منظور از محل اعرابی در زبان عربی، جایگاه و نقش یک کلمه در جمله و گذاشتن حرکت مناسب برای آن نقش، روی آخرین حرف آن کلمه است. برای مثال، کلمه «علیٌ» در جمله «علیٌ تلمیذٌ.» مبتدا است و به همین خاطر، علامت «-ٌ» را پذیرفته است. در زبان عربی چهار نوع محل اعرابی برای اسم‌ها و فعل‌ها وجود دارد که شامل محل اعرابی مرفوع، منصوب، مجرور و مجزوم است. هرکدام از این محل‌های اعرابی برای نقش‌های خاصی استفاده می‌شوند. برای مثال، اعراب مرفوع مخصوص مبتدا و خبر و فاعل و… است یا مفعول به، مفعول فیه، تمیز و… اعراب منصوب می‌پذیرند. اعراب مجرور برای واژه‌های مجرور به حرف جر و مضاف الیه‌ها است و اعراب مجزوم نیز مخصوص فعل‌های امر و نهی و افعال مضارع شرطی است. در این مطلب از مجله فرادرس با مثال یاد می‌گیریم که محل اعرابی شامل چیست، هرکدام از محل‌های اعرابی در چه نقش‌هایی اعمال می‌شوند و شکل نشان دادن اعراب‌ها یعنی اعراب ظاهری، تقدیری و محلی را نیز بررسی می‌کنیم. در انتهای مطلب نیز پرسش‌هایی چهارگزینه‌ای طرح کرده‌ایم.

محل اعرابی شامل چیست؟

محل اعرابی، هم جایگاه و نقش کلمات و هم حرکت انتهایی آن‌ها را تعیین می‌کند و شامل اعراب مرفوع (-ُ)، منصوب (-َ)، مجرور (-ِ) و مجزوم (-ْ) است که کلمه‌ها یا جمله‌ها متناسب با جایگاه و نقش خود در جمله، یکی از این اعراب‌ها را با گذاشتن حرکتی روی آخرین حرفشان می‌پذیرند. البته در بعضی از کلمات، اعراب به صورت ظاهری مشخص نمی‌شود و اعراب محلی یا تقدیری وجود دارد.

در ادامه همه این موارد را با مثال یاد می‌گیریم و بررسی می‌کنیم اما پیش از آن، برای یادگیری کامل مبحث محل اعرابی، می‌توانید از فیلم‌ آموزش عربی، زبان قرآن ۱ پایه دهم فرادرس که لینکش را در کادر زیر آورده‌ایم، استفاده کنید.

در این بخش و در قالب یک جدول، به طور کامل می‌بینیم که محل اعرابی شامل چیست و در بخش‌های بعد، تمام نقش‌های هرکدام از محل‌های اعرابی را با مثال‌هایی متنوع، بررسی می‌کنیم.

جدول مثال انواع محل اعرابی

حالا که متوجه شدیم محل اعرابی شامل چیست، در جدول زیر انواع نقش‌هایی که در محل اعرابی مرفوع، منصوب، مجرور و مجزوم قرار دارند را با مثال آورده‌ایم.

در مطلب زیر، نقش کلمات در عربی به‌طور کامل توضیح داده شده است:

یادگیری محل اعرابی در عربی یازدهم

تا اینجا یاد گرفتیم محل اعرابی شامل چیست و نمونه‌هایی از آن را نیز دیدم. همانطور که دیدید، مبحث محل اعرابی گسترده است و تمام نقش‌های زبان عربی را در بر می‌گیرد. بنابراین یادگیری درست و کامل آن، ضروری است. چون اگر همه این محل‌های اعرابی و نقش‌های مختلفشان را یاد نگیریم، در شناسایی آن‌ها از یکدیگر، دچار مشکل خواهیم شد. البته یادگیری ترجمه زبان عربی نیز در شناسایی نقش و اعراب کلمات عربی به ما کمک خواهد کرد، زیرا ما با قواعد زبان فارسی بیشتر آشنا هستیم و اگر بتوانیم نقش و محل اعرابی یک کلمه را در ترجمه فارسی تشخیص دهیم، راحت‌تر می‌توانیم نقش و اعراب همان کلمه را در زبان عربی، شناسایی کنیم.

یادگیری همه این موارد نیازمند استفاده از آموزش‌های کامل اما ساده و کاربردی است که به همین علت، در این بخش برخی از فیلم‌های آموزشی زبان عربی فرادرس را آورده‌ایم تا با استفاده از آن‌ها، محل اعرابی کلمات را ساده‌تر شناسایی کنید.

همچنین برای دسترسی به آموزش‌های بیشتر، می‌توانید از مجموعه آموزش زیر استفاده کنید:

انواع محل اعرابی

تا اینجا یاد گرفتیم محل اعرابی شامل چیست. در این بخش انواع محل اعرابی را با مثال بررسی می‌کنیم یعنی تمام نقش‌هایی که مرفوع می‌شوند، منصوب می‌شوند، مجرور می‌شوند و تمام فعل‌هایی که مجزوم می‌شوند را با مثال بررسی می‌کنیم. انواع محل اعرابی را در فهرست زیر آورده‌ایم.

• محل اعرابی مرفوع
• محل اعرابی منصوب
• محل اعرابی مجرور
• محل اعرابی مجزوم

اما پیش از آن پیشنهاد می‌کنیم که با تماشای فیلم آموزش عربی، زبان قرآن ۱ فرادرس، با انواع اعراب کلمات آشنا شوید و آن‌ها را یاد بگیرید. لینک این آموزش را در کادر زیر آورده‌ایم.

در ادامه، نقش‌هایی که هرکدام از اعراب‌های بالا را می‌گیرند، با مثال بررسی می‌کنیم.

محل اعرابی مرفوع

حالا که متوجه شدیم محل اعرابی شامل چیست، به سراغ یادگیری محل اعرابی مرفوع می‌رویم. این محل اعرابی با نشانه‌های ظاهری «-ُ» و «-ٌ» و «انِ» و «ونَ» مشخص می‌شود و نقش‌های دستوری زیر، دارای اعراب مرفوع هستند.

• مبتدا
• خبر
• فاعل
• نائب فاعل
• اسم افعال ناقصه
• خبر حروف مشبهة بالفعل
• خبر لای نفی جنس

در ادامه هرکدام از نقش‌های محلی مرفوع را با مثال بررسی می‌کنیم.

مبتدا

مبتدا در زبان عربی، در جمله‌های اسمیه وجود دارد و اسمی است که در جمله، خبری درباره آن به ما داده می‌شود. برای مثال کلمه «النجاة» در جمله «النجاة فی الصدق. (رستگاری در صداقت است)» مبتدا است. مبتدا همیشه مرفوع است و باید یکی از نشانه‌های ظاهری محل رفع یعنی «-ُ و -ٌ و انِ و ونَ» را بگیرد. در جدول زیر، نمونه‌هایی از جمله‌های اسمیه را آورده‌ایم و مبتدا و محل اعرابی آن را مشخص کرده‌ایم.

نکته: مانند مثال «التلامیذُ» در جمله بالا، اگر اسمی «ال» داشته باشد دیگر تنوین نمی‌گیرد بلکه «-ُ» می‌گیرد.

خبر

خبر نیز، جزئی از جمله اسمیه است و بخشی است که خبری را درباره مبتدا به ما می‌دهد. برای مثال در جمله «التَّوَدُّدُ نِصْفُ الْعَقْلِ. (دوستی نیمی از خردمندی است)» از نهج البلاغه، کلمه «نصف» خبر است. خبرها نیز مانند مبتدا، همیشه مرفوع هستند. در جدول زیر، نمونه‌هایی از خبر را در جمله‌های اسمیه بررسی می‌کنیم تا با محل اعرابی خبر بیشتر اشنا شوید.

نکته: کلمه «نائم» در جدول بالا، چون در آخر جمله است و بعد از آن، کلمه‌ دیگری نیامده است، ساکن تلفظ می‌شود ولی همچنان مرفوع است و محل اعرابی آن نیز رفعی است. یعنی اگر بعد از آن، کلمه دیگری بود، این خبر به صورت «نائمٌ» نوشته می‌شد.

فاعل

فاعل‌ها در جمله‌های فعلیه وجود دارند و اسمی هستند که انجام دهنده فعل است. فاعل‌ها نیز نقش مرفوع دارند یعنی یکی از نشانه‌های محل اعرابی مرفوع را می‌گیرند. دقت کنید که تفاوت جمله اسمیه و فعلیه در عربی این است که جمله اسمیه با اسم و جمله فعلیه با فعل آغاز می‌شود. در جدول زیر نمونه‌هایی از جمله‌های فعلیه را آورده‌ایم و محل اعرابی فاعلشان را مشخص کرده‌ایم.

نائب فاعل

نائب فاعل‌ها کلمه‌هایی هستند که بعد از فعل مجهول عربی می‌آیند. در افعال مجهول، انجام دهنده و فاعل فعل مشخص نیست و کلمه مرفوعی که بعد از این افعال می‌آید، نائب فاعل است و همیشه نقش مرفوعی دارد. در جدول زیر، چند نمونه از نقش نائب فاعل را بررسی کرده‌ایم.

اسم افعال ناقصه

فعل‌های ناقصه برای کامل شدن معنای خود به مبتدا و خبر نیاز دارند. یعنی بعد از افعالی چون «کان، لیس، أصبح، صار، مادام و مازال» باید اسمی به عنوان مبتدا بیاید و بعد از آن نیز، اسم یا فعلی به عنوان خبر بیاید. اسمی یا مبتدایی که بعد از این افعال ناقصه می‌آید را اسم فعل ناقصه می‌نامیم که همیشه مرفوع است. در جدول زیر، نمونه‌هایی از این محل اعرابی را با مثال بررسی می‌کنیم.

در مطلب زیر از مجله فرادرس، به طور مفصل درباره افعال ناقصه و قواعد مربوط به اسم و خبر آن‌ها بحث کرده‌ایم.

خبر حروف مشبهة بالفعل

حرف‌های مشبهة بالفعل حروفی هستند که در ابتدای یک جمله اسمیه قرار می‌گیرند و باعث تغییر در معنا و اعراب کلمات آن جمله می‌شوند. این حروف این موارد هستند: «إنَّ و أنَّ، کأنَّ، لَیتَ، لکنَّ، لَعَل» و اعراب خبر را تغییر نمی‌دهند یعنی خبر جمله اسمیه‌ای که این حروف به آن اضافه شده است مانند خبرِ عادی، مرفوع است. در جدول زیر، نمونه‌هایی از این مورد را با هم می‌بینیم.

خبر لای نفی جنس

لای نفی جنس نیز مانند حروف مشبهه بر سر یک جمله اسمیه می‌آید و معنا و اعراب کلمات آن را تغییر می‌دهد. این «لا» معنای جمله اسمیه را منفی می‌کند و بر وجود نداشتن و نبودن دلالت می‌کند. خبر لای نفی جنس نیز همچنان مرفوع است و تغییری نمی‌کند. در جدول زیر نمونه‌هایی از آن را ببینید.

نکته‌ محل اعرابی مرفوع

در مبحث محل اعرابی، لازم است بدانیم که توابع‌ یعنی (صفت‌ها و معطوف‌ها) همان نقش و محل اعرابی را می‌پذیرند که کلمه اصلی پذیرفته است. بیایید در جدول زیر این موضوع را با مثال بررسی کنیم.

تا اینجا متوجه شدیم که محل اعرابی شامل چیست و تمام نقش‌های اعراب مرفوع را نیز شناختیم. در بخش های بعدی به بررسی اعراب نصب و جر و جزم می‌پردازیم.

محل اعرابی منصوب

تا اینجا یاد گرفتیم محل اعرابی شامل چیست و انواع نقش‌هایی که مرفوع هستند را نیز شناختیم اما محل اعرابی منصوب با حرکت‌های «-َ» و «-ٍ» و «ینِ» و «ینَ» مشخص می‌شود و نقش‌های اعرابی زیر، دارای اعراب نصبی هستند. پیش از بررسی این موراد، پیشنهاد می‌کنیم با تماشای فیلم آموزش عربی ۱ پایه دهم فرادرس که لینکش را در کادر زیر آورده‌ایم، محل اعرابی را به‌خوبی یاد بگیرید.

• مفعول به
• مفعول فیه (ظرف مکان و زمان)
• مفعول مطلق (تأکیدی، عددی و نوعی)
• خبر افعال ناقصه
• اسم حروف مشبهة بالفعل
• مفعول له
• تمییز
• حال
• مستثنی
• منادای مضاف

در ادامه هرکدام از موارد بالا را با مثال بررسی می‌کنیم.

مفعول به

برخی از فعل‌های عربی مانند برخی از فعل‌های فارسی، متعدی هستد و برای کامل شدن معنای خود به مفعول نیاز دارند. اگر این مفعول به صورت اسم ظاهری یا به صورت ضمیر متصل به فعل، در جمله وجود داشته باشد، به آن مفعول‌ به می‌گوییم که اعرابش منصوب است. در جدول زیر، محل اعرابی نمونه‌هایی از مفعول‌ به را با هم بررسی می‌کنیم.

مفعول فیه یا ظرف مکان و زمان

به اسم‌هایی که زمان و مکان وقوع فعل را نشان می‌دهند و در معنای آن‌ها، معنی حرف «فی (در)» پنهان باشد، مفعول فیه یا ظرف زمان و مکان عربی می‌گوییم که این اسم ‌ها از نظر محل اعرابی، منصوب هستند. در جدول زیر نمونه‌هایی از آن‌ها را با هم بررسی می‌کنیم.

مفعول مطلق (تأکیدی، عددی و نوعی)

وقتی برای تأکید بر میزان انجام کاری، مصدری از جنس فعل یک جمله را در جمله قرار می‌دهیم، از مفعول مطلق استفاده کرده‌ایم. مفعول مطلق به سه نوع تأکیدی، عددی و نوعی تقسیم می‌شود که در جدول زیر با این سه نوع مفعول مطلق و محل اعرابی آن‌ها که منصوب است، آشنا می‌شویم.

خبر افعال ناقصه

افعال ناقصه همان افعال «کان، لیس، أصبح، صار، مادام و مازال» هستند که بر سر یک جمله اسمیه می‌آیند و اسم یا مبتدا را مرفوع نگه می‌دارند اما خبر را از حالت مرفوع به حالت منصوب در می‌آورند. در جدول زیر، مثال‌هایی از خبر افعال ناقصه را بررسی می‌کنیم.

اسم حروف مشبهة بالفعل

حروف مشبهة بالفعل یعنی «إنَّ و أنَّ، کأنَّ، لَیتَ، لکنَّ، لَعَل»، اسم یا مبتدایی که بعد از آن‌ها قرار دارد را منصوب می‌کنند و خبر جمله را به صورت مرفوع نگه می‌دارند. پس در جدول زیر، مثال‌هایی از تغییر محل اعرابی اسم یا مبتدای جمله‌های اسمیه‌ای که در ابتدایشان، حروف مشبهه آمده است را با هم می‌بینیم.

نکته: در کلمه «منظری» در مثال جدول بالا، چون ضمیر متصل «ی (متکلم وحده)» به اسم «منظر» اضافه شده است، اعراب منصوب این کلمه مشخص نیست و اگر این ضمیر بعد از آن قرار نداشت، اعراب این کلمه به صورت «منظرً» مشخص می‌شد.

تا اینجا یاد گرفتیم که محل اعرابی شامل چیست و نقش‌های مرفوع و برخی از نقش‌های منصوب را نیز شناختیم. در ادامه، به بررسی دیگر نقش‌های منصوب می‌پردازیم.

مفعول له

اگر مصدری منصوب در جمله وجود داشته باشد که مانند مفعول‌های مطلق از جنس فعل جمله نباشد، مفعول له یا لأجله است و کاربرد آن، بیان دلیل انجام یا وقوع فعل است. این نوع مفعول نیز، منصوب است و در جدول زیر، نمونه‌هایی از آن را بررسی می‌کنیم.

تمییز

تمیز عربی آن کلمه‌ای است که ابهام یک جمله را برطرف می‌کند و معنای یک فعل و جمله را برای ما شفاف و مشخص می‌کند. در جدول زیر با دیدن نمونه‌هایی از تمییز، هم این نقش را بهتر می‌شناسیم و هم اعراب این نقش که نصبی است را بررسی می‌کنیم.

حال

حال واژه‌ای است که در جمله می‌آید تا حالت یکی از اجزای جمله مانند فاعل، مفعول و… را بیان کند. در جدول زیر می‌توانید چند نمونه از حال را ببینید و با محل اعرابی آن که منصوب است نیز آشنا شوید.

مستثنی

وقتی در جمله‌ای حکمی کلی داده شده است و یک فرد یا یک شیء از آن حکم کلی خارج می‌شود، آن چیز مستثنی (جدا شده) است و بعد از ادوات استثناء یعنی «إِلَّا، غیر، سِوَی، خَلا، عَدا و حَاشَا» می‌آید. پس کلمه‌ای که بعد از این ادات می‌آید، مستثنی است و از نظر اعراب، منصوب است. در جدول زیر نمونه‌هایی از مستثنی را در جمله می‌بیند.

منادای مضاف

به اسمی که بعد از حروف ندا مانند یا و ایهّا و… می‌آید و مضاف الیهی نیز به آن اضافه شده است، منادای مضاف می‌گوییم. یعنی منادا است و مورد خطاب قرار گرفته و مضافی برای یک مضاف الیه نیز است. اعراب این نوع منادا همیشه منصوب است. در جدول زیر می‌توانید نمونه‌هایی از این منادا را ببینید.

فعل مضارع بعد از ادات نصب

هرگاه قبل از فعل مضارع، حروف «أَن، لَن، کَی، حَتّی و لِ‍ » باید، هم معنای فعل عوض می‌شود و هم اعراب فعل مضارع، منصوب می‌شود. به همین خاطر به این حروف، حروف ناصبه می‌گوییم. در جدول زیر می‌توانید این نوع فعل‌های مضارع را ببینید.

نکته‌ محل اعرابی منصوب

در محل اعرابی منصوب نیز، مانند محل اعرابی مرفوع، توابع‌ یعنی (صفت و معطوف‌ها) همان نقش و محل اعرابی کلمه اصلی را دارند. در جدول زیر، نمونه‌هایی از این نکته را بررسی می‌کنیم.

تا اینجا بررسی کردیم محل اعرابی شامل چیست و اعراب مرفوع و منصوب را توضیح دادیم، در ادامه اعراب مجرور و مجزوم را بررسی خواهیم کرد.

محل اعرابی مجرور

حالا که یاد گرفتیم محل اعرابی شامل چیست و اعراب رفع و نصب را بررسی کردیم، نوبت به اعراب جر رسیده است. این اعراب که با علامت‌های «-ِ و -ٍ و ینِ و ینَ» نشان داده می‌شود، فقط مخصوص اسم است. یعن فعل‌ها و جمله‌ها نمی‌توانند مجرور بشوند. نقش‌هایی که محل اعرابی مجرور را می‌پذیرند، در فهرست زیر آورده‌ایم.

• مضاف الیه
• مجرور به حرف جر

پیش از اینکه این دو مورد را بررسی کنیم، پیشنهاد می‌کنیم که با استفاده از فیلم آموزش عربی ۱ پایه دهم فرادرس، با جار و مجرور آشنا شوید و اعراب آن‌‌ها را به خوبی یاد بگیرید. لینک این آموزش را در کادر زیر آورده‌ایم:

در ادامه این دو مورد را با مثال بررسی می‌کنیم.

مضاف الیه

در زبان عربی مانند زبان فارسی، وقتی اسمی به اسم دیگر اضافه شود، به اولین اسم، مضاف و به دومین اسم، مضاف الیه می‌گوییم. برای مثال در عبارت «دفترُ الطالبِ (دفترِ دانشجو)»، اسم «الطالب» مضاف الیهی برای اسم «دفتر» است. مضاف الیه‌ها همیشه مجرور هستند. در جدول زیر نمونه‌هایی از این نقش را با هم بررسی می‌کنیم.

مجرور به حرف جر

حرف‌های جر، حروفی هستند که قبل از اسم‌ها می‌آیند و هرکدام معنا و مفهوم خاصی دارند، این حروف که شامل «إلی، بِ‍ ، أمامَ، تَحتَ، جَنْبَ، خَلْفَ، حَوْلَ، فِي، عِنْدَ، علی، عَنْ، مَعَ، کَ‍ ، خِلالَ و دون» هستند، اسم بعد از خود را مجرور می‌کنند. در جدول زیر نمونه‌هایی از اسم‌های مجرور به حرف جر را بررسی می‌کنیم.

تا اینجا دانستیم که محل اعرابی شامل چیست و محل اعرابی مرفوع و منصوب را نیز بررسی کردیم. در ادامه به بررسی محل اعرابی مجزوم می‌پردازیم.

محل اعرابی مجزوم

اعراب مجزوم که با علامت ساکن یا «-ْ» نشان داده می‌شود، فقط مخصوص فعل است. یعنی اسم‌ها نمی‌توانند مجزوم شوند. فعل‌هایی که اعراب مجزوم دارند را در فهرست زیر آورده‌ایم. و پیش از بررسی آن‌ها، پیشنهاد می‌کنیم با تماشای فیلم آموزش عربی پایه یازدهم فرادرس که لینک آن‌ را در کادر زیر آورده‌ایم با قواعد شرطی کردن فعل مضارع و ادوات شرط، به خوبی آشنا شوید. لینک این آموزش را در کادر زیر آورده‌ایم.

• فعل امر
• فعل نهی
• فعل مضارع بعد از ادات شرط

در ادامه تمام موارد بالا را با مثال بررسی می‌کنیم.

فعل امر

فعل امر عربی، فعلی است که برای دستور به انجام کاری یا پذیرفتن حالتی، از آن استفاده می‌کنیم و این فعل با حذف کردن حروف مضارعه «ی و ت ابتدای فعل مضارع» و مجزوم کردن فعل مضارع ساخته می‌شود. منظور از مجزوم کردن، این است که در صیغه مفرد مذکر، حرف آخر فعل، ساکن می‌شود و در صیغه های دیگر، «ن» انتهایی افعال را حذف می‌کنیم. پس فعل‌های امر عربی همیشه مجزوم هستند. در جدول زیر نمونه‌هایی از این فعل را بررسی می‌کنیم.

نکته: وقتی در جمله‌ای مانند مثال اول جدول بالا، بعد از فعل امر، کلمه‌هایی دیگری قرار دارند، نمی‌توانیم فعل را مجزوم یا در واقع ساکن، تلفظ کنیم اما این فعل همچنان مجزوم است. پس دقت کنید که اگر در جمله ای فعل امر وجود داشته باشد، آن فعل امر صرف نظر از اینکه چه حرکتی گرفته است، مجزوم است.

فعل نهی

فعل نهی یا امر منفی در عربی، فعلی است که دستور به انجام ندان یا نپذیرفتن حالتی می‌دهد و از اضافه کردن «لای نهی» به فعل مضارع مجزوم (ساکن شده)، ساخته می‌شود. پس این فعل نیز مانند فعل امر، همیشه مجزوم است. در جدول زیر نمونه‌هایی از فعل نهی را با هم می‌بینیم. برای یادگیری بهتر فعل امر و نهی عربی و ساخت و تشخیصشان، می‌توانید از فیلم آموزش عربی پایه نهم فرادرس استفاده کنید.

نکته: مانند فعل امر،اگر بعد از فعل نهی نیز کلمه‌های دیگری در جمله باشند، نمی‌توانیم این فعل را مجزوم تلفظ کنیم اما این تغییری در اعراب این فعل ایجاد نمی‌کند و این فعل همچنان مجزوم است.

فعل مضارع بعد از ادات شرط

اگر قبل از یک فعل مضارع عربی، ادات شرط یعنی: اِنْ (اگر) ، مَنْ (هرکه)، ما (هرچه)، اَيْنَما (هرکجا) وجود داشته باشند، به اولین فعل مضارع، فعل شرط و به دومین فعل مضارع جمله، جواب شرط می‌گوییم. ادوات شرط، هم فعل شرط و هم جواب شرط را مجزوم می‌کنند. یعنی یا حرکت آخر آن‌ها ساکن می‌شود و یا «ن» انتهایی آن‌ها حذف می‌شود. در جدول زیر نمونه‌هایی از فعل مجزوم شرط و جواب شرط را با هم می‌بینیم.

نکته: ممکن است در تلفظ این افعال در جمله‌ها، نتوانیم آن‌ها را به صورت ساکن و مجزوم بخوانیم اما این افعال همیشه مجزوم هستند.

حالا که به طور کامل یاد گرفتیم محل اعرابی شامل چیست و انواع نقش‌ها با اعراب مرفوع و منصوب و مجرور و مجزوم را شناختیم، در بخش بعدی به این مسئله می‌پردازیم که اعراب‌ها به چه شکل‌هایی ظاهر می‌شوند و چند نوع اعراب داریم.

انواع اعراب

در زبان عربی بسته به اینکه محل اعرابی مرفوع و منصوب و مجرور و مجزوم، در یک کلمه، چه‌طور خود را نشان می‌دهند، چند نوع اعراب داریم که آن‌ها را در فهرست زیر، آورده‌ایم و در ادامه هرکدام از آن‌ها را با مثال بررسی می‌کنیم.

• اعراب ظاهری (اصلی و فرعی)
• اعراب محلی
• اعراب تقدیری

در اینجا، تماشای فیلم‌ آموزش عربی، زبان قرآن ۱ فرادرس را به شما پیشنهاد می‌کنیم تا با استفاده از آن، انواع اعراب در زبان عربی و نمونه‌هایش را به سادگی یاد بگیرید. لینک این آموزش را در کادر زیر آورده‌ایم:

در ادامه هرکدام از این موارد را با مثال بررسی می‌کنیم.

جدول انواع اعراب

در جدول زیر به طور خلاصه، نوع اعراب انواع مختلف اسم و فعل را ارائه داده‌ایم و بعد از این جدول، به بررسی هرکدام از آن‌ها به‌طور جداگانه و با مثال، می‌پردازیم.

حالا که دانستیم محل اعرابی شامل چیست، محل اعرابی مرفوع و منصوب و مجرور و مجزوم را نیز بررسی کردیم و در جدول بالا با انواع اعراب عربی آشنا شدیم، در ادامه به بررسی جزئی‌ترِ انواع اعراب می‌پردازیم.

اعراب ظاهری (اصلی و فرعی)

به کلمه‌هایی که با گرفتن یک نقش، اعراب آن نقش نیز در انتهای آن‌ها مشخص می‌شود، کلمات معرب می‌گویند و اعراب آن‌ها را اعراب ظاهری می‌گوییم چون به صورت ظاهری است و دیده می‌شود. همه مثال‌هایی که تا اینجای مطلب، بیان کردیم، دارای اعراب ظاهری بودند. اما خود این اعراب ظاهری نیز به دو نوع اصلی و فرعی تقسیم می‌شود که در ادامه بررسی می‌کنیم که تفاوتشان چیست.

• اعراب ظاهری اصلی
• اعراب ظاهری فرعی

برای اینکه متوجه تفاوت این دو نوع اعراب ظاهری بشویم، در ادامه، هرکدام را به طور جداگانه با مثال بررسی می‌کنیم.

اعراب ظاهری اصلی

حرکت‌های فتحه و تنوینش «-َ و -ً»، ضمه و تنوینش «-ُ و -ٌ»، کسره و تنوینش «-ِ و -ٍ» و ساکن «-ْ» و حذف «ن» نشانه‌های اعراب ظاهری اصلی هستند. یعنی اگر این حرکت‌ها در انتهی یک واژه بودند، محل اعرابی آن را مشخص می‌کنند.

مثال اعراب ظاهری اصلی

در جدول زیر، محل اعرابی و نوع اعراب کلمه «صُمَّتُ» را بررسی کرده‌ایم.

اعراب ظاهری فرعی

اگر اعرابِ نقش کلمه، در انتهای آن کلمه ظاهر شده بود اما نه به صورت علامت‌هایی که در اعراب ظاهری گفتیم، اعراب ظاهری فرعی وجود دارد که برای مواردِ فهرست زیر به کار می‌رود.

• مثنی
• جمع مذکر
• جمع مؤنث
• اسماء خمسه
• اسم غیر منصرف

برای یادگیری اسم‌هایی چون اسم‌های غیر منصرف که در فهرست بالا وجود دارد، می‌توانید فیلم آموزش صرف ۳ فرادرس را مشاهده کنید. در ادامه با مثال بررسی می‌کنیم که اعراب ظاهری فرعی در هرکدام از کلمه‌های بالا، چه‌طور ظاهر می‌شود.

مثنی

معنی دو فرد یا دو چیز در زبان عربی، مثنی است و صیغه مثنی نیز به دو فرد اشاره دارد. مانند «رجلان» که به معنای دو مرد است. اعراب کلمه‌های مثنی که بر دو تا بودن فرد یا چیزی دلالت می‌کنند، بسته به نقش و محل اعرابی آن‌ها متفاوت است. حالت مرفوع مثنی با «انِ» و حالت منصوب و مجرور آن با «ینِ» مشخص می‌شود. مثال‌های زیر را ببینید.

نکته: منظور از «ظاهراً مرفوع و منصوب و مجرور» در جدول بالا و جدول‌های موارد دیگر، این است که اعراب این کلمه‌ها به صورت ظاهری مشخص شده است. به جای این عبارت، می‌توانیم بگوییم: «مرفوع / منصوب / مجرور به حروف ظاهری «ان» و «ین»»

تا اینجا یاد گرفتیم که محل اعرابی شامل چیست و نقش‌های دارای محل رفع و نصب و جر و جزم را نیز شناختیم، سپس به بررسی انواع اعراب پرداختیم و اعراب ظاهری اصلی و نیمی از اعراب ظاهری فرعی را نیز بررسی کردیم، در ادامه به بررسی بقیه اعراب‌های فرعی می‌پردازیم.

جمع مذکر

اگر بخواهیم کلمه‌ای که مذکر است را جمع ببندیم، بسته به اینکه چه نقشی دارد و در چه محل اعرابی قرار دارد، «ون» یا «ین» می‌پذیرد. «ون» برای محل اعرابی مرفوع و «ین» برای محل اعرابی منصوب و مجرور است. در جدول زیر این موارد را با مثال بررسی می‌کنیم.

نکته: اگر جمع مثنی یا جمع مذکر مضاف شوند و مضاف الیهی به آن‌ها اضافه شود، «ن» انتهایی آن‌ها حذف می‌شود. یعنی برای مثال، با اضافه شدن ضمیر «ک» به جمع مذکر «الطالبون» این کلمه تبدیل به «الطالبوک» می‌شود.

جمع مؤنث

برای جمع بستن کلمه‌های مؤنث عربی، یعنی کلمه‌هایی که به تای تأنیث «ة» ختم می‌شوند، از علامت «ات» استفاده می‌کنیم که این علامت، هیچ‌وقت فتحه نمی‌گیرد. یعنی جمع‌های مؤنث، فقط ضمه (علامت محل اعرابی مرفوع) و کسره (علامت اعرابی مجرور) را می‌پذیرند و ااگر در نقشی به کار بروند که محل اعرابی منصوب (-َ) دارد، اعرابش برخلاف حالت مرفوع و مجرور، ظاهری فرعی است نه ظاهری اصلی. نمونه‌ای از این اعراب فرعی را با هم بررسی می‌کنیم.

اسماء خمسه

در زبان عربی پنج اسم هستند که اگر بخواهیم آن‌ها را جمع ببندیم یا به آن‌ها مضاف الیه اضافه کنیم، باید از قواعد خاصی که در جدول زیر آورده‌ایم، تبعیت کنیم. این پنج اسم، «أب، أخ، ذو، فو و حم» هستند و در جدول زیر، نمونه‌هایی از آن‌ها را بررسی می‌کنیم.

نکته: اگر این پنج اسم را جمع نبندیم یا مضاف قرار ندهیم، اعراب ظاهری اصلی می‌گیرند. برای مثال اگر کلمه «الأب» مبتدای یک جمله باشد، به صورت «الأبُ» اعراب می‌گیرد.

اسم غیر منصرف

در زبان عربی، اسم‌ها یا اسم معرفه هستند و «الـ» دارند و یا تنوین «-ً یا -ٌ یا -ٍ» می‌پذیرند. اما برخی از اسم‌ها هستند که نه «الـ» و نه تنوین می‌پذیرند که به آن‌ها اسامی غیر منصرف می‌گوییم و این اسامی اعراب جر را در شکل ظاهری خود نشان نمی‌دهند و فقط فتحه می‌پذیرند. پس اگر این اسامی که در جدول زیر آن‌ها را فهرست کرده‌ایم، در نقشی به کار بروند که محل اعرابی آن، مرفوع یا مجرور است، اعراب آن‌ها ظاهری فرعی است نه ظاهری اصلی.

نکته: در بعضی موقعیت‌ها با اضافه کردن «الـ» معرفه‌ساز به بعضی از این اسامی غیر منصرف، می‌توانیم اعراب ظاهری اصلی مجرور را نیز به آن‌ها بدهیم.

اعراب محلی

کلمات دیگری در زبان عربی وجود دارند که برخلاف کلمه‌های معربی که در بخش قبلی با آن‌ها آشنا شدیم، معرب یا اعراب‌پذیر نیستند و حرکت انتهایی آن‌ها با توجه به نقشی که در جمله می‌پذیرند، تغییر نمی‌کند. به این نوع کلمه‌ها، کلمه‌های مبنی می‌گوییم و برای بیان اعراب آن‌ها از اصطلاحات «محلاً مرفوع / منصوب / مجرور» استفاده می‌کنیم زیرا همیشه به یک صورت ظاهر می شوند و نقش و محل اعرابی که در آن قرار گرفته‌اند، اهمیتی ندارد. با تماشای فیلم آموزش عربی پایه هشتم فرادرس، می‌توانید برخی از اسم‌هایی که اعراب محلی می‌گیرند را به‌خوبی یاد بگیرید. لینک این آموزش را در کادر زیر‌ آورده‌ایم.

جدول اعراب محلی

همه فعل‌ها و جمله‌ها زمانی که نقش‌هایی مانند مبتدا و خبر و… را بگیرند و برخی از اسم‌ها در هر شرایطی، اعراب محلی دارند. در جدول زیر، انواع اعراب محلی را با مثال بررسی کرده‌ایم.

نکته: علت اینکه اعراب صیغه‌های ششم و دوازدهم فعل مضارع عربی را محلی می‌دانیم، این است که «ن» انتهایی این صیغه‌ها برای ساخت فعل امر و نهی، حذف نمی‌شود و در واقع، اعراب مجزوم (-ْ) را به صورت محلی می‌پذیرند نه به صورت ظاهری.

اعراب تقدیری

بعضی از کلمه‌های عربی با وجود اینکه معرب هستند و مطابق با نقشی که دارند، اعراب ظاهری می‌‌گیرند، تلفظ آن‌ها در بعضی از موقعیت‌ها و برخی از محل‌های اعرابی، مشکل است و به همین خاطر در این موقعیت‌ها این کلمه‌ها، اعراب تقدیری می‌گیرند. کلمه‌های مقصور مانند «دنیا و عقبی» که به الف یا الف مقصورة «یٰ» ختم می‌شوند و کلمه‌های منقوص مانند «ناهی» که به «ی» ختم می‌شوند، کلماتی هستند که در برخی از موقعیت‌ها اعراب تقدیری می‌گیرند. در جدول زیر، این وضعیت‌ها را برای این دو نوع اسم، بررسی می‌کنیم.

نکته: پس با توجه به جدول بالا، اعراب کلمات مقصور همیشه تقدیری است و اعراب کلمات منقوص در حالت رفع و جر، تقدیری و در حالت نصبی، ظاهری اصلی است. برای مثال در جمله «رأیتُ القاضیَ.» کلمه منقوص «قاضی» مفعول به و منصوب است و اعرابش به صورت ظاهری و اصلی (-َ) است.

تشخیص محل اعرابی در عربی یازدهم

تا اینجا یاد گرفتیم محل اعرابی شامل چیست اما برای اینکه بتوانیم نقش کلمه‌های مختلف را در جمله‌های مختلف، تشخیص دهیم یا همان محل اعرابی آن‌ها را شناسایی کنیم باید هم با انواع نقش‌های زبان عربی و قواعدشان آشنا باشیم و هم بتوانیم معنای جمله‌ها و کلمه‌ها را درک کنیم. یعنی شناخت قواعد و اصولی که هر نوع اسم یا فعل برای قرار گرفتن در محل‌های اعرابی مختلف دارد، ضروری است و درک معنای جمله نیز کمک بسیار زیادی برای شناسایی محل اعرابی کلمات می‌کند. چون ما با قواعد دستور زبان زبان خودمان بهتر آشنا هستیم.

برای مثال اگر بخواهیم فاعل جمله «جاءَ الرَجُلُ.» را پیدا کنیم، با استفاده از ترجمه این جمله یعنی «مردی آمد.» پی‌ می‌بریم که کلمه «مردی» انجام دهنده و فاعل فعل «آمدن» است پس در جمله عربی نیز، معادل آن، یعنی کلمه «الرَجُلُ»، فاعل است. برای یادگیری آسان و کاربردی قواعد و معنای زبان عربی، برخی از فیلم‌های آموزشی فرادرس را در این بخش آورده‌ایم که با کلیک بر روی آن‌ها می‌توانید وارد صفحه هر آموزش شوید و از آن، بهره ببرید.

همچنین برای یادگیری کامل مباحث مختلف درس عربی و دیگر دورس دوره متوسطه، می‌توانید از مجموعه آموزش‌های زیر استفاده کنید.

نمونه سؤال محل اعرابی

حالا که یاد گرفتیم محل اعرابی شامل چیست و با نقش‌های مختلف مرفوع و منصوب و مجرور و مجزوم آشنا شدیم و انواع اعراب را نیز بررسی کردیم، می‌توانید با پاسخ دادن به سؤال‌های چهارگزینه‌ای زیر، میزان یادگیری خود را بسنجید.

برای این کار، ابتدا روی گزینه‌ای که گمان می‌کنید صحیح است بزنید و پس از آن، با زدن گزینه «مشاهده جواب»، پاسخ درست را خواهید دید. هر جواب درستی که می‌دهید یک امتیاز می‌گیرید و بعد از پاسخ دادن به همه سؤالات و با زدن گزینه «دریافت جواب آزمون» امتیازی که کسب کرده‌‌اید را می‌بینید.