در ادبیات فارسی، مجموعه‌ای غنی از آرایه‌ها و صنایع ادبی وجود دارد که یا به معنای کلام (صنایع معنوی) مربوط‌اند یا با ظاهر کلام (صنایع لفظی) ارتباط دارند. یکی از مهم‌ترین صنایع معنوی، «آرایه ایهام» است. ایهام به این معناست که کلمه‌ای دارای یک معنی دور و یک معنی نزدیک باشد، به طوری که ذهن مخاطب از معنی نزدیک به معنی دور آن کلمه برسد. ایهام خود انواع مختلفی دارد. یکی از رایج‌ترین انواع ایهام، «ایهام تناسب» است. در آرایه ایهام تناسب، کلمه دارای ایهام، با سایر کلمه‌های بیت یا جمله، آرایه تناسب یا مراعات‌النظیر را تشکیل می‌دهد. در این مطلب از مجله فرادرس، ابتدا می‌آموزید که ایهام تناسب چیست و چه ساختاری دارد. در ادامه، با مثال‌های آن در ادبیات فارسی آشنا می‌شوید. در نهایت، روش تشخیص این آرایه و تفاوت آن را با آرایه ایهام بررسی می‌کنید.

ایهام تناسب چیست؟

برای اینکه بدانید ایهام تناسب چیست و چگونه به کار می‌رود، در قدم اول، لازم است با ایهام و ساختار آن آشنا شوید. ایهام یکی از آرایه‌های معنوی ادبیات فارسی است که با نام‌های «تَخییل»، «تُوهیم» و «تُوریه» نیز شناخته می‌شود. ایهام در لغت، یعنی «به گمان انداختن».

آرایه ایهام به این صورت است که شاعر یا نویسنده، از کلمه‌ای با دو معنی متفاوت استفاده کند. به صورتی که یکی از معانی آن، نزدیک به ذهن بوده اما معنای دیگر، دور از ذهن باشد. در عین حال، مخاطب حین خواندن یا شنیدن آن بتواند از معنای نزدیک به معنای دور آن نیز پی ببرد.

ایهام تناسب هم در حقیقت نوعی آرایه ایهام است. در این آرایه، کلمه‌ای که ایهام دارد در یکی از معانی خود با سایر کلمه‌های بیت یا جمله، آرایه تناسب یا مراعات‌النظیر را به وجود می‌آورد.

آرایه ایهام و انواع آن به طور کامل در فیلم آموزش رایگان آرایه‌های ادبی در فارسی فرادرس بررسی شده است. لینک این آموزش کاربردی را در ادامه مشاهده می‌کنید.

برای آشنایی بیشتر با ساختار آرایه ایهام، به مثال زیر توجه کنید.

در بیت بالا، کلمه «لاله» با دو معنی متفاوت آمده است. مخاطب در نگاه اول، این طور برداشت می‌کند که «لاله» نام گلی خوشبوست. البته که این معنا کاملاً درست است اما «لاله» معنای دیگری هم دارد. این کلمه به معنای «چراغ» هم هست. بنابراین، کلمه «لاله» با دو معنای «نام گل» و «چراغ» به کار رفته است که اولی نزدیک به ذهن بوده و دومی دور از ذهن است.

معنای کلی این بیت و وجود کلمه »نگهبان»، باعث می‌شود ذهن مخاطب از معنای نزدیک (نام گل) به معنی دور (چراغ) برسد.

اکنون که به طور کلی با آرایه ایهام آشنا شدید، می‌توانیم آرایه ایهام تناسب را بررسی کنیم. هرگاه، کلمه‌ای دارای دو معنی دور و نزدیک باشد و یکی از معانی آن کلمه با سایر کلمه‌های بیت یا جمله آرایه تناسب را تشکیل بدهد، آن را «آرایه ایهام تناسب» می‌نامیم.

توجه داشته باشید که در ایهام تناسب، تنها یکی از معانی کلمه مورد توجه شاعر یا نویسنده است. معنایی که مورد نظر او نیست، با سایر کلمه‌های بیت یا جمله، آرایه تناسب را به وجود می‌آورد. ایهام تناسب در واقع، ترکیبی است از آرایه ایهام و آرایه تناسب.

در ادامه، مثالی از ایهام تناسب نشان داده شده است.

در بیت بالا، دو بار از کلمه «مردم» استفاده شده است. در مصراع اول، این کلمه تنها با معنای «مردم جامعه» به کار رفته است اما در مصراع دوم، کلمه «مردم» دو معنای متفاوت دارد.

در مصراع دوم، «مردم» هم می‌تواند به معنای «مردم جامعه» باشد و هم معنای «مردمک چشم» را به ذهن متبادر کند. البته شاعر تنها به معنای اول توجه داشته است. از سوی دیگر، این کلمه در معنای دوم خود با کلمه‌های «چشم» و «گریه» آرایه تناسب را تشکیل می‌دهد. در مطلب زیر، به‌طور کامل در مورد آرایه تناسب توضیح داده‌ایم.

انواع ایهام تناسب

در بخش قبل، آموختید که ایهام تناسب چیست. در این بخش، با انواع و اقسام این آرایه ادبی آشنا می‌شوید. در ادبیات فارسی، ایهام تناسب دو حالت دارد. صورت اصلی آن به این شکل است که کلمه‌ای در یکی از معانی خود، با سایر کلمه‌های بیت یا جمله آرایه تناسب را تشکیل بدهد. این شکل از ایهام تناسب را در بخش قبلی با مثال توضیح دادیم.

صورت دیگر ایهام تناسب به این حالت است که کلمه مورد نظر تنها با بخشی از کلمه یا کلمه‌های بیت و جمله تناسب داشته باشد. همچنین ممکن است کلمه‌ای که ایهام تناسب دارد، خود بخشی از کلمه‌ای دیگر باشد. مثال‌های زیر این نوع از آرایه ایهام را به خوبی نشان می‌دهند.

برای مشاهده مثال‌های بیشتر از آرایه ایهام تناسب، توصیه می‌کنیم به فیلم آموزش علوم و فنون ۳ پایه دوازدهم فرادرس مراجعه کنید.

مثال ۱

در بیت زیر، «در» به عنوان پیشوند، قبل از فعل «آمدن» قرار گرفته است. در واقع، بخشی از فعل پیشوندی «در نمی‌آید» محسوب می‌شود. با این حال، این کلمه می‌تواند معنای «درِ خانه» را نیز به ذهن بیاورد. اگرچه معنای دوم این کلمه، مقصود شاعر نیست اما «در» با معنای دوم خود، نوعی تناسب را در این بیت به وجود آورده است.

«در» با کلمه «حلقه» آرایه مراعات‌النظیر یا تناسب را تشکیل داده است.

مثال ۲

در بیت زیر، کلمه «پُر» با معنای «مملو» آمده است. با این وجود، همین کلمه اگر به صورت «پَر» خوانده شود و به معنای «پر پرندگان» باشد، با بخشی از کلمه «بالش»، یعنی «بال» تناسب دارد.

ایهام تناسب تلمیحی

هرگاه کلمه‌ای در یکی از معانی خود با سایر کلمه‌های بیت یا جمله، آرایه تناسب و آرایه تلمیح را به طور همزمان به وجود بیاورد، «ایهام تناسب تلمیحی» نامیده می‌شود. در بیت زیر، نمونه‌ای از آرایه ایهام تناسب تلمیحی را مشاهده می‌کنید.

شاعر در بیت زیر، کلمه «محمود» را با معنای «ستوده» به کار برده است، اما همین کلمه نشان‌دهنده نام یکی از بزرگ‌ترین پادشاهان غزنوی هم هست. «محمود» در معنای «سلطان محمود» با کلمه «ایاز» هم تناسب دارد و هم آرایه تلمیح را تشکیل می‌دهد.

البته پیش‌تر در مجله فرادرس راجع به تلمیح صحبت کردیم که برای آشنایی بیشتر با آرایه تلمیح و کاربرد آن می‌توانید مطلب زیر را مطالعه کنید.

مثال ایهام تناسب

در بخش‌های بعدی این مطلب، چند مثال از آرایه ایهام تناسب را در ادبیات فارسی بررسی کرده و ساختار آن‌ها را توضیح می‌دهیم. با توجه به مثال‌های زیر، به طور کامل یاد می‌گیرید که ایهام تناسب چیست و چگونه به کار می‌رود.

برای یادگیری مثال‌های بیشتر توصیه می‌کنیم فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه دهم فرادرس را مشاهده کنید. لینک این آموزش کاربردی در ادامه ارائه شده است.

مثال اول برای ایهام تناسب

در بیت زیر، کلمه «مدار» با دو معنی متفاوت به کار رفته است. معنی اول آن، صورت منفی فعل داشتن (ندار) است. شاعر نیز حین سرودن شعر، همین معنی را در نظر داشته است.

با این حال، «مدار» معنای دیگری هم دارد که اگرچه مورد نظر شاعر نیست اما با کلمه‌های «اختر» و «فلک»، آرایه تناسب را می‌سازد. معنی دوم «مدار»، «مدار جغرافیایی» است و با همین معنا، آرایه ایهام تناسب را به وجود آورده است.

مثال دوم برای ایهام تناسب

در بیت زیر، شاعر از کلمه‌‌ «نسیم» استفاده کرده است که یک معنی دور و یک معنی نزدیک دارد. معنی نزدیک «نسیم»، «باد ملایم و خنک» است. مقصود شاعر نیز همین معنی است.

از سوی دیگر، «نسیم» نام یکی از عیّاران داستان سمک عیّار نیز هست. از این جهت، با کلمه «عیّار» در همین بیت تناسب دارد.

مثال سوم برای ایهام تناسب

«بر» در بیت زیر می‌تواند دو معنی متفاوت داشته باشد. در نگاه اول، پیشوندی است که قبل از فعل «کندن» آمده اما از طرف دیگر، به معنای «میوه» هم هست. معنای اول، همان معنایی است که شاعر هم در نظر داشته اما معنای دوم این کلمه با کلمه‌های دیگری در همین بیت تناسب دارد.

«بر» در این بیت دارای ایهام تناسب است و با کلمه‌های «درخت» و «بار»، آرایه مراعات‌النظیر را تشکیل می‌دهد.

مثال چهارم برای ایهام تناسب

در بیت زیر، کلمه «در» با دو معنی متفاوت آمده است. البته مقصود اصلی شاعر آن بوده که این کلمه را به عنوان پیشوند فعلی، قبل از فعل «آمدن» قرار بدهد. با این وجود، کلمه «بر» معنای دیگری هم دارد که با سایر کلمه‌های این بیت، آرایه تناسب را تشکیل می‌دهد.

کلمه «در» به معنی «در خانه»، با بخشی از کلمه «ارباب»، یعنی «باب» تناسب دارد. «باب» کلمه‌ای عربی به معنی «در» است.

مثال پنجم برای ایهام تناسب

در بیت زیر از آرایه ایهام تناسب استفاده شده است. در این بیت، کلمه «باز» به عنوان پیشوند فعل «چیدن» آمده است اما می‌تواند معنای «پرنده‌ای به نام باز» را نیز به ذهن متبادر کند. هرچند مقصود شاعر از کاربرد این کلمه همان معنای اول است اما «باز» در معنای دوم خود، با کلمه «عنقا»، آرایه ایهام تناسب را تشکیل می‌دهد.

در فیلم آموزش رایگان آرایه‌های ادبی در فارسی فرادرس، نمونه‌های بیشتری از آرایه ایهام تناسب ارائه شده است.

یادگیری آرایه های ادبی

در بخش‌های قبلی، به این نکته اشاره کردیم که ایهام تناسب در حقیقت، از ترکیب دو آرایه ایهام و تناسب به وجود آمده است. می‌بینید که گاهی شاعران و نویسندگان فارسی‌زبان با ترکیب برخی از آرایه‌های ادبی، آرایه‌های جدیدی را به وجود می‌آورند. از طرف دیگر، گاهی با کنار هم آوردن آرایه‌های مختلف، کلام خود را زیباتر جلوه می‌دهند.

با توجه به این نکته‌ها، متوجه می‌شویم که برای شناخت بهتر هر کدام از آرایه‌های ادبی، بهتر است به طور کلی با سایر آرایه‌های ادبی آشنا باشیم. به طور مثال، برای اینکه ایهام تناسب را بهتر یاد بگیرید، لازم است آرایه تناسب یا مراعات‌النظیر را به طور کامل بشناسید.

در این مورد می‌توانید از فیلم‌های آموزشی زیر در فرادرس کمک بگیرید.

در مجموعه فیلم‌های آموزشی زیر در فرادرس نیز نکته‌های مفیدی در مورد ادبیات و دستور زبان فارسی مطرح شده که پیشنهاد می‌کنیم به آن‌ها نیز مراجعه کنید.

روش تشخیص ایهام تناسب

برای اینکه ایهام تناسب را به راحتی تشخیص بدهید، لازم است به دو نکته دقت کنید. اول اینکه در بیت یا جمله مورد نظر، از کلمه‌ای با دو معنای متفاوت استفاده شده باشد. دوم اینکه در همان بیت، آرایه تناسب یا مراعات‌النظیر هم به کار رفته باشد.

در فیلم آموزش علوم و فنون ۳ فرادرس نیز نکته‌های مهمی در مورد ایهام تناسب مطرح شده است که یادگیری آن‌ها حتماً برایتان مفید خواهد بود. لینک این آموزش کاربردی در ادامه قرار داده شده است.

برای اینکه با روش تشخیص ایهام تناسب آشنا شوید، به مثال زیر دقت کنید.

در بیت بالا، کلمه «قربان» دو معنی کاملاً متفاوت دارد. از یک سو، به معنای «قربانی» است و از سوی دیگر، معنای «تسمه ترکش» را نیز به ذهن می‌آورد. البته مقصود شاعر از به کار بردن این کلمه، نشان دادن معنای «قربانی» است، نه «تسمه ترکش». با این وجود، اگر دقت کنید، متوجه می‌شوید که «قربان» با کلمه‌های دیگری مانند «تیر» و «کیش» آرایه تناسب را به وجود آورده است.

از آن‌جایی که کلمه «قربان» هم دو معنی متفاوت دارد و هم آرایه تناسب را ساخته است، مطمئن می‌شویم که این کلمه دارای آرایه ایهام تناسب است.

فرق ایهام و ایهام تناسب

ایهام تناسب در واقع، یکی از انواع ایهام است. به عبارت دیگر، هر ایهام تناسبی، نوعی ایهام است اما هر ایهامی، لزوماً از نوع ایهام تناسب نیست. دو آرایه ایهام و ایهام تناسب با هم یکسان نیستند و تفاوت مهمی با یکدیگر دارند. ایهام و ایهام تناسب، هر دو به طور کامل در فیلم آموزش رایگان آرایه‌های ادبی در فارسی فرادرس بررسی شده‌اند. لینک این فیلم آموزشی را در ادامه مشاهده می‌کنید.

در آرایه ایهام، هر دو معنی کلمه درست هستند و شاعر هنگام به کار بردن ایهام، به هر دو معنای کلمه توجه دارد. در حالی که در آرایه ایهام تناسب، تنها یکی از معانی کلمه، همان معنی مورد نظر شاعر یا نویسنده است. در ایهام تناسب، آن معنی‌ای که مورد نظر شاعر یا نویسنده نیست، با سایر کلمه‌های بیت یا جمله، آرایه ایهام تناسب را می‌سازد.

سؤالات متداول پیرامون ایهام تناسب چیست؟

اکنون که یاد گرفتید ایهام تناسب چیست و چگونه در ادبیات فارسی به کار می‌رود، می‌توانید در این بخش، نکته‌های تکمیلی را نیز در مورد این مبحث مطالعه کنید. برخی از سؤالات متداول در مورد ایهام تناسب، همین‌طور پاسخ آن‌ها، محتوای این بخش را تشکیل می‌دهد.

آیا در ایهام تناسب، هر دو معنای کلمه مورد نظر شاعر است؟

خیر، تنها یکی از معانی کلمه، مورد نظر شاعر است. آن معنی‌ای که مد نظر شاعر نیست، با سایر کلمه‌های بیت یا جمله، آرایه تناسب یا مراعات‌‌النظیر را تشکیل می‌دهد.

آیا در ایهام تناسب، همیشه از کلمه‌هایی استفاده می‌شود که دو معنا داشته باشند؟

خیر، گاهی ممکن است «وندها» آرایه ایهام تناسب را تشکیل بدهند. وندها به خودی خود معنا ندارند. در حقیقت، دارای نقش دستوری هستند، نه معنای واژگانی. به طور مثال در بیت زیر «فرو» یک نقش دستوری (پیشوند) و یک نقش واژگانی (درِ خانه) دارد.

تمرین ایهام تناسب

برای اینکه کاملاً بیاموزید ایهام تناسب چیست و چه مصادیقی در ادبیات فارسی دارد، در این بخش تمرین‌هایی را در اختیارتان قرار داده‌ایم. این تمرین‌ها به صورت سؤالات چهارگزینه‌ای طراحی شده‌اند.

برای اینکه به تست‌های کنکوری مرتبط با مبحث ایهام تناسب دسترسی داشته باشید، توصیه می‌کنیم به فیلم آموزش علوم و فنون ۳ پایه دوازدهم فرادرس مراجعه کنید. برای پاسخ دادن به سؤال‌های این بخش، لازم است ابتدا صورت هر کدام از سؤال‌ها را بخوانید و سپس گزینه مورد نظرتان را علامت بزنید.

در زیر هر سؤال، گزینه «مشاهده جواب» آمده است که با کلیک روی آن، پاسخ صحیح سؤال‌ها نشان داده می‌شود. همچنین بعد از پاسخ‌گویی به همه سؤال‌ها، گزینه «دریافت نتیجه آزمون» را می‌بینید که با کلیک روی آن می‌توانید تعداد امتیازهای خود را در این آزمون مشاهده کنید.