ضمیرها یکی از پرکاربردترین عناصر زبان فارسی هستند که انواع مختلفی دارند. «ضمایر اشاره» یکی از مهم‌ترین انواع ضمایر فارسی به شمار می‌آیند. ضمایر اشاره مانند سایر ضمیرهای فارسی، جانشین انواع اسم یا گروه اسمی می‌شوند و از تکرار آن‌ها جلوگیری می‌کنند. این ضمیرها همواره از نظر مفرد و جمع بودن با مرجع خود مطابقت دارند. در این مطلب از مجله فرادرس، توضیح می‌دهیم که اصولاً ضمیر اشاره چیست و چه انواعی دارد. سپس به مرجع ضمیر و تفاوت ضمیر اشاره با صفت اشاره را بررسی می‌کنیم. در نهایت، تمرین‌هایی را برای یادگیری بهتر این مبحث در اختیارتان قرار می‌دهیم.

ضمیر اشاره چیست؟

ضمایر اشاره یکی از پرکاربردترین انواع ضمیرهای فارسی هستند که به‌جای اسم‌ها و گروه‌های اسمی می‌آیند و از تکرار آن‌ها در جمله جلوگیری می‌کنند. مانند ضمیر «آن» که در جمله «آن را روی میز بگذار.» به کار رفته است.

برای اینکه با ضمیرهای اشاره و کاربردهایشان بیشتر آشنا شوید، لازم است ابتدا به‌طور کلی ضمیرها و ساختار آن‌ها را بررسی کنید. ضمیرها عناصری هستند که به جای اسم یا گروه اسمی می‌آیند و از تکرار آن اسم یا گروه اسمی جلوگیری می‌کنند.

انواع ضمیرهای فارسی در فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه هفتم فرادرس آموزش داده شده است. برای مشاهده این فیلم آموزشی، روی لینک زیر کلیک کنید.

اسم یا گروه اسمی‌ای که ضمیر به جای آن قرار می‌گیرد، «مرجع ضمیر» نامیده می‌شود. ضمیرها همیشه بعد از مرجع ضمیر خود می‌آیند و به لحاظ مفرد یا جمع بودن با آن مطابقت دارند. گاهی مرجع ضمیر در جمله‌ها حضور ندارد. در این حالت، ضمیر برای اشاره به پدیده|ی در جهان خارج به کار رفته است. کاربرد ضمیر و مرجع آن در مثال زیر نشان داده شده است.

در مثال بالا، از ضمیر «او» استفاده شده است. این کلمه به جای اسم «مادر» آمده است تا از تکرار آن جلوگیری کند. همان‌‌طور که در مثال بالا مشاهده می‌کنید، «او» بعد از مرجع ضمیر (مادر) آمده و از نظر مفرد یا جمع بودن با آن مطابقت دارد. «او» و «مادر» هر دو به صورت مفرد آمده‌اند.

اکنون که به طور کلی با ضمیر و نقش آن در جمله آشنا شدید، در بخش بعدی این مطلب، ضمیرهای اشاره و انواع آن‌ها را بهتر می‌آموزید.

ضمیر اشاره و انواع آن

در بخش قبلی توضیح دادیم که ضمیر به طور کلی چیست و چه کاربردی دارد. در بخش پیش رو، به این موضوع می‌پردازیم که ضمیر پرسشی چیست و چگونه به کار می‌رود.

ضمیرهای اشاره نیز مانند سایر ضمیرهای فارسی، جانشین اسم یا گروه اسمی می‌شوند و از تکرار آن‌ها جلوگیری می‌کنند. ضمیرهای اشاره همواره بعد از مرجع ضمیر می‌آیند و از نظر مفرد و جمع بودن با آن مطابقت دارند. البته در برخی مواقع، از ضمیرهای اشاره برای اشاره کردن به پدیده‌های جهان خارج استفاده می‌شود. در این حالت، ممکن است ضمیرهای اشاره بدون مرجع ضمیر به کار بروند.

ضمیرهای اشاره اصلی در زبان فارسی «این» و «آن» هستند. سایر ضمیرهای اشاره از ترکیب «این» و «آن» با کلمه‌های دیگر به دست می‌آیند.

تمامی ضمیرهای اشاره، برای اشاره کردن به مکان دور یا نزدیک کاربرد دارند. «این» و ضمیرهایی که با «این» ساخته شده باشند، همگی برای اشاره به مکان نزدیک به کار می‌‌روند. در جدول زیر، این ضمیرها را مشاهده می‌کنید.

«آن» و ضمیرهایی که با کلمه «آن» ساخته شده باشند، به مکان‌های دور اشاره دارند. این ضمیرها در جدول زیر نشان داده شده‌اند.

تمامی ضمیرهای بالا به صورت مفرد آمده‌اند. برای جمع بستن ضمیرهای اشاره کافی است از نشانه جمع «ها» یا «ان» استفاده کنید. به طور مثال، ضمیر اشاره «آن» را می‌توان به صورت «آن‌ها» یا «آنان» جمع بست. البته تعداد زیادی از ضمیرهای اشاره هرگز به صورت جمع نمی‌آیند؛ مانند: این‌سان، آن‌همه، آن یک، همچنین و… .

برای اینکه با سایر ضمیرهای فارسی نیز آشنا شوید، پیشنهاد می‌کنیم فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه هفتم فرادرس را مشاهده کنید.

مثال ضمیر اشاره

در بخش‌های قبلی نشان دادیم که ضمیر اشاره چیست و چه انواعی دارد. در این بخش، مثال‌هایی از ضمیر اشاره را در زبان فارسی بررسی می‌کنیم.

مثال اول برای ضمیر اشاره

در جمله زیر از ضمیر اشاره «آن» استفاده شده است. این ضمیر جانشین اسم «استعاره» شده و از تکرار آن جلوگیری کرده است. مرجع ضمیر «آن»، اسم «استعاره» است که قبل از این ضمیر قرار دارد.

اگرچه در این جمله، مفهوم استعاره انتزاعی است و نمی‌توان برای آن دوری یا نزدیکی را در نظر گرفت، اما گوینده جمله، آن را مانند یک پدیده دور در نظر گرفته و برای این اسم از ضمیر اشاره دور استفاده کرده است.

همان‌طور که در مثال زیر مشاهده می‌کنید، هم ضمیر اشاره «آن» و هم مرجع آن، یعنی «استعاره»، هر دو به صورت مفرد آمده‌اند.

مثال دوم برای ضمیر اشاره

«همین» نوعی ضمیر اشاره است که برای اشاره کردن به پدیده‌های نزدیک به کار می‌رود. مرجع این ضمیر، کل جمله «تمامی درس‌هایم را خواندم» است. البته این جمله را می‌توان به صورت گروه اسمی «خواندن تمامی درس‌هایم» تبدیل کرد. هم ضمیر «همین» و هم مرجع آن به صورت مفرد آمده‌اند.

اگرچه مرجع ضمیر «همین» به صورت فیزیکی وجود ندارد اما گوینده جمله برای اشاره به آن از ضمیر اشاره نزدیک استفاده کرده است.

مثال سوم برای ضمیر اشاره

در مثال زیر، «آن‌همه» به عنوان ضمیر اشاره دور به کار رفته است. این ضمیر جانشین گروه اسمی «کیسه‌های خرید» شده و از تکرار آن جلوگیری کرده است. اگرچه مرجع ضمیر به صورت جمع آمده است، اما چون «آن‌همه» را نمی‌توان جمع بست، این ضمیر به صورت مفرد به کار رفته است.

مثال چهارم برای ضمیر اشاره

«آن‌دیگری» ضمیری اشاره‌ای است که در جمله زیر برای اشاره کردن به مکان دور به کار رفته است. مرجع این ضمیر در جمله حضور ندارد. در واقع، گوینده یا نویسنده جمله به کتابی در اطراف خود اشاره کرده که برای مخاطب هم قابل‌ مشاهده است. هم ضمیر اشاره «آن‌دیگری» و هم مرجع آن به صورت مفرد آمده‌اند.

مثال پنجم برای ضمیر اشاره

«همان» ضمیر اشاره است و برای جلوگیری از تکرار گروه اسمی «یک دفتر»، در جمله زیر به کار رفته است. هم «یک دفتر» و هم «همان»، هر دو به صورت مفرد آمده‌اند. گوینده یا نویسنده جمله به خاطر دور بودن مرجع ضمیر، برای اشاره به آن از ضمیر اشاره دور استفاده کرده است.

آشنایی با گروه‌ های اسمی

در بخش‌های پیشین به این نکته اشاره کردیم که ضمایر به جای اسم یا گروه‌های اسمی می‌آیند و جانشین آن‌ها می‌شوند. بنابراین، برای دانستن اینکه ضمیر اشاره چیست و شناخت کاربردهای آن‌ها لازم است با گروه‌های اسمی و ساختارشان آشنا باشید. فیلم‌های آموزشی زیر در فرادرس، گروه‌های اسمی و اجزای آن‌ها را به طور کامل بررسی کرده‌اند.

البته در زبان فارسی گروه‌ها و اجزای مختلفی وجود دارند که شناخت آن‌ها برای آشنایی کامل با دستور زبان، ضروری است. برای آشنایی با سایر مباحث این حوزه، می‌توانید به مجموعه فیلم‌های آموزشی زیر در فرادرس مراجعه کنید.

نقش دستوری ضمیر اشاره

برای اینکه به طور کامل بدانید ضمیر اشاره چیست، لازم است با نقش‌های دستوری آن نیز آشنا شوید. به نقشی که هر کدام از اجزای جمله ایفا می‌کنند، «نقش دستوری» گفته می‌شود. به طور مثال، هرگاه اسم یا گروه‌های اسمی به عنوان انجام‌دهنده فعل در جمله به کار بروند، نهاد هستند و دارای نقش دستوری «نهادی» خواهند بود.

همچنین اسم‌هایی که تأثیرپذیری از فعل را نشان بدهند، در واقع، مفعول بوده و نشانگر نقش دستوری «مفعولی» هستند.

برخی از مهم‌ترین نقش‌های دستوری را می‌توانید با مشاهده فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه دوازدهم فرادرس، به راحتی بیاموزید. لینک این فیلم آموزشی در ادامه قرار داده شده است.

از آنجایی که ضمیرهای اشاره هم یکی از اجزای اصلی جمله‌ها هستند، لزوماً دارای نقش دستوری خواهند بود. ضمیرهای اشاره بسته به نقش و جایگاهی که در جمله دارند، نقش‌های دستوری متنوعی را به عهده می‌گیرند. برای درک بهتر این نکته، به مثال‌ زیر دقت کنید.

ضمیر اشاره «آن‌ها» در جمله زیر به جای گروه اسمی «میوه‌ها» آمده است تا از تکرار آن جلوگیری کند. از آن‌جایی که بعد از این ضمیر، نشانه مفعولی «را» آمده و خود ضمیر نیز نشان‌دهنده اثر پذیری از فعل جمله است، متوجه می‌شویم که «آن‌ها» در این جمله، نقش دستوری «مفعولی» را به عهده دارد. در مطلب زیر از مجله فرادرس، انواع نقش‌های دستوری در زبان فارسی آموزش داده شده است.

فرق ضمیر اشاره و صفت اشاره

برای اینکه تفاوت بین ضمیر اشاره و صفت اشاره را مشخص کنیم، لازم است ابتدا به طور کلی نشان دهیم که ضمیرها و انواع صفت‌ها چه تفاوتی با یکدیگر دارند. ضمیرها به جای اسم و یا گروه اسمی می‌آیند و جانشین آن‌ها می‌شوند. بنابراین، بعد از ضمیرها از اسم یا گروه اسمی استفاده نمی‌شود.

در حالی که صفت‌ها وابسته اسم یا گروه اسمی هستند و لزوماً در کنار آن‌ها می‌آیند. با این اوصاف، صفت‌ها معمولاً همراه با اسم یا گروه اسمی می‌آیند، مگر اینکه از نوع «صفت جانشین موصوف» باشند.

با توجه به نکته‌های بالا، نتیجه می‌گیریم که ضمیرهای اشاره به جای اسم‌ها می‌آیند و بعد از آن‌ها، اسمی قرار نمی‌گیرد. در حالی که صفت‌های اشاره قبل از اسم می‌آیند و بعد از آن‌‌ها حتماً یک اسم یا گروه اسمی به کار می‌رود.

برای اینکه با کاربرد صفت‌های اشاره بیشتر آشنا شوید، توصیه می‌کنیم از فیلم آموزش درس فارسی پایه هشتم فرادرس کمک بگیرید. از طریق لینک زیر می‌توانید به این فیلم آموزشی دسترسی داشته باشید.

فرق ضمیر اشاره و صفت اشاره در مثال‌های زیر نشان داده شده است.

در دو مثال بالا، از کلمه «همین» استفاده شده است. با این تفاوت که «همین» در اولی صفت اشاره است اما در دومی، نقش ضمیر اشاره را به عهده دارد.

همان‌طور که مشاهده می‌کنید، در مثال اول، بعد از «همین»، اسم «درس» آمده است. بنابراین، در این جمله، «همین» صفت و وابسته اسم است. در حالی که در جمله دوم، بعد از «همین»، اسمی نیامده و در واقع، این ضمیر جانشین گروه اسمی «این درس» شده است.

نکته دیگر اینکه صفت‌های اشاره همواره به صورت مفرد می‌آیند، حتی اگر موصوف آن‌ها به صورت جمع آمده باشد. با این وجود، ضمیرهای اشاره به لحاظ مفرد یا جمع بودن با مرجع ضمیر یا اسمی که به جای آن آمده‌اند، مطابقت دارند. برای درک بهتر این نکته به مثال زیر توجه کنید.

در مثال اول، صفت اشاره «همان»، اگرچه وابسته اسم جمع «داستان‌ها» شده، اما به صورت مفرد آمده است. به این خاطر که اصولاً در زبان فارسی، صفت‌ها به صورت جمع نمی‌آیند. مگر اینکه از نوع صفت جانشین موصوف باشند.

در مثال دوم، «همان‌ها»، جانشین اسم جمع «نویسنده‌ها» شده است و به همین علّت، با نشانه جمع «ها» آمده است.

سؤالات متداول

تا این بخش، آموختید که ضمیر اشاره چیست و چگونه به کار می‌رود. در ادامه، به سؤال‌های متداولی اشاره می‌کنیم که در مورد این مبحث مطرح شده‌اند. پاسخ هر کدام از سؤال‌ها در همین بخش ارائه شده است.

آیا ضمیرهای اشاره دارای شخص و شمار هستند؟

خیر، ضمیرهای اشاره شخص و شمار مرجع ضمیر را نشان نمی‌دهد و تنها به صورت مفرد یا جمع می‌آیند.

از ضمیرهای اشاره در کدام بخش از جمله استفاده می‌شود؟

ضمیرهای اشاره، مانند گروه‌های اسمی، در هر بخشی از جمله می‌توانند به کار بروند.

تمرین ضمیر اشاره

اینکه ضمیر اشاره چیست و چه کاربردهایی دارد، در بخش‌های قبلی این مطلب بررسی شد. در ادامه، آزمونی در اختیارتان قرار می‌گیرد که به کمک آن می‌توانید آموخته‌های خود را در مورد ضمیرهای اشاره مرور کنید.

البته ضمیرهای فارسی، به طور کلی در فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه هفتم فرادرس نیز بررسی شده‌اند. برای مشاهده این فیلم و یادگیری نکته‌های تکمیلی، روی لینک زیر کلیک کنید.

آزمون این بخش شامل ۱۰ سؤال چهارگزینه‌ای است. برای پاسخ دادن به آن کافی است صورت سؤال‌ها را بخوانید و گزینه مورد نظرتان را علامت بزنید.

زیر هر کدام از سؤال‌ها، گزینه «مشاهده جواب» قرار گرفته است. با کلیک روی آن، پاسخ درست هر سؤال نشان داده می‌شود. بعد از اینکه به تمامی سؤال‌ها پاسخ دادید، گزینه «دریافت نتیجه آزمون» نمایش داده می‌شود. با کلیک روی آن می‌توانید تعداد امتیازهای دریافتی خود را در این آزمون مشاهده کنید.