استفاده شده است.

۳. تکرار یک کلمه

گاهی با تکرار یک کلمه هم می‌توان واژه مرکب ساخت؛ مانند کلمه مرکب «اندک‌اندک» که با تکرار کلمه «اندک» ساخته شده است.

۴. ترکیب صفت بیانی و اسم

با کنار هم قرار دادن صفت بیانی و اسم می‌توان واژه مرکب ساخت؛ مثل کلمه مرکب «سپیدرود» که از صفت بیانی «سپید» و اسم «رود» تشکیل شده است.

برای آشنایی بیشتر با صفت‌های بیانی و انواع آن‌ها می‌توانید از مطلب زیر در مجله فرادرس کمک بگیرید.

۵. ترکیب صفت شمارشی و اسم

برخی از اسم‌های مرکب با ترکیب صفت شمارشی و اسم ساخته می‌شوند. به‌طور مثال، کلمه «چهارراه» از ترکیب صفت شمارشی «چهار» و اسم «راه» ساخته شده است.

۶. تکرار اسم صوت

اسم‌های صوت یا نام‌آواها کلمه‌هایی هستند که بر صدای یک حیوان، شیء و… دلالت دارند. با تکرار این کلمه‌ها می‌توان واژه مرکب ساخت. مثلاً کلمه «بَع» بر صدای حیوان «گوسفند» دلالت دارد. با تکرار این کلمه، واژه مرکب «بع‌بع» ساخته می‌شود.

۷. ترکیب اسم و اتباع

«اتباع‌ها» کلمه‌های بی‌معنایی هستند که همراه با واژه‌ها می‌آیند و به لحاظ آوایی به آن‌ها شباهت دارند. با کنار هم قرار دادن اسم و اتباع آن، کلمه‌های مرکب ساخته می‌شوند.

به‌طور مثال، «چیز» اسم است و «میز» اتباع آن به شمار می‌آید. با کنار هم قرار دادن این دو کلمه، واژه مرکب «چیزمیز» ساخته می‌شود.

ویژگی های واژه مرکب

واژه‌های مرکب، مانند سایر کلمه‌ها، ویژگی‌هایی خاصی دارند که با توجه به آن‌ها هم ساختار واژگان مرکب را بهتر یاد می‌گیرید و هم تشخیص این کلمه‌ها برایتان آسان‌تر می‌شود. در این بخش، به مهم‌ترین ویژگی‌های واژه‌های مرکب اشاره می‌کنیم و آن‌ها را با مثال نشان می‌دهیم.

۱. جدای‌ ناپذیری

بین اجزای کلمه‌های مرکب نمی‌توان فاصله انداخت. به عبارت دیگر، نمی‌توان تکواژهای وابسته «ها»، «ان» و «تر» یا صفت‌ها و مضاف‌الیه‌ها را میان اجزای تشکیل‌دهنده آن‌ها قرار داد. به طور مثال، «کتاب‌خوان» یک واژه مرکب است. نمی‌توان بین دو جزء آن، تکواژ «ها» را قرار داد و این کلمه را به صورت «کتاب‌ها‌خوان» درآورد. همچنین نمی‌توان بین دو جزء آن صفت «خوب» را قرار داد و کلمه «کتاب‌خوب‌خوان» را ساخت.

۲. داشتن یک تکیه

هر کلمه از یک یا چند «هجا» ساخته می‌شود. هجاها ترکیبی از واج‌ها هستند که در یک دم زدن و بدون توقف ادا می‌شوند. در کلمه‌هایی که دارای چند هجا هستند، همیشه یک هجا با شدت بیشتری ادا شده و از بقیه متمایز می‌شود. به مشخص‌تر و شدیدتر ادا کردن یک هجا، «تکیه» می‌گویند. هجایی که تکیه داشته باشد، «هجای تکیه‌دار» نامیده می‌شود.

توجه داشته باشید که هر کلمه، از هر نوعی که باشد، تنها یک هجا دارد. به طور مثال، کلمه «خروس» و «خوان»، هر کدام یک تکیه دارند. اگر با ترکیب این دو کلمه، واژه مرکب «خروس‌خوان» را بسازیم، این کلمه جدید هم تنها دارای یک تکیه خواهد بود. به عبارت دیگر، اگرچه «خروس‌خوان» با ترکیب دو تکواژ آزاد و دو کلمه به وجود آمده، اما چون یک کلمه است، تنها یک تکیه دارد.

۳. ساخته شدن از ترکیب‌ ها

اگر به زیرساخت واژه‌های مرکب دقت کنیم، می‌بینیم که بسیاری از آن‌ها در واقع، ترکیب اضافی، ترکیب وصفی یا ترکیب عطفی بوده‌اند. سپس با ادغام شدن اجزای این ترکیب‌ها، واژه‌های مرکب ساخته شده‌اند.

به‌طور مثال، گروه اسمی «دخترِ خاله» نوعی ترکیب اضافی است که در آن، «دختر» نقش مضاف و «خاله» نقش مضاف‌الیه را به عهده دارد. اجزای این گروه به‌تدریج با هم ادغام شده‌اند و کلمه مرکب «دخترخاله» را تشکیل داده‌اند. واژه مرکب «خوش‌خلق» هم چنین حالتی دارد. این کلمه ابتدا به صورت ترکیب وصفی مقلوب «خلقِ خوش» بوده و سپس به صورت واژه مرکب «خوش‌خلق» درآمده است.

ترکیب عطفی «آب و خاک» هم با ادغام شدن اجزای آن، کلمه مرکب «آب‌و‌خاک» را تشکیل می‌دهد.

انواع ترکیب‌های فارسی، به‌خصوص ترکیب‌های وصفی و اضافی را با مشاهده فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه دوازدهم فرادرس، بهتر و بیشتر می‌آموزید.

مقوله دستوری واژه مرکب

مقوله دستوری به معنای نوع کلمه است. در زبان فارسی، ۷ مقوله وجود دارد که عبارتند از: فعل، انواع اسم، صفت، قید، ضمیر، حروف ربط و اضافه و انواع شبه‌جمله‌ها. کلمه‌های مرکب در نمامی این مقوله‌ها وجود دارند. مثال‌هایی از مقوله‌های واژه‌های مرکب در ادامه نشان داده شده است.

مثال ۱

در مثال زیر، «خویشتن» از دو کلمه «خویش» و «تن» ساخته شده و با مقوله دستوری «ضمیر» به کار رفته است.

مثال ۲

در این مثال، واژه مرکب «بنابراین» از ترکیب سه تکواژ آزاد «بنا»، «بر» و «این» تشکیل شده است. مقوله این کلمه مرکب «قید» است.

مثال ۳

در جمله زیر، «به‌به» شبه‌جمله است و نوعی کلمه مرکب به شمار می‌آید. این کلمه با تکرار کلمه «به» به وجود آمده است.

نقش دستوری واژه مرکب

هر کدام از کلمه‌هایی که در جمله به کار می‌روند، نقش دستوری به‌خصوصی را ایفا می‌کنند. مثلاً «فرشته‌ها» در جمله «فرشته‌ها هر شب به خوابم می‌آیند.» انجام‌دهنده فعل جمله است و نقش نهادی را به عهده دارد. همچنین اسم «میوه‌ها» در جمله «میوه‌ها را از درخت چیدم.» اثرپذیری از فعل جمله را نشان می‌دهد. این کلمه، نقش دستوری مفعولی را ایفا می‌کند.

انواع نقش‌های دستوری زبان فارسی در فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه دوازدهم توضیح داده شده است. در ادامه، لینک این فیلم آموزشی کاربردی ارائه شده است.

در بخش‌های قبلی نشان دادیم که واژه مرکب چیست و چه ساختاری دارد. در بخش پیش رو، به این موضوع می‌پردازیم که واژه‌های مرکب کدام نقش‌های دستوری را در جمله به عهده دارند. واژه‌های مرکب می‌توانند تمامی نقش‌های دستوری را به عهده بگیرند. در ادامه، مثال‌هایی از نقش‌های دستوری اسم‌های مرکب نشان داده شده است.

مثال ۱

در مثال زیر، «کاروانسرا» اسم مرکب است و با ترکیب «کاروان» و «سرا» ساخته شده است. این کلمه در مثال زیر، نقش دستوری نهاد را به عهده دارد.

مثال ۲

«کم‌کم» کلمه مرکبی است که با تکرار کلمه «کم» ساخته شده است. «کم‌کم» در مثال زیر نقش قیدی را ایفا می‌کند.

مثال ۳

کلمه مرکب «خوش‌اخلاق» که با ترکیب دو کلمه «خوش» و «اخلاق» به وجود آمده است، نقش مسندی را در جمله زیر به عهده دارد.

مثال ۴

کلمه مرکب «وفادار» که با ترکیب دو کلمه «وفا» و «دار» ساخته شده است، در مثال زیر، نقش دستوری منادایی را به عهده دارد.

روش تشخیص واژه مرکب

برای اینکه بتوانید واژه‌های مرکب را به‌سادگی تشخیص بدهید، لازم است به دو نکته دقت کنید. اول اینکه در کلمه‌های مرکب از اجزای بی‌معنی استفاده نمی‌شود. بنابراین، کلمه «دانش‌آموز» مرکب نیست، چون در آن از جزء بی‌معنی «ـِ ش» استفاده شده است. برعکس، واژه «خوش‌خط» مرکب است، چون هر دو جزء آن، یعنی «خوش» و «خط» معنادار هستند.

نکته دیگر اینکه بین اجزای کلمه مرکب نمی‌توان تکواژ آزاد یا وابسته‌ای را اضافه کرد. مثلاً نمی‌توان کلمه مرکب «خوش‌خط» را به صورت «خوش‌‌ترخط» یا «خوش‌با‌خط» درآورد.

در صورتی که بتوان بین اجزای کلمه، تکواژی را اضافه کرد، آن کلمه دیگر از نوع مرکب نیست. در واقع، نوعی ترکیب وصفی، اضافی یا عطفی است. به طور مثال، می‌توان ترکیب وصفی «خطِ خوش» را به صورت «خط‌های خوش» یا «خطِ زیبایِ خوش» درآورد، بدون اینکه ساختار یا معنای آن دچار مشکل شود.

واژه مرکب در گذر زمان

در بخش‌های قبلی نشان دادیم که واژه مرکب چیست. سپس انواع و ساختار آن را هم بررسی کردیم. همچنین به این نکته هم اشاره کردیم که واژه‌های مرکب از ترکیب دو یا چند کلمه دیگر ساخته می‌شوند. در ادامه، باید این نکته را هم اضافه کنیم که معمولاً با گذشت زمان، اجزای واژه‌های مرکب آن‌چنان با هم ادغام می‌شوند که تشخیص آن‌ها برای اهل زبان دشوار می‌‌شود.

مثلاً کلمه «سهراب» امروزه به‌عنوان یک کلمه ساده شناخته می‌شود. کمتر کسی ممکن است بداند که «سهراب» در واقع یک کلمه مرکب بوده که از ترکیب «سُهر» و «آب» ساخته شده است. «سهر» به معنای «سرخ» بوده و سهراب هم با معنای «سرخ‌آب» کاربرد داشته است.

بنابراین، هنگام تشخیص واژه‌های مرکب، به این نکته دقت کنید که اجزای آن‌ها در فارسی معاصر، معنا داشته باشند. به‌طور مثال، برای فارسی‌زبان امروزی، دیگر کلمه «سهر» معنایی ندارد. به همین خاطر، کلمه «سهراب» برای او نوعی کلمه ساده به شمار می‌آید، نه واژه مرکب.

سؤالات متداول

تا اینجا یاد گرفتید که واژه مرکب چیست و چه انواعی دارد. در این بخش، به بعضی از سؤال‌های متداول در مورد این مبحث پی می‌برید و پاسخ آن‌ها را هم مطالعه می‌کنید.

البته اگر همچنان تشخیص کلمه‌های مرکب و ساختار آن‌ها برایتان دشوار است، پیشنهاد می‌کنیم سری به فیلم آموزش فارسی پایه نهم فرادرس بزنید. لینک این فیلم آموزشی را در ادامه می‌بینید.

آیا در ساختار کلمه مرکب از تکواژ وابسته استفاده می‌شود؟

خیر، در ساختار کلمه مرکب تنها از تکواژهای آزاد استفاده می‌شود. تکواژهای وابسته در ساختار کلمه‌های وندی و وندی مرکب به کار می‌روند.

در ساختار کلمه مرکب از چند تکواژ آزاد استفاده می‌شود؟

برای تعداد تکواژهای آزاد در ساختار کلمه‌های مرکب محدودیتی وجود ندارد. با وجود این، حداکثر از ۴ تکواژ آزاد برای ساخت این کلمه‌ها استفاده می‌شود.

تمرین واژه مرکب

اینکه واژه مرکب چیست و چه ساختاری دارد، در بخش‌های قبلی این مطلب بررسی شد. در این بخش، ۱۰ سؤال چهارگزینه‌ای در مورد واژه‌های مرکب و مباحث مربوط به آن‌ها ارائه می‌شود.

برای پاسخ دادن به سؤال‌ها، ابتدا صورت هر سؤال را بخوانید و سپس گزینه مورد نظرتان را علامت بزنید. برای آنکه پاسخ درست هر سؤال را مشاهده کنید، کافی است روی گزینه «مشاهده جواب» که زیر هر کدام از سؤال‌ها قرار دارد، کلیک کنید. با کلیک روی گزینه «شرح پاسخ»، جواب تشریحی هر کدام از سؤال‌ها نشان داده می‌شود.

بعد از اینکه به همه سؤال‌ها جواب دادید، گزینه «دریافت نتیجه آزمون» نشان داده می‌شود. با کلیک روی آن می‌توانید تعداد امتیازهای خود را در این آزمون مشاهده کنید.