قید، کلمه یا گروهی از کلمه‌ها است که با اضافه شدن به یک جمله، کل جمله یا فعل آن، مسند، فاعل و دیگر نقش‌های آن را مقید و وابسته به حالتی از زمان، مکان، مقدار و… می‌کند. البته بودن آن در جمله الزامی نیست و معنای جمله بدون قید هم کامل است. برای مثال در جمله «مریم به سرعت می‌رفت.»، عبارت «به سرعت» که چگونگی «رفتن مریم» را به ما نشان می‌دهد، قید است و با حذفش از جمله، این جمله همچنان معنای کاملی دارد. قیدها از نظر معنا و ساخت و… انواع مختلفی دارند. در این مطلب از مجله فرادرس یاد می‌گیریم قید چیست و انواع مختلف آن، تفاوتش با مسند و صفت‌ها و راه شناسایی قیدها در جمله را نیز یاد می‌گیریم. در انتها نیز سؤال‌هایی چهارگزینه‌ای طرح کرده‌ایم که یادگیری خود را بسنجید.
قید چیست؟
قید، کلمه یا مجموعه‌ای از کلمات است که با اضافه شدن به کلمه‌هایی چون صفت، مسند و…، آنها را مقید به زمان، مکان، مقدار، حالت و… می‌کند و بودنش در جمله ضروری نیست. برای مثال در جمله «سهرابِ بسیار قوی، به دل دشمن زد.»، کلمه «بسیار»، قیدی برای کلمه «قوی» است که خود این کلمه، صفتی برای اسم «سهراب» است. در واقع این قید، صفت «قوی» را مقید به مقدار «بسیار» می‌کند و اگر آن را از جمله حذف کنیم هم مشکلی پیش نمی‌آید زیرا تبدیل به جمله «سهراب قوی، به دل دشمن زد.» می‌شود که معنایش کامل است.
پیش از بررسی انواع قید، پیشنهاد می‌کنیم با تماشای فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه نهم فرادرس، با قید و انواعش بهتر آشنا شوید. لینک این آموزش را در کادر زیر آورده‌ایم.
قیدها در زبان فارسی از نظر معنا و ساخت و جایگاهی که در جمله دارند و مواردی دیگر، به انواع مختلفی تقسیم می‌شوند که در این بخش مثال‌های کمی از آنها را می‌بینیم و در بخش‌های بعدی همه آنها را به‌طور جداگانه و با مثال بررسی می‌کنیم.
مثال قید
تا اینجا متوجه شدیم که قید چیست و چه کاربردی دارد. در جدول زیر، دسته‌بندی‌های مختلف انواع قید را آورده‌ایم و نمونه‌هایی از آنها را نیز ذکر کرده‌ایم و برایشان مثال آورده‌ایم. برخی از این دسته‌بندی‌ها، انواع دیگری نیز دارند که در بخش‌های بعدی تمام آنها را به طور کامل و با مثال‌های متنوع بررسی می‌کنیم.
| دسته‌بندی های قید | مثال قید | مثال قید در جمله |
| ساخت | قید ساده: هنوز، هرگز | هنوز نیامده است. |
| قید مرکب: گریه‌کنان، هرسال | هرسال به سفر می‌روند. | |
| معنا | قید زمان: گاهی، فردا، روز | ما فردا درس می‌خوانیم. |
| قید مکان: همه‌جا، اینجا، جلو | همین‌جا حرف می‌زنیم. | |
| قید کمیت: کم‌کم، زیاد، بسیار | حرف‌هایت زیاد جالب نیست. | |
| قید کیفیت: زشت، سریع، به‌آرامی | غذایت را به‌آرامی بخور. | |
| قید حالت: گریان، شجاعانه | آنها شجاعانه جنگیدند. | |
| نشانه | قید نشانه‌دار: با احترام، تدریجاً، به‌زودی | این زخم به‌تدریج خوب خواهد شد. |
| قید بی‌نشانه: شاید، شنبه | دوشنبه به ملاقات بیمار می‌رویم. | |
| نقش دستوری | قید مختص: همواره، البته | همواره مطالعه می‌کرد. |
| قید مشترک: زشت، صبح | صبح خورشید طلوع می‌کند. | |
| جایگاه | قیدِ فعل: مادر آهسته می‌آید. | کارهایت را سریع انجام بده. |
| قیدِ صفت: بسیار آرام | دوست خیلی خوبی داری. | |
| قیدِ اسم: او خندان به خانه رسید. | لباسم شاید زیبا باشد. |
نکته: کلمه «هر» در مثال «هرسال به سفر می‌روند.» در جدول بالا، صفتی مبهم برای کلمه «سال» است که نقش قید را دارد. پس قیدها می‌توانند وابسته داشته باشد.
یادگیری قید در فارسی نهم
تا اینجا یاد گرفتیم که قید چیست و مثال‌هایی از انواعش را نیز دیدیم. قیدها را بیشتر به عنوان وابسته فعل می‌شناسند اما آنها می‌توانند وابسته اسم و صفت و دیگر انواع کلمه‌ها نیز باشند. پس برای یادگیری کامل و درست مبحث قید فارسی باید فعل فارسی و انواع آن، انواع اسم فارسی و نقش‌های دستوری مختلفشان، انواع صفت‌ها و… را نیز به خوبی یاد بگیریم. به همین جهت در این بخش، برخی از فیلم‌های آموزشی فرادرس که می‌توانند در یادگیری مباحث مربوط به قید و شناسایی آن به شما کمک کنند را آورده‌ایم.
همچنین برای یادگیری کامل مباحث مختلف ادبیات فارسی دوره متوسطه، می‌توانید از مجموعه آموزش زیر استفاده کنید.
انواع قید
تا اینجا دانستیم قید چیست و مثال‌هایی از آن را بررسی کردیم اما قیدها از نظر معنایی که می‌دهند، ساختاری که دارند، جایگاهشان در جمله، مختص یا مشترک بودن و نشانه داشتن یا نداشتن به انواع مختلفی تقسیم می‌شوند. البته باید توجه کنید که مبنای این دسته‌بندی‌ها با هم متفاوت است و به همین خاطر، یک قید، می‌تواند در چندین دسته‌بندی وجود داشته باشد و در هرکدام از آنها نوعی داشته باشد.
برای مثال، قید «گریان» از نظر ساختار، مشتق است، از نظر معنایی، قید حالت است، از نظر نشانه‌داشتن، قیدی بی‌نشانه است، از نظر دستوری مشترک است و از نظر جایگاه نیز می‌تواند قید فاعل و اسم باشد. در فهرست زیر به مهم‌ترین دسته‌بندی‌های انواع قید اشاره کرده‌ایم:
- ساختار قید
- معنای قید
- نشانه قید
- نقش دستوری قید
- جایگاه قید
در ادامه انواع قیدهایی که در این دسته‌بندی‌ها وجود دارند را با مثال بررسی می‌کنیم. برای یادگیری نکات بیشتر، پیشنهاد می‌کنیم که با تماشای فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه یازدهم فرادرس، قید و گروه‌های قیدی را به سادگی یاد بگیرید. لینک این آموزش را در کادر زیر آورده‌ایم.
انوع قید از نظر ساختار
قیدها از نظر نوع ساختمان کلمه یا عبارتشان به انواع زیر تقسیم‌بندی می‌شوند.
- ساده
- مرکب
- مشتق
- مشتق – مرکب
- گروه قیدی
- قید مؤوّل (گشتاری)
در ادامه ساختار هر کدام از این قیدها را با هم بررسی می‌کنیم و همه آنها را با مثال توضیح می‌دهیم.
جدول انواع قید از نظر ساخت
در جدول زیر، انواع ساخت‌های قید را با مثالی برای هرکدام از آنها می‌بینید و بعد از این جدول نیز، هرکدام از این ساخت‌ها را به طور جداگانه بررسی می‌کنیم.
| ساختار قیدها | مثال | مثال در جمله |
| ساده | هنوز، شب، روز، بد، زشت | هرگز کسی را میازار. |
| مرکب | هرشب، امروز، بدحال | این بانک، همه‌روز باز است. |
| مشتق | دلیرانه، پروانه‌وار | شجاعانه انتخاب کرد. |
| مشتق – مرکب | پابرچین، جستا‌ن‌وخیزان | پابرچین به طرف اتاق رفتم. |
| گروه قیدی | در جلوی این خانه، به هنگام صبح | در جلوی این خانه دعوا نکنید. |
| قید مؤوّل (گشتاری) | درحالیکه می‌رفت | مریم درحالیکه می‌رفت، خداحافظی کرد. |
قید ساده
قید ساده، از یک تکواژ آزاد یا مستقل تشکیل شده است. فرمول ساخت و مثال‌هایی از این نوع قید را در جدول زیر می‌بینید. گرچه پیش‌تر نیز در رابطه با تکواژ در مجله فرادرس صحبت کرده‌ایم که برای اطلاعات بیشتر می‌توانید مطلب مرتبط با آن را مطالعه کنید.
| فرمول ساخت قید ساده | مثال | قید ساده در جمله |
| یک تکواژ مستقل | خوب، بد، خوش، هرگز | خوب درس می‌خواند. |
قید مرکب
قید مرکب از ترکیب شدن دو یا چند تکواژ مستقل با یکدیگر ساخته می‌شود. ساختار این قید و مثال‌هایی از آن را در جدول زیر ببینید.
| فرمول ساخت قید مرکب | مثال | قید مرکب در جمله |
| تکواژ مستقل + تکواژ مستقل | خوش (صفت) + حال (اسم)= خوشحال | کم‌کم به مقصد می‌رسیم. |
قید مشتق
قید مشتق از ترکیب یک تکواژ آزاد یا مستقل با یک یا چند تکواژ وابسته ساخته می‌شود. در جدول زیر، فرمول ساخت این قید و مثال‌هایش را ببینید.
| فرمول ساخت قید مشتق | مثال | قید مشتق در جمله |
| تکواژ مستقل + تکواژ وابسته | عاقل (صفت) + انه (پسوند)= عاقلانه | علاقلانه تصمیم می‌گیرم. |
| تکواژ وابسته + تکواژ مستقل | بی (پیشوند) + رحم (اسم)= بی‌رحم | بی‌رحم رفتار کردی. |
| تکواژ وابسته + تکواژ مستقل + تکواژ وابسته | بی (پیشوند) + ادب (اسم) + انه (پسوند)= بی‌ادبانه | بی‌ادبانه حرف می‌زدند. |
قید مشتق – مرکب
این نوع قید، از اضافه شدن یک یا چند تکواژ وابسته به دو یا چند تکواژ مستقل ساخته می‌شود. می‌توانید فرمول ساخت این قید و مثال‌هایش را در جدول زیر ببینید.
| فرمول ساخت قید مشتق – مرکب | مثال | قید مشتق – مرکب در جمله |
| تکواژ مستقل + تکواژ مستقل + تکواژ وابسته | نیم (اسم) + ه (پسوند) + شب (اسم)= نیمه‌شب | نیمه‌شب ماه در آسمان بود. |
تا اینجا یاد گرفتیم قید چیست و ساخت‌های ساده و مرکب و مشتق و مشتق – مرکب آن را با مثال بررسی کردیم. در ادامه ساخت‌های گروه قیدی و قید گشتاری را نیز با مثال بررسی می‌کنیم.
گروه قیدی
به ترکیب حروف اضافه با متمم فعل، گره قیدی می‌گوییم. برای مثال در جمله «معلم سؤال‌هایی از همان دانش‌آموزانش پرسید.»، کل عبارت «از همان دانش‌آموزانش» که از حرف اضافه «از» و متمم «همان دانش‌آموزانش» تشکیل شده است، قید است. خوب است بدانید که خود این متمم نیز از صفت اشاره «همان» و اسم «دانش‌آموزان» و مضاف الیه «ـَ ش» تشکیل شده است. در جدول زیر ساختار نمونه‌ای از گروه قیدی را با هم بررسی می‌کنیم.
در این اوضاع بد به دانشگاه نرو!
| فرمول ساخت گروه قیدی | تجزیه مثال گروه قیدی |
| حرف اضافه + متمم یا گروه متممی | در (حرف اضافه) + این (صفت اشاره) + اوضاع (اسم و هسته) + بد (صفت بیانی) |
قید مؤوّل (گشتاری)
اگر یک جمله به عنوان قید استفاده شود، قید مؤوّل یا گشتاری است. برای مثال در عبارت «او هنگامی که به من رسید، سلام کرد.»، کل جمله «هنگامی که به من رسید» قید است و اگر آن را از این عبارت حذف کنیم، مشکلی پیش نمی‌آید و جمله تبدیل به «او سلام کرد.» می‌شود. قیدهای گشتاری یا مؤوّل را می‌توانیم تبدیل به قید ساده، مرکب یا گروه قیدی کنیم و آنها را از حالت جمله خارج کنیم. در جدول زیر با این نوع قید، بیشتر آشنا می‌شوید.
| مثال قید مؤوّل | تبدیل به حالت غیرجمله |
| مادر درحالیکه گریه می‌کرد، پسرش را بوسید. | قید ساده: – |
| قید مرکب یا مشتق: مادر، گریان (قید مشتق) پسرش را بوسید. | |
| گروه قیدی: مادر، در حال گریه پسرش را بوسید. |
انواع قید از نظر معنا
تا اینجا فهمیدیم که قید چیست و چه ساخت‌هایی دارد. اما قیدها از نظر معنایی که می‌دهند نیز به انواع زیادی تقسیم می‌شوند که همه آنها را در جدول زیر آورده‌ایم و برای هر کدام از این معانی، مثال‌هایی نوشته‌ایم و آنها را در جمله نیز قرار داده‌ایم.
با تماشای فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه نهم فرادرس، که لینک آن در کادر زیر آورده‌ایم، می توانید قید و انواع آن را به سادگی یاد بگیرید.
| انواع معنای قید | مثال معنای قید | مثال در جمله |
| مکان | همه‌جا، بالا، پشت، اینجا، خانه | دوستم را همین‌جا دیدم. |
| زمان | امروز، گاهی، سه‌شنبه، پارسال | برادرم امسال به ایران می‌آید. |
| مقدار (کمیّت) | زیاد، بسیار، کم‌کم، خیلی | کم‌کم پیشرفت خواهی کرد. |
| چگونگی (کیفیت) | خوب، بد، زشت، آهسته، تند | سهراب تند راه می‌رفت. |
| حالت (چگونگی فاعل و مفعول) | خندان، متفکرانه، شجاعانه، گریان | امیر، گریان صحبت می‌کرد. |
| تأسف | افسوس، آه، دریغ، دردا | متأسفانه به شیراز نمی‌رویم. |
| تعجب | شگفتا، عجب، سبحان‌الله | شگفتا، چه گل‌های زیبایی! |
| تصدیق و تأکید | البته، قطعاً، به‌درستی، الحق | او قطعاً لباس خواهد خرید. |
| پرسش | آیا، چرا، چگونه، مگر، کی | چگونه او را تنها گذاشتید؟ |
| شک و تردید | شاید، گویا (گویی)، به‌نظرم، احتمالاً | احتمالاً نمره خوبی می‌گیرم. |
| آرزو (امید و خواهش) | کاش، لطفاً، ان‌شاءالله | کاش مهمان‌ها دیر بیایند. |
| قصد | تفنّنی، تبرّکی، تعمّدی | من از روی آگاهی حرف نمی‌زدم. |
| تدریج | کم‌کم، روزبه‌روز، ماه‌به‌ماه، اندک‌اندک | «اندک‌اندک جمع مستان می‌رسند» (مولانا) |
| تکرار | باز، دوباره، مجدد | دوباره بهار شد. |
| تفسیر | یعنی، به عبارت دیگر، به این معنی | او تنها بود یعنی کسی را نداشت. |
| ترتیب | دوبه‌دو، یکی‌یکی، پی‌درپی | روزها پی‌درپی می‌آمدند و می‌رفتند. |
| استثناء | مگر، استثنائاً | دیشب، استثتائاً شام نخوردم. |
| نفی | ابداً، به‌هیچ‌وجه، به‌هیچ‌عنوان، هرگز | به‌هیچ‌وجه حرفم را گوش نمی‌کرد. |
| تشبیه | پنداری، گویی، مانند، مثل | گویی حالت بد شده بود. |
| علت | به این دلیل، زیرا، از این رو | امروز غمگین بودم چون دوستم را ندیدم. |
| انحصار | تنها، فقط، منحصراً | آن بچه فقط مادرش را می‌خواهد. |
| ادب و تبرّی | بلانسبت، خدایی‌نکرده، دور از جان | بلانسبت شما، دیوانه شدم. |
| اختصار | الغرض، باری، خلاصه | خلاصه راضی نشدم که تنها بروم. |
نکته: در مثال «دیشب، استثتائاً شام نخوردم.» در جدول بالا، هم کلمه «دیشب» و هم کلمه «استثنائاً» قید هستند که اولی قید زمان و دومی قید استثناء است. پس در یک جمله می‌تواند بیشتر از یک قید وجود داشته باشد و این مسئله مشکلی ایجاد نمی‌کند.
انواع قید از نظر نشانه
بعضی از قیدها نشانه‌هایی دارند که با استفاده از آنها می‌توانیم تشخیص بدهیم آنها قید هستند اما برخی از کلمه‌ها با وجود اینکه قید هستند، نشانه‌ای ندارند. پس الزامی وجود ندارد که قیدها نشانه داشته باشند و ممکن است یک کلمه یا گروهی از کلمه‌ها بدون اینکه نشانه قیدی داشته باشند، قید باشند. در جدول زیر، انواع نشانه‌های قید و مثال‌هایی از قیدهای نشان دار را در کنار قیدهای بی‌نشان می‌بینیم.
| قید از نظر نشانه‌دار بودن یا نبودن | نوع | مثال در جمله |
| قیدهای نشان‌دار | کلمه‌های دارای تنوین نصب (-ً) | تلویحاً به ما گفت برویم. |
| کلمه‌های عربی مرکب | ان‌شاءالله داستان خوبی بنویسی. | |
| قیدهای پیشوند دار | به‌خوبی با هم حرف زدیم. | |
| قیدهای با میان‌وند | افتان و خیزان به سمت خانه می‌رفتیم. | |
| قیدهای پسوند دار | خوشبختانه حال مادرش بهتر شد. | |
| تکرار یک کلمه | یکی‌یکی / کم‌کم رسیدیم. | |
| قیدهای بی‌نشانه | همه قیدهای بدون نشانه | او دیر به مدرسه رسید. |
انواع قید از نظر دستوری
بعضی از کلمه‌ها یا عبارت‌هایی که به‌عنوان قید می‌شناسیم، می‌توانند در جمله‌های مختلف، نقش قیدی نداشته باشند و نقش دیگری بگیرند. برای مثال، کلمه «سریع»، در جمله «سریع به مدرسه رفتم.» قید است اما همین کلمه در جمله «او سریع بود.» در نقش مسند آمده است و در گروه اسمی «بازیکن سریع تیم استقلال» صفتی ساده برای اسم «بازیکن» است. اما بعضی دیگر از قیدها را نمی‌توانیم به عنوان نقش‌های دیگری مانند مسند و صفت استفاده کنیم. برای مثال، قید «هرگز» در هیچ جمله‌ای به عنوان صفت یا مسند یا چیزی جز قید، استفاده نمی‌شود. پس بر این اساس، قیدها از نظر نقش‌های دستوری که می‌گیرند به دو نوع مختص (فقط قید) و مشترک (قید و نقش‌های دیگر) تقسیم می‌شوند.
- قید مختص
- قید مشترک
در ادامه این بخش، با مثال بررسی می‌کنیم که منظور از مختص و مشترک در مبحث قید چیست و تفاوت‌های کلمه‌ها و نقش‌هایی چون صفت و مسند، با قید چیست. برای یادگیری نکته‌های بیشتر، می‌توانید از فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه یازدهم فرادرس که لینک آن را در کادر زیر آورده‌ایم، استفاده کنید.
جدول مقایسه قید مختص با قید مشترک
در جدول زیر، انواع قید از نظر دستوری را با هم مقایسه کرده‌ایم و برای دو نوع قید مختص و مشترک، مثال‌هایی نیز آورده‌ایم.
| نقش دستوری قیدها | مثال | مثال در جمله |
| مختص (فقط قید هستند) | همواره، هنوز، شاید، بدبختانه، زیرا | قید: تقریباً برگه امتحان را پر کردم. |
| مشترک(قید و نقش‌های دستوری دیگر) | شنبه، خانه، پی‌درپی، زشت | قید: آهسته قدم می‌زد. |
| صفت: قدم‌های آهسته داشت. |
نقش های دیگر قید مشترک
پس یاد گرفتیم که قیدهای مشترک می‌توانند نقش‌های دیگری جز قید نیز بگیرند. مهم‌ترین این نقش‌ها، صفت و مسند هستند. البته صفت‌ها نقش دستوری مستقل ندارند و به عنوان وابسته‌های اسم در یک گروه اسمی وجود دارند و اسمی که موصوفشان است را توصیف می‌کنند اما به هرحال با قید تفاوت دارند. پس در این بخش، بررسی می‌کنیم که تفاوت صفت و مسند با قید چیست.
جدول تفاوت‌های قید و مسند و صفت
در جدول زیر کلمه «خوب» را هم به عنوان قید و هم به عنوان صفت و مسند به کار برده‌ایم و تفاوت‌های این سه نقش را با هم بررسی کرده‌ایم.
| قید | صفت | مسند |
| فیلم را خوب ببین. | حال خوب من را ببین. | حالم خوب می‌شود. |
| قابل حذف («فیلم را ببین.» معنا دارد) | قابل حذف («حال من را ببین.» معنا دارد) | غیرقابل حذف («حالم می‌شود.» معنا ندارد) |
| وابسته اسم و فعل (در این مثال: وابسته فعل «ببین») | وابسته اسم (وابسته اسم «حال») | نقش اصلی (هسته و مسند) |
| همراه با فعل و اسم و در انواع جمله‌ها می‌آید. | همراه با یک یا چند اسم می‌آید. | فقط در جمله‌های دارای افعال اسنادی می‌آید. |
در ادامه تفاوت قید با صفت و مسند را به‌طور جداگانه بررسی می‌کنیم تا در شناسایی قید از صفت و مسند، مشکلی نداشته باشید.
تفاوت قید و صفت
حالا که تفاوت‌های قید با صفت و مسند را در جدول بالا توضیح دادیم، در این بخش به طور جزئی‌تر به بررسی تفاوت قید با صفت می‌پردازیم. همانطور که در جدول بالا دیدیم، قید و صفت در قابل حذف بودن و وابسته اسم بودن، با هم شباهت دارند و تفاوت این دو نقش در این است که قیدها علاوه بر وابسته اسم، وابسته فعل نیز هستند. پس اگر کلمه‌ای وابسته فعل بود، قید است نه صفت. اما در جایی که کلمه‌ای که نمی‌دانیم قید است یا صفت، وابسته اسم باشد، برای شناسایی قید از صفت دو حالت داریم که هر دو را در جدول زیر با مثال آورده‌ایم.
| تشخیص قید از صفت | مثال قید | مثال صفت |
| آمدن کلمه مورد شک، بعد از اسم: صفت | زیاد آدم دیدم. | آدم‌های زیادی دیدم. |
| آمدن کلمه مورد شک، قبل از اسم: قید | زشت حرف می‌زند. | حرف زشت می‌زند. |
تفاوت قید و مسند
قید و مسند هم از لحاظ وابسته بودن و نبودن، هم از لحاظ قابل حذف بودن یا نبودن و هم از لحاظ به کار رفتن در جمله‌های مختلف با هم تفاوت دارند. در جدول زیر، این تفاوت‌ها را با مثال بررسی می‌کنیم.
| تشخیص قید از مسند | مثال قید | مثال صفت |
| قابل حذف: قید / غیرقابل حذف: مسند | دیوانه‌وار دوستش داشت. | دوست داشتنش، دیوانه‌وار بود. |
| وابسته: قید / هسته: مسند | زیاد کتاب می‌خواند. | کتاب‌هایش زیاد است. |
| با تمام فعل‌ها: قید / فقط با فعل اسنادی: مسند | روی صندلی‌ات بد ننشین. | حالت بد است / بود / شد / گشت و… |
انواع قید از نظر جایگاه
تا اینجا یاد گرفتیم قید چیست و همچنین آموختیم که قیدها می‌توانند برای کلمه‌های دیگری به جز فعل نیز به کار بروند. پس قیدها از نظر اینکه در چه جایی از جمله قرار داشته باشند، می‌توانند نقش قیدی را برای نقش‌ها و کلمه‌های مختلفی ایفا کنند. برای مثال، یک قید می‌تواند فعل یک جمله، کل یک جمله، فاعل یک جمله، مسند یک جمله و… را مقید به حالت خاصی کند. این موارد را در فهرست زیر آورده‌ایم.
- قیدِ فعل
- قیدِ صفت
- قیدِ اسم
- قیدِ قید
- قیدِ جمله
پیش از بررسی جایگاه قید در جمله، پیشنهاد می‌کنیم که با تماشای فیلم رایگان آموزش فعل در فارسی فرادرس، با فعل و انواعش و وابسته‌هایی مانند قید آشنا شوید. لینک این آموزش را در کادر زیر آورده‌ایم:
قیدِ فعل
قیدی که چگونگی یک فعل را مشخص می‌کند، قید فعل است یعنی آن قید، توضیحی درباره حالت یا کمیت یا زمان یا دیگر مواردِ فعل جمله به ما می‌دهد. در جدول زیر، نمونه‌هایی از قید فعل را با هم بررسی می‌کنیم.
| مثال قید فعل | بررسی مثال |
| او خوب سنگ می‌زند. | قید «خوب»، چگونگی (کیفیت) انجام فعل «سنگ زدن» را برایمان مشخص می‌کند. |
| او امروز به خانه می‌آید. | قید «امروز»، زمانِ انجام فعل «آمدن» را برایمان مشخص می‌کند. |
| او بسیار راه می‌رود. | قید «بسیار»، مقدار (کمیت) انجام فعل «راه‌رفتن» را برایمان مشخص می‌کند. |
قیدِ صفت
ممکن است یک قید، مقدار، حالت، کیفیت و… یک صفت را به ما نشان بدهد، در این صورت آن قید، قیدِ صفت است. در جدول زیر نمونه‌هایی از قیدهای صفت را آورده‌ایم و درباره آنها توضیح داده‌ایم.
| مثال قید صفت | بررسی مثال |
| او اعصاب خیلی ضعیفی دارد. | قید «خیلی»، مقدارِ (کمیت) صفت «ضعیف» را به ما نشان می‌دهد. |
| وقت استثنائاً بدی را انتخاب کردی. | قید «استثنائاً»، صفت «بد» را مستثنا کرده‌است. |
| حال گاه بهتری دارم. | قید «گاه»، زمانِ صفت «بهتر» را به ما نشان می‌دهد. |
قیدِ اسم
قیدها می‌توانند حالت و کیفیت و مقدار یک اسم را نیز برای ما مشخص کنند و از آنجایی که اسم‌ها انواع مختلفی دارند و نقش‌های مختلفی مانند نقش فاعلی و مفعولی و… می‌گیرند، در این بخش، قیدهای پرکاربرد اسم‌ها را با مثال بررسی می‌کنیم. قبل از آن، با تماشای فیلم آموزش رایگان مفعول در فارسی فرادرس، به عنوان یکی از نقش‌هایی که قید می‌گیرد، می‌توانید این نقش را به‌خوبی یاد بگیرید و بتوانید آن را شناسایی کنید. در کادر زیر، لینک این آموزش را قرار داده‌ایم.
| انواع قید اسم | مثال | بررسی مثال |
| قید فاعل | سهراب لرزان افتاد. | قید «لرزان» حالت فاعل «سهراب» را مشخص کرده است. |
| قید مفعول | بسیاری صحبت‌ها را شنیدم. | قید «بسیاری» مقدارِ مفعول «صحبت‌ها» را مشخص کرده است. |
| قید مسند | او دوباره بد شد. | قید «دوباره» تکرار مسند «بد» را نشان داده است. |
قیدِ قید
شاید عجیب به نظر برسد اما خود قید نیز می‌تواند قید بگیرد. یعنی ممکن است در یک جمله که قید دارد، کلمه‌ای بیاید که حالت و مقدار و… آن قید را مشخص کند. بیایید این موضوع را در جدول زیر با هم ببینیم.
| مثال قیدِ قید | بررسی مثال |
| بسیار بد امتحان دادم. | قید «بسیار» مقدار قید «بد» را برای ما مشخص می‌کند. |
| استثنائاً آنجا رفتیم. | قید «استثنائاً» قید «آنجا» را برای ما مستثنا می‌کند. |
قیدِ جمله
یک قید، می‌تواند کل معنای یک جمله را مقید کند. یعنی چگونگی کل جمله نشان بدهد نه فقط حالت و مقدار و چگونگی فاعل و فعل و… آن را. در جدول زیر نمونه‌هایی از قیدهایی که کل جمله را مقید می‌کنند را با هم می‌بیینم.
| مثال قیدِ جمله | بررسی مثال |
| افسوس او از بین ما رفت. | قید «افسوس» تأسف را درباره کل جمله نشان می‌دهد. |
| کاش بهار بیاید. | قید «کاش» امید و آرزو داشتن برای آمدن بهار (کل جمله) را نشان می‌دهد. |
تا اینجا یاد گرفتیم قید چیست و تمام انواعش را با مثال توضیح دادیم، در بخش بعدی به سراغ بیان نکته‌هایی می‌رویم که برای تشخیص قید در جمله، کاربردی هستند.
تشخیص قید در جمله
حالا که یاد گرفتیم قید چیست و چه انواعی دارد، می توانیم نکات کلیدی برای شناسایی آن را بیان کنیم. نکته مهم در شناسایی قید در جمله این است که با حذف آن، مشکلی پیش نمی‌آید و معنای جمله ناقص نمی‌شود. یعنی اگر به قید بودن یا نبودن یه کلمه یا عبارت شک کردیم، می‌توانیم با حذف کردنش از جمله، متوجه شویم که قید است یا خیر. اما ممکن است این مورد همیشه جواب ندهد. پس تمام نکته‌هایی که برای تشخیص قید در جمله لازم و کاربردی هستند را در جدول زیر، فهرست کرده‌ایم. اما پیش از آن، پیشنهاد می‌کنیم با تماشای فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه دهم فرادرس، که لینکش را در کادر پایین آورده‌ایم، با مبحث قید، بیشتر آشنا شوید.
| نکته‌های تشخیص قید در جمله | مثال |
| نشان دادن زمان انجام فعل | تکالیفم را امروز می‌نویسم. (زمان نوشتن تکالیف، امروز است.) |
| نشان دادن مکان انجام فعل | اینجا با هم آشنا شدیم. (مکانِ آشنا شدن، اینجا است.) |
| نشان دادن چگونگی انجام فعل | او سریع می‌دود. (فعل دویدن، سریع انجام می شود.) |
| نشان دادن کمیت یا کیفیت فاعل | مادرم خندان به سمتم آمد. (حالت فاعل این جمله (مادر) خندان است.) |
| نشان دادن کمیت یا کیفیت مفعول | خیلی آدم‌ها را دیده بود. (مقدار مفعول این جمله (آدم‌ها) خیلی است.) |
| نشان دادن مقدار فعل و اسم و صفت | بسیار حرف داریم. (مقدار اسم «حرف» در این جمله، بسیار است.) |
| نشان دادن تصدیق و تأکید | حتماً تو را می‌بینم. (بر انجام فعل دیدن، تأکید شده است.) |
| نشان دادن شک و تردید | شاید به شیراز برویم. (انجام فعل رفتن در این جمله با شک و تردید همراه است.) |
| نشان دادن ترتیب | دفترها را یکی‌یکی بیاورید. (ترتیبی برای انجام فعل آوردن، وجود دارد.) |
| تنوین داشتن | فعلاً سر کار بمان. (کلمه «فعلاً» تنوین دارد.) |
| صفتی که نقش صفت ندارد. | بد غذا نخور! (اما در جمله «غذای بد نخور!» کلمه «بد» صفت است.) |
| متمم قیدی | سهراب به خانه رفت. (کل عبارت «به خانه» متمم قیدی است.) |
| قیدهای مختص (فقط قید هستند.) | هنوز به مقصد نرسیدند. (کلمه «هنوز» فقط می‌تواند قید باشد.) |
یادگیری قید و وابسته های دیگر فعل و اسم
تا اینجا یاد گرفتیم قید چیست و فهمیدیم که قیدها می‌توانند وابسته اسم و فعل و صفت و… باشند. اما در زبان فارسی اسم ها و فعل‌های مختلف، وابسته‌های متنوعی دارند که ممکن است در شناسایی آنها دچار مشکل شویم. پس بهترین راه این است که با تمام این وابسته‌ها آشنا شویم و یاد بگیریم که چه‌طور باید آنها را از یکدیگر تشخیص دهیم. برای مثال، قید می‌تواند وابسته صفت‌ها باشد اما خود صفت‌های فارسی وابسته‌های اسم هستند و انواع مختلفی چون صفت تعجبی، صفت مبهم، صفت اشاره و… دارند. پس باید با استفاده از آموزش‌هایی ساده و کاربردی تمام این وابسته‌ها را بشناسیم و بتوانیم آنها را شناسایی کنیم. در این بخش برخی از آموزش‌های فارسی فرادرس که می‌توانند در یادگیری این موضوعات به شما کمک کنند را آورده‌ایم.
نمونه سؤال قید
حالا که یاد گرفتیم قید چیست و دسته‌بندی‌ها و انواع مختلفش را نیز با مثال بررسی کردیم، می‌توانید با پاسخ دادن به سؤال‌های چهارگزینه‌ای زیر، میزان یادگیری خود را بسنجید. برای این کار، کافی است روی گزینه صحیح مورد نظرتان کلیک کنید و با زدن گزینه «مشاهده جواب»، پاسخ درست را ببینید. هر جواب درستی که بدهید، یک امتیاز می‌گیرید و بعد از پاسخ دادن به هر ده سؤال و با زدن گزینه «دریافت جواب آزمون» می‌توانید امتیازی که کسب کرده‌اید را ببینید.
۱. کدام گزینه نادرست است؟
برخی از قیدها وابسته فعل هستند.
قیدها معناهای زیادی ندارند و فقط بر کیفیت یا چگونگی انجام فعل دلالت می‌کنند.
قیدها می‌توانند فعل، اسم و صفت‌ها را مقید کنند.
قید با متمم و مسند تفاوت دارد.
۲. در کدام گزینه قید وجود دارد؟
اولین روز بود که صبح تهران را می‌دیدم.
فردا روز زیبایی است.
آشپزها سریع دست به کار شدند.
محل تدریس او را نمی‌شناسم.
۳. در این جمله چند قید داریم و آنها در کدام گزینه آمده‌اند؟ «احتمالاً شنبه تو را ببینم.»
یک قید: احتمالاً
سه قید: احتمالاً، شنبه، تو
دو قید: احتمالاً و تو
دو قید: احتمالاً و شنبه
۴. ساختار کدام‌یک از این قیدها، مرکب و کدام‌یک، مشتق است؟ «معصومانه،گه‌گاه، کولی‌وار، رفته‌رفته»
«گه‌گاه» قید مرکب است و «معصومانه» و «کولی‌وار» قید مشتق هستند.
«گه‌گاه» و «رفته‌رفته» قید مرکب هستند و «معصومانه» و «کولی‌وار» قید مشتق هستند.
«رفته‌رفته» قید مرکب است و «معصومانه» و «کولی‌وار» و «گه‌گاه» قید مشتق هستند.
«رفته‌رفته» قید مرکب است و «معصومانه» قید مشتق است.
ساختار قید «رفته‌رفته» مشتق – مرکب است.
۵. آیا در این عبارت، قید وجود دارد و اگر وجود دارد، در کدام گزینه آمده است؟ «آن کودک، هنگامی که می‌دوید ما را صدا کرد.»
در این عبارت، قید وجود ندارد.
عبارت «هنگامی که» قید است.
جمله «هنگامی که می‌دوید» قید است.
جمله «آن کودک هنگامی که می‌دوید» قید است.
قید این عبارت، قید گشتاری یا مؤوّل است. یعنی یک جمله، نقش قید را ایفا می‌کند.
۶. آیا کلمه «زیبا» در این دو جمله تفاوت دارد؟ و اگر تفاوت دارد، آن تفاوت چیست؟ «به همه‌چیز زیبا نگاه کن!» و «همه‌چیزِ زیبا را نگاه کن!»
کلمه «زیبا» در این دو جمله، تفاوت با دیگری ندارد.
کلمه «زیبا» در جمله اول، قید و در جمله دوم، صفت است.
کلمه «زیبا» در جمله اول، قید و در جمله دوم، متمم است.
کلمه «زیبا» در جمله اول، صفت و در جمله دوم، قید است.
۷. در این جمله، قید را مشخص کنید و بررسی کنید که برای چه نقشی به کار رفته است و چه اجزایی از جمله را مقید کرده است؟ «او رقص‌کنان می‌گذشت.»
«رقص‌کنان» قید است و برای نقش فاعل به کار رفته و حالت فاعل «او» و فعل «می‌گذشت» را به ما نشان داده است.
«رقص‌کنان» قید است و برای فعل جمله به کار رفته و حالت فعل «می‌گذشت» را به ما نشان داده است.
«رقص‌کنان» قید است و برای مفعول جمله به کار رفته و حالت مفعول «او» و فعل «می‌گذشت» را به ما نشان داده است.
«رقص‌کنان» قید است و برای فاعل جمله به کار رفته و حالت آن را به ما نشان داده است.
۸. کدام گزینه نادرست است؟
خود قیدها نیز می‌توانند قید بگیرند.
نمی‌توانیم تنوین «-ً» در کلمه‌های عربی را نشانه قیدی بدانیم.
قیدها می‌توانند صفت یک اسم را مقید به حالت یا مقدار خاصی کنند.
یک قید می‌تواند هم مفعول، هم فعل و هم کل جمله را مقید به حالت یا مقداری بکند.
۹. کدام گزینه درباره کلمه یا کلمه‌هایی که حالت فاعل یا مفعول یک جمله را نشان می‌دهند، صحیح است؟
این کلمه‌ها صفت فاعل یا مفعول هستند.
این کلمه‌ها می‌توانند صفت یا قید برای فاعل و مفعول و جمله باشند.
اگر این کلمه‌ها بعد از آن فاعل یا مفعول بیایند، قید هستند نه صفت.
اگر این کلمه‌ها مقدار فاعل یا مفعول را نشان بدهند، قید و اگر کیفیت آنها را نشان بدهند، صفت هستند.
۱۰. قید «بسیار» در این جمله برای چه کلمه‌ای به کار رفته است و چه اطلاعاتی درباره آن کلمه به ما اضافه می‌کند؟ «آنها بسیار عالی درس می‌دهند.»
این قید، برای کلمه «آنها» است و چگونگی یا کیفیت این کلمه را به ما نشان می‌دهد.
این قید برای فعل «درس دادن» به کار رفته و نشان‌دهنده مقدار این فعل است.
این قید برای فعل «درس دادن» و نهاد «آنها» به کار رفته و نشان‌دهنده مقدار این نهاد و فعل است.
این قید برای قید «عالی» به کار رفته و مقدار این قید را برای ما مشخص می‌کند.
جمع بندی
در این مطلب از مجله فرادرس با مثال بررسی کردیم که قید چیست، چه دسته‌بندی‌هایی دارد، قیدها از نظر ساخت و معنا و نشانه‌دار بودن و نقش دستوری و جایگاهشان در جمله، چه تفاوتی با هم دارند و چگونه باید آنها را از نقش‌های دیگری چون مسند، تشخیص بدهیم. در انتها نیز پرسش‌هایی چهارگزینه‌ای طرح کردیم که با استفاده از آنها میزان یادگیری خود را بسنجید.
source