متخصصان روانشناسی رشد از هر کسی بهتر می‌دانند که نظریه پیاژه چیست. بر اساس نظریه رشد شناختی پیاژه، فرایند رشد شناختی کودک به پنج مرحله تقسیم می‌شود و هر کدام از این مراحل، در بازه زمانی خاصی اتفاق می‌افتد. مراحل رشد شناختی پیاژه شامل مرحله حسی-حرکتی، مرحله پیش‌عملیاتی، مرحله عملیات عینی و مرحله عملیات ذهنی است. این نظریه نشان داد که فرایند رشد شناختی کودکان با بزرگسالان از نظر کیفی متفاوت است. به این معنا که کودکان، از شیوه‌های کاملاً متفاوتی برای تفکر استفاده می‌کنند. در این مطلب از مجله فرادرس، با تاریخچه نظریه پیاژه آشنا می‌شویم. مراحل رشد شناختی پیاژه را به‌طور کامل یاد می‌گیریم. با مهم‌ترین مفاهیم در نظریه پیاژه آشنا می‌شویم و در نهایت، تفاوت‌های نظریه پیاژه و ویگوتسکی را متوجه می‌شویم.

نظریه رشد شناختی پیاژه چیست؟

روانشناس سوئیسی به نام «ژان پیاژه» (Jean Piaget)، نظریه جامعی را در مورد مراحل رشد کودک ارائه داد. بر اساس این نظریه، مراحل رشد ذهنی کودک، دارای ۴ مرحله است که شامل مرحله حسی‌-حرکتی، مرحله پیش‌عملیاتی، مرحله عملیات عینی و مرحله عملیات انتزاعی می‌شود. در این نظریه، پیاژه تنها بر روی شناسایی شیوه‌های کودکان برای کسب اطلاعات متمرکز نبود، بلکه تلاش می‌کرد تا تأثیر نیروهای طبیعی و ذاتی را بر روی فرایند رشد هوش کودکان مورد ارزیابی قرار دهد. در ادامه، مراحل رشد شناختی پیاژه را بیان می‌کنیم.

• «مرحله حسی‌-حرکتی» (Sensorimotor stage): تولد تا دو سالگی
• «مرحله پیش‌عملیاتی» (Preoperational stage): از دو سالگی تا ۷سالگی
• «مرحله عملیات عینی» (Concrete operational stage): از ۷سالگی تا ۱۱سالگی
• «مرحله عملیات انتزاعی» (Formal operational stage): از ۱۲سالگی به بالا

پیاژه معتقد بود که کودکان در فرایند یادگیری و رشد شناختی، نقش فعالی را ایفا می‌کند. به اعتقاد پیاژه، سه عامل اساسی بر روی فرایند رشد افراد تأثیرگذار است که شامل نیروهای ذاتی و طبیعی، تجربیات زندگی و محیط اجتماعی می‌شوند. بین این سه عامل، نیروهای ذاتی و طبیعی نقش محوری را ایفا می‌کنند. به این صورت که کودکان در هر سنی، شیوه تفکر مشخصی دارند و نیروهای زیستی، بستر این شیوه تفکر را محیا می‌کنند. سایر عوامل مؤثر بر هوش، می‌توانند در این بستر نقش ایفا کنند و بر روی هوش کودکان تأثیر بگذارند.

در نتیجه، اگر نیروهای زیستی، بستر رشد شناختی کودک را به‌صورت کیفی فراهم نکرده باشند، سایر عوامل نیز تأثیرگذاری چندانی بر رشد شناختی کودک ندارند. بر این اساس، پیاژه معتقد بود که رفتار کودکان، مانند دانشمندان کوچکی است که با کسب تجربیات مختلف، مشاهده دقیق و یادگیری پیرامون جهان بیرون، رشد ذهنی خود را تحقق می‌بخشند. در تعامل کودکان با محیط اطراف، آ‌ن‌ها همواره در حال کسب اطلاعات جدید، بازنگری در اطلاعات موجود و تطبیق ایده‌های جدید با اطلاعات قبلی هستند.

مسیر یادگیری نظریه پیاژه با فرادرس چگونه است؟

نظریه رشد شناختی پیاژه، یکی از مهم‌ترین نظریات موجود در روانشناسی تحولی ۱ است. برای یادگیری عمیق این نظریه، می‌توانیم از فیلم آموزشی روانشناسی تحولی ۱ استفاده کنیم. همچنین، اگر دانشجوی روانشناسی هستیم، با توجه به اهمیت نظریه پیاژه در کنکور ارشد و دکتری روانشناسی، می‌توانیم از فیلم‌های مربوط به حل تست روانشناسی رشد نیز استفاده کنیم. البته فیلم آموزش روانشناسی تحولی ۲ را نیز قرار می‌دهیم تا در صورت نیاز، به سایر نظریات حوزه روانشناسی رشد نیز دسترسی داشته باشیم. در ادامه، این فیلم‌های آموزشی را معرفی می‌کنیم.

همچنین، درصورتی‌که تمایل داشتیم، می‌توانیم از فیلم رایگان آموزش نظریه یونگ در روانشناسی رشد فرادرس نیز استفاده کنیم.

تاریخچه نظریه پیاژه چیست؟

در سال ۱۸۹۶، ژان پیاژه در کشور سوئد چشم به جهان گشود. او در دوران مدرسه دانش‌آموز باهوشی بود و اولین مطلب علمی خود را در ۱۱سالگی نوشت. اولین مواجهه پیاژه با رشد شناختی کودکان، همکاری او با «آلفرد بینت» (Alfred Binet) برای استانداردسازی «تست هوش» ( IQ Test) بود. بخش زیادی از علاقه پیاژه به تحقیق پیرامون رشد شناختی کودکان، با مشاهده خواهرزاده و دختر او به وجود آمده است. مشاهدات دقیق او، این جرقه را در ذهن پیاژه ایجاد کرد که ذهن کودکان و فرایند فکری‌ آن‌ها، مقیاس بسیار کوچک‌تر و ساده‌تری از فرایند فکری بزرگ‌سالان نیست. بلکه، از نظر کیفی شیوه تفکر کودکان با بزرگسالان تفاوت دارد.

تحولات شگفت‌انگیز پیاژه در روانشناسی رشد

پیش از نظریه پیاژه، کودکان نمونه کوچک‌تر و ساده‌تری از بزرگ‌سالان محسوب می‌شده‌اند. به این صورت که شیوه تفکر بزرگسالان، تنها پیچیده‌تر از کودکان است و مؤلفه‌های بیشتری را در نظر می‌گیرند. در حالی‌که، نظریه پیاژه اثبات کرده که این تفاوت کمی نیست و به پیچیده شدن تفکر ربطی ندارد. بلکه تفاوت میان فرایندهای ذهنی کودکان و بزرگسالان، تفاوت‌های کیفی دارد. پیاژه، بیان کرد که فرایند رشد و تحول ذهنی کودکان، شامل مراحل متعددی است که به‌‌صورت زنجیره‌ای و به‌ترتیب، یکی پس از دیگری اتفاق می‌افتد.

در مراحل رشد شناختی پیاژه، شیوه تفکر کودکان به‌طور کامل متفاوت می‌شود. در نتیجه، این‌طور نیست که کودکان بزرگسال‌تر، تنها سریع‌تر و پیچیده‌تر از کودکان کوچک‌تر فکر کنند. بلکه، تفاوت فرایند ذهنی در کودکان خردسال و کودکان بزرگ‌تر، هم از نظر کیفی و هم از نظر کمی با یکدیگر متفاوت هستند. بر اساس مشاهدات پیاژه، کودکان کم‌هوش‌تر از بزرگسالان نیستند، بلکه کودکان به‌شیوه متفاوتی فکر می‌کنند. به اعتقاد آلبرت انیشتین، «تنها یک نابغه می‌توانست به چنین چیزی فکر کند». در صورت تمایل به آشنایی بیشتر با انواع تفکر، می‌توانیم به مطلب «انواع تفکر چیست» از مجله فرادرس مراجعه کنیم.

مراحل رشد شناختی پیاژه، به «نظریه رشد شناختی کودکان» معروف شد. بر اساس این دیدگاه، اولین فرایندهای رشدی در نوزاد، مبتنی بر واکنش به اتفاقات محیطی اتفاق می‌افتد و فرایندهای رشدی بعدی، با تغییر در عملکرد ذهنی اتفاق می‌افتد.

مراحل رشد شناختی پیاژه چیست؟

مراحل رشد شناختی پیاژه شامل مرحله حسی-حرکتی، مرحله پیش‌عملیاتی، مرحله عملیات عینی و مرحله عملیات انتزاعی می‌شود. در ادامه، هر کدام از این مراحل را توضیح می‌دهیم.

مرحله حسی-حرکتی در رشد شناختی پیاژه چیست؟

مرحله حسی‌‌-حرکتی، اولین مرحله در فرایند رشد شناختی کودکان است و در دو سال اول زندگی اتفاق می‌افتد. در این مرحله، نوزادان و کودکان نوپا اطلاعات خود را از طریق تجربیات حسی، دستکاری اشیاء اطراف و واکنش نسبت به موقعیت‌ها به‌دست می‌آورند.

ویژگی‌های مرحله حسی حرکتی چیست؟

در ادامه، مهم‌ترین ویژگی‌های مرحله حسی-حرکتی را از تولد تا دو سالگی بیان می‌کنیم.

• کشف فیزیکی دنیا: شناخت دنیا با حرکت و استفاده از حواس پنج‌گانه
• یادگیری با رفتارهای اولیه: یادگیری از محیط اطراف با رفتارهای اولیه‌ای مانند مکیدن، چنگ زدن، نگاه کردن، شنیدن
• ایجاد پدیده «ماندگاری شیئی» (Object Permanence): باور به این‌که اتفاقات تا زمانی وجود دارند که در دید ما باشند.
• حذف پدیده ماندگار اشیاء: در حدود ۸ماهگی، کودکان متوجه می‌شوند که حتی هنگامی که افراد در مقابل چشم آن‌ها نیستند، باز هم وجود دارند.
• تفکیک خویش از محیط: توانایی ایجاد تفکیک میان خودشان و سایر افراد یا اشیاء اطراف را پیدا می‌کنند.
• تأثیرگذاری بر محیط اطراف: فهم این‌ نکته که اقدام‌ها و اعمال ما، می‌توانند در محیط اطراف تغییراتی را ایجاد کنند.
• تقلید متفاوت: در این مرحله، کودکان رفتار و عملکرد سایر افراد را مشاهده می‌کنند و در ادامه، آنچه که یاد گرفته‌اند را تقلید می‌کنند.

توضیحات کلی مراحل حسی-حرکتی چیست؟

در طول مرحله حسی‌-حرکتی، کودکان رشد بسیار زیادی دارند و حجم گسترده‌ای از مفاهیم را در دنیا یاد می‌گیرند. مانند کودکانی که با محیط اطراف خود در ارتباط هستند، نوزادان نیز به‌صورت مداوم در حال کشف پدیده‌های مختلف هستند و یاد می‌گیرند. این حجم از رشد شناختی در زمان به‌نسبت کمی اتفاق می‌افتد. در فرایند رشد حسی‌-حرکتی، نه‌تنها کودکان یاد می‌گیرند که چگونه از واکنش‌های رفتاری مانند خزیدن یا راه رفتن استفاده کنند، بلکه تا حد زیادی، زبانی که اطرافیان در مکالمات خود استفاده می‌کنند را یاد می‌گیرند. پیاژه، مرحله حسی-حرکتی را به دو زیر مرحله تقسیم کرده است.

از دیدگاه پیاژه، مهم‌ترین مفهوم و پدیده در مرحله حسی-حرکتی، پدیده ماندگاری شیئی است. همچنین، با یادگیری این‌‌که هر شیئی یا فردی از محیط اطراف متمایز است و هر فرد یا شیء، وجود مستقل خود را دارد، کودکان به‌مرور توانایی نام‌گذاری اشیا را پیدا می‌کنند. همچنین، قادر می‌شوند تا به واژه‌های مختلف و مفاهیم، نسبت مورد نظر را بدهند. در این مرحله، کودکان در زمان حال زندگی می‌کنند و با توجه به پدیده ماندگاری شیئی، هیچ تصویر ذهنی از جهان در ذهن خود ندارند.

زیرمرحله‌های حسی-حرکتی چیست؟

مرحله حسی‌حرکتی شامل ۶ زیرمرحله مختلف است که از واکنش‌های ساده آغاز می‌شود و با درونی‌سازی طرح‌واره‌ها پایان می‌یابد. در ادامه، این زیرمرحله‌ها را نام می‌بریم.

1. بازتاب‌های ساده (تولد تا ۶هفتگی)
2. طرح‌واره‌های اولیه و واکنش‌های چرخشی نخستین (۶هفتگی تا ۴ماهگی)
3. واکنش‌های چرخشی ثانویه (۴ماهگی تا ۸ماهگی)
4. هماهنگی واکنش‌های چرخشی ثانویه (۸ماهگی تا ۱۲ماهگی)
5. واکنش‌های چرخشی سوم، نوآوری و کنجکاوی (۱۲ماهگی تا ۱۸ماهگی)
6. بازنمایی ذهنی و درونی‌سازی طرح‌واره‌ها (۱۸ماهگی تا ۲۴ماهگی)

در ادامه، این زیرمرحله‌های حسی-حرکتی را به‌طور خلاصه توضیح می‌دهیم.

1. بازتاب‌های ساده: در زیرمرحله اول، بسیاری از رفتارهای نوزاد به‌صورت بازتابی است. بازتاب‌ها، واکنش‌های خودکار دستگاه عصبی به محرک‌های محیطی است. این بازتاب‌ها با هدف بقا در ابتدای زندگی به‌وجود می‌آیند و بیشتر آن‌ها در طول زندگی از بین می‌روند. سه مورد از مهم‌ترین بازتاب‌های اولیه شامل بازتاب مکیدن، بازتاب تعقیب اشیاء متحرک با چشم و بازتاب چنگ زدن می‌شود. در همین ۶ ماه اول زندگی، بسیاری از این بازتاب‌ها محو می‌شوند.
2. طرح‌واره‌های اولیه و واکنش‌های چرخشی نخستین: در زیرمرحله دوم، کودک به‌مرور یاد می‌گیرد که برخی از رفتارها را تکرار کند. بیشتر این رفتارها، مربوط به بدن آن‌ها است. برای مثال، کودک به‌طور مکرر دست خود را از جلوی صورت خود عبور می‌دهد، یا پاهای خود را بر روی زمین می‌کشد. بیشتر این رفتارهای تکراری به‌صورت منفعلانه انجام می‌شود و مقدمات شکل‌گیری عادت‌ها را فراهم می‌کند. همچنین، در این مرحله، کودک با شرطی‌سازی کلاسیک و شرطی‌سازی عامل، بسیاری از رفتارها را می‌آموزد.
3. واکنش‌های چرخشی ثانویه: در زیرمرحله سوم، عادت‌ها به‌صورت گسترده ایجاد می‌شوند. در این مرحله، نوزادان فعالیت‌های هدف‌مندتری را انجام می‌دهند. به عبارت دیگر، رفتارهایی را تکرار می‌کنند که برای آن‌ها جذاب و لذت‌بخش باشد. سه مورد از مهم‌ترین توانمندی‌هایی که در این مرحله به وجود می‌آید، شامل چنگ زدن عمدی برای گرفتن شیئی خاص، واکنش‌های چرخشی ثانویه و ایجاد تمایز میان وسیله و هدف می‌شود. در این مرحله، رفتارهای نوزادان برای بزرگسالان بامزه و خنده‌دار است. واکنش‌های چرخشی ثانویه در مرحله سوم، به تکرار رفتارهایی گفته می‌شود که شامل اشیاء بیرونی است. به‌بیانی دیگر، بر خلاف واکنش‌های چرخشی اولیه که به‌صورت منفعلانه انجام می‌شد، واکنش‌های چرخشی ثانویه به‌صورت فعالانه انجام می‌شود. برای مثال، کودک قاشقی را در دست می‌گیرد و به میز می‌زند، چراغ اتاق را روشن و خاموش می‌کند یا توپی را به حرکت در می‌آورد.
4. هماهنگی واکنش‌های چرخشی ثانویه: در زیرمرحله چهارم، هماهنگی نسبی میان دست‌ها و چشم‌ها به‌وجود می‌آید و همچنین، بسیاری از طرح‌واره‌ها به‌صورت قصدی و عمدی ایجاد می‌شوند. همچنین، در این مرحله، مبانی شکل‌گیری تفکر به وجود می‌آید و همچنین، ارتباطی میان وسیله و هدف نیز پیدا می‌شود. به این شکل که ما می‌توانیم از اشیاء مختلف به‌عنوان وسیله استفاده کنیم تا ما را به‌سوی هدف هدایت کند. در نتیجه، زیرمرحله چهارم حسی-حرکتی یا هماهنگی واکنش‌های دروانی ثانویه، اهمیت فوق‌العاده زیادی دارد. به‌طوری که پیاژه این مرحله را «اولین نشانه‌های شکل‌گیری هوش» نامیده است.
5. واکنش‌های چرخشی سوم، نوآوری و کنجکاوی: در زیرمرحله پنجم، کودک رفتارهای مختلفی را برای رسیدن به هدف امتحان می‌کند. در این میان، شیوه‌های جدیدی را کشف می‌کند تا از طریق آن‌ها، به اهداف مورد نظر برسد. پیاژه، کودک را در این سن با نام «دانشمند کوچک» خطاب می‌کند.
6. بازنمایی ذهنی و درونی‌سازی طرح‌واره‌ها: در زیرمرحله ششم، کودکان به‌مرور توانایی ایجاد نمادهای اولیه و تصویرهای ذهنی ساده را کسب می‌کنند. این تصویرسازی‌ها، با تقویت فرایندهای ذهنی کودک همراه است. این زیرمرحله، مقدمه‌ای برای ورود کودک به مرحله پیش‌عملیاتی است.

اگر نقش زیرمرحله‌های حسی-حرکتی در نظریه پیاژه چیست، به‌خوبی متوجه می‌شویم که فرایند تغییر و تحول انسان در دو سال ابتدایی زندگی تا چه میزان پیچیده و سریع است. همچنین، یاد می‌گیریم که در هر زمان، نوزاد مشغول طی کردن چه زیرمرحله‌ای است و چگونه می‌توانیم به رشد او کمک کنیم.

بازتاب‌ها در مرحله حسی-حرکتی چیست؟

بازتاب‌ها، واکنش‌های ذاتی و عصبی خودکار نوزادان هستند که در طول تکامل، به وجود آمده‌اند. هدف اصلی بازتاب‌ها، حفظ بقای نوزاد در برابر خطرهای محیطی است. بسیاری از بازتاب‌ها، در ابتدای زندگی از بین می‌روند و تعداد بسیار محدودی از آن‌ها مثل بازتاب پلک زدن یا بازتاب پرش زانو، تا آخر عمر باقی می‌مانند. در ادامه، مهم‌ترین بازتاب‌ها را بیان می‌کنیم.

• بازتاب مکیدن: این بازتاب در تمام پستانداران وجود دارد. در بازتاب مکیدن، اگر چیزی را به دهان نوزاد نزدیک کنیم، شروع به مکیدن می‌کند. وجود این بازتاب باعث می‌شود تا نوزاد به‌صورت غریزی، با مکیدن پستان مادر، غذای مورد نیاز خود را به‌دست بیاورد.
• بازتاب مورو: بازتاب مورو یکی از مهم‌ترین بازتاب‌ها در دوران نوزادی است. این بازتاب، در ۲۸ هفتگی و قبل از به‌ دنیا آمدن نوزاد، آغاز می‌شود و پس از گذشت ماه اول زندگی، از بین می‌رود. در این بازتاب، هنگامی که نوزاد صدای بلندی را می‌شوند، دست‌ها و پاهای او باز می‌شود، کف دست‌ها نیز باز شده و شست نوزاد به‌سمت درون خم می‌شود. بر اساس فرضیات موجود، این بازتاب از سقوط نوزاد از درخت در دوران انسان‌های اولیه، جلوگیری می‌کند.
• بازتاب قدم زدن: در این بازتاب، هنگامی که زیر بقل نوزادی را بگیریم و او را بلند کنیم، شروع به قدم زدن می‌کند. این بازتاب در ۲ماهگی از بین می‌رود و از آن پس، نوزاد به‌صورت ارادی برای قدم زدن تلاش می‌کند.
• بازتاب چنگ زدن: بازتاب چنگ زدن از بعد از تولد به وجود می‌آید و تا ۶ماهگی نیز ادامه پیدا می‌کند. در این بازتاب، هنگامی که کف دست نوزاد را لمس می‌کنیم، او انگشتان خود را جمع می‌کند و انگشت فرد را می‌گیرد.
• بازتاب شنا کردن: در بازتاب شنا کردن، اگر نوزادی را داخل آب بی‌اندازیم، بر روی آب باقی می‌ماند. بازتاب شنا کردن در حدود ۴ تا ۶ماهگی از بین می‌رود.
• بازتاب پلک زدن: در این بازتاب، هنگامی که باد به صورت فرد می‌خورد، شروع به پلک زدن می‌کند.
• بازتاب زانو: در این بازتاب، هنگامی که به زیر زانو ضربه‌ای وارد شود، پای افراد به‌سمت بالا می‌پرد. بازتاب زانو نیز تا آخر عمر باقی می‌ماند.
• بازتاب باینسکی: هنگامی که کف پای نوزاد را لمس کنیم، نوزاد پای خود را به سمت جلو می‌دهد و انگشتان خود را از هم باز می‌کند.
• بازتاب سوزش: هنگامی که پوست دست در مواجهه با جسم داغ قرار می‌گیرد، به‌صورت خودکار به‌سمت عقب حرکت می‌کند. این بازتاب نیز تا آخر عمر ادامه پیدا می‌کند.

حال که می‌دانیم نقش بازتاب‌ها در مرحله حسی-حرکتی از نظریه پیاژه چیست، دلایل بسیاری از رفتارهای خودکاری که در طول عمر داشته‌ایم را متوجه می‌شویم.

مرحله پیش‌عملیاتی از رشد شناختی پیاژه چیست؟

مرحله پیش‌عملیاتی دومین مرحله رشد شناختی پیاژه است و از ۲ تا ۷سالگی ادامه می‌یابد. با وجود این‌که مبانی و اساس رشد زبان کودک در مرحله حسی-حرکتی شکل می‌گیرد، اما نمود بیرونی زبان، در مرحله پیش‌عملیاتی نمایان می‌شود.

ویژگی‌های مرحله پیش‌عملیاتی چیست؟

ویژگی‌هایی مانند تفکر نمادین، تفکر جادویی یا نگهداری اشیاء جزو مرحله پیش‌عملیاتی است. در ادامه، تمام این ویژگی‌ها را بیان می‌کنیم.

• تفکر نمادین: تفکر نمادین در این مرحله شکل می‌گیرد و کودکان یاد می‌گیرند برای معرفی اشیاء، از کلمات و تصاویر استفاده کنند.
• تفکر جادویی: تفکر جادویی در این مرحله شکل می‌گیرد. کودکان خیال می‌کنند که همه اشیاء جاندار هستند (مانند خورشید خانم). البته با رسیدن به انتهای مرحله، تفکر جادویی کمتر می‌شود.
• تفکر شهودی: کودکان در این مرحله، مبتنی بر قضاوت‌های شخصی خود و آنچه که تمایل دارند، به موقعیت‌ها و شرایط نگاه می‌کنند.
• نگهداری ذهی اشیاء: کودکان توانایی نگهداری ذهنی اشیاء را ندارند. یعنی با ایجاد تغییرات در دو شیئی یکسان، متوجه نمی‌شوند که این دو شیء هنوز به یک اندازه هستند. برای مثال، اگر دو خمیر بازی یکسان را به آن‌ها نشان دهیم، یکی را پهن و دیگری را فشرده کنیم، کودک خیال می‌کند خمیر پهن شده چون بزرگ‌تر است، میزان بیشتری از خمیر است. در ادامه، نگهداری ذهنی مفاهیم مختلف در سنین متفاوت را بیان می‌کنیم.
  • نگهداری اعداد (۶سالگی): این‌که ۶ مهره‌ای که فاصله‌های زیادی از هم دارند، با ۶ مهره که فاصله‌های کمی از هم دارند، برابر هستند.
  • نگهداری حجم (۷سالگی): این که حجم آب در طرف استوانه‌ای مرتفع با حجم آب در ظرف پهن می‌تواند یکی باشد.
  • نگهداری وزن (۹سالگی): این که یک کیلو پنبه و یک کیلو آهن هم وزن هستند.
• عدم درک رابطه علت و معلول: کودکان در فهم رابطه علت و معلول مشکل دارند. به این معنا که خیال می‌کنند هر دو شیئی که پشت هم باشند، ارتباط علت و معلول دارند. برای مثال، علت طلوع آفتاب، صدای زنگ ساعت است.
• خودمحوری: کودکان خودمحور می‌شوند، باور دارند که همه افراد مانند آن‌ها فکر می‌کنند و نمی‌توانند موضوعات را از دید دیگران ببینند. این خودمحوری باعث می‌شود تا کودک در هنگام بازی گروهی، قوانین بازی را نپذیرد.
• ایجاد تصویر ذهنی: با توجه به حل شدن پدیده ماندگاری اشیاء، کودکان در این مرحله، می‌دانند که موضوعات خارج از دید آن‌ها هم وجود دارند. در نتیجه، می‌توانند تصویری از مسائل مختلف را در ذهن خود ایجاد کنند.
• پیشرفت در زبان: مهارت بسیار بیشتری در فرایندهای فکری و استفاده از زبان به‌دست می‌آورند، اما هنوز پیرامون پدیده‌های بسیار عینی و ملموس می‌اندیشند.
• ناتوانی در دسته‌بندی اشیاء: کودکان توانایی طبقه‌بندی یا دسته‌بندی اشیاء را ندارند. یعنی نمی‌توانند حیوانات را در سه دسته پستانداران، حشرات، دوزیستان، پرندگان و خزندگان تقسیم کند.
• بازی وانمود: در این مرحله، کودکان از طریق بازی وانمود (مانند خاله‌بازی)، مفاهیم را یاد می‌گیرند.

توضیحات کلی مراحل پیش‌عملیاتی چیست؟

کودکان در این مرحله با منطق و استدلال مشکل دارند و نمی‌توانند مفاهیم را از دیدگاه دیگران ببینند. همچنین، کودکان در این سن، در فهم مفهوم پایداری و ثبات چالش دارند. در این مرحله، کودکان مهارت بسیار بیشتری در بازی وانمود پیدا می‌کند. همچنین، شیوه تفکر آن‌ها در مورد مسائل مختلف پیرامون دنیا، بسیار عینی، مستقیم و انعطاف‌ناپذیر است. به دلیل عدم وجود توانایی تفکر منطقی، افکاری که در ذهن کودک شکل‌ می‌گیرد، بسیار دُگم و سرسختانه است.

با گذشت زمان و نزدیک شدن کودک به اواخر این مرحله، میزان خودمحوری در کودک کاهش می‌یابد. در نتیجه، کودکان می‌توانند در مورد شیوه تفکر و احساس اطرافیان بی‌اندیشند. به‌عبارت دیگر، کودکان متوجه می‌شوند که درک آن‌ها از دنیا، مخصوص خودشان است و سایر افراد، احساسات، افکار و دیدگاه‌های متفاوتی دارند. در نهایت، با پایان یافتن این مرحله، کودکان یاد می‌گیرند که هر فردی، تجربه خاص خود را از دنیا دارد.

زیرمرحله‌های پیش‌عملیاتی چیست؟

مرحله پیش‌عملیاتی، به دو زیرمرحله «عملکرد نمادین» و «تفکر شهودی» تقسیم می‌شود. در ادامه، هر کدام از این زیرمرحله‌ها را توضیح می‌دهیم.

• «زیرمرحله عملکرد نمادین» (Symbolic Function Substage): حدود سال دوم تا چهارم کودکی، کودکان توانایی دستکاری اطلاعاتی که دریافت می‌کنند و قرار دادن آن‌ها در چارچوب‌های منطقی را ندارند. بلکه توانایی فکر کردن به تصاویر و نمادها را به‌دست آورده‌اند. هنگامی که کودک، دوستان خود را تصور کرده یا با آن‌ها شروع به نقش بازی کردن می‌کند، می‌توانیم عملکرد نمادین آن‌ها را ببینیم. بازی‌های نمادین و وانمودسازی، یکی از مهم‌ترین فعالیت‌های کودک، در مرحله پیش‌عملیاتی است.
• «زیرمرحله تفکر شهودی» (Intuitive Thought Substage): بین ۴سالگی تا ۷سالگی، حالت‌های ابتدایی از استدلال در کودکان شکل می‌گیرد. این استدلال‌ها، جنبه منطقی ندارند و به‌راحتی تغییر می‌کنند. در این زیرمرحله، کودکان با افکار خودکاری مواجه می‌شوند که هیچ شواهدی برای آ‌ن‌ها وجود ندارد. همچنین، در این زیرمرحله کنجکاوی کودک بسیار افزایش پیدا می‌کند و برای آن‌ها سؤال پیش می‌آید که مسائل مختلف چگونه کار می‌کنند و همین‌طور، به چه دلیلی کار می‌کنند.

اگر بدانیم مرحله پیش‌عملیاتی در نظریه پیاژه چیست، با شروع فرایند فکری و بسیاری از ناتوانی‌های شناختی کودکان برای قضاوت درست و دقیق از دنیا آشنا می‌شویم. در این مرحله، فرایندهای فکری تازه در حال شکل‌گرفتن است و نتیجه آن‌ را می‌توانیم در مرحله عملیات عینی ببینیم.

مرحله عملیات عینی از رشد شناختی پیاژه چیست؟

مرحله عملیات عینی سومین مرحل از فرایند رشد شناختی کودک است. این مرحله، از ۷ تا ۱۱سالگی ادامه پیدا می‌کند. کودکان در این مرحله، نگاهی بسیار مستقیم و عینی به دنیا دارند و همچنین، در مورد موضوعاتی می‌اندیشند که در محیط اطراف، نشانه‌هایی از آن وجود داشته باشند. تفاوت اصلی مرحله عینی با پیش‌عملیاتی، توانایی کودکان مرحله عملیات عینی در استفاده از تفکر منطقی، فهم روابط علت‌ و معلول و استفاده از استدلال برای توجیه موضوعات است. در این مرحله، خودمحوری مرحله پیش‌عملیاتی به‌طور کلی از بین رفته است. در نتیجه، کودکان می‌توانند دیدگاه دیگران در مورد موضوعات مختلف را در نظر بگیرند و با اطرافیان‌، گفتگوهای منطقی داشته باشند.

ویژگی‌های مرحله عملیات عینی چیست؟

در ادامه، مهم‌ترین ویژگی‌های مرحله پیش‌عملیاتی را توضیح می‌دهیم.

• تفکر منطقی: تفکر منطقی پیرامون وقایع عینی شروع به شکل‌گیری می‌کند.
• نگهداری شیئی: شروع یادگیری مفهوم نگهداری شیئی. برای مثال، کودکان متوجه می‌شوند که مایع می‌تواند در لیوان مرتفع و لیوان پهن یکسان است.
• تفکر منطقی: شیوه تفکر افراد به‌صورت منطقی و ساختاریافته خواهد بود.
• تفکر استقرایی: شروع استفاده از استقلال استقرایی (استفاده از شواهده محدود برای نتیجه‌گیری کلی)
• تفکر فضایی: کودکان توانایی تصور اشیاء را به‌صورت هندسی و سه‌بعدی پیدا می‌کنند. به این صورت که مفاهیم مختلف را می‌توانند بچرخانند و جوانب مختلف آن‌ها را مشاهده کنند.
• وارونه‌سازی: در این مرحله، کودکان توانایی معکوس کردن روابط علت و معلول یا طبقه‌بندی‌ها را دارند. به‌عبارت دیگر، از نتیجه می‌توانند به ریشه‌ها و علل رخ دادن واقع برسند.
• تصور ذهنی دنیای بیرونی: در این مرحله، کودکان می‌توانند بدون مشاهده مستقیم مفاهیم عینی، عملکرد و شیوه کارکرد پدیده‌های مختلف را در ذهن خود تجسم کنند. برای مثال، تصور کنند که آسیب بادی چگونه کار می‌کند.

توضیحات کلی مراحل عملیات عینی چیست؟

با وجود این‌که در مرحله عملیات عینی، فرایند تفکر افراد بسیار منطقی‌تر می‌شود، باز هم بسیار سخت و انعطاف‌ناپذیر است. کودکان در این مرحله، در فهم مفاهیم انتزاعی مانند آزادی یا شجاعت چالش دارند. با این حال، توانایی تفکر منطقی، استدلال استقرایی و استفاده از روابط علت و معلول برای اثبات نظرات، نشان دهنده پیشرفت‌های چشمگیری در توانایی‌های ذهنی کودکان است. در این مرحله، کودکان قادر به انجام بسیاری از فعالیت‌های پیچیده می‌شوند. همچنین، به‌خوبی می‌توانند مهارت‌های مختلف را یاد بگیرند. در مرحله عملیات عینی، صلاحیت‌های مورد نیاز برای ورود کودک به دنیای پدیده‌های نظری و مفاهیم انتزاعی به‌دست می‌آید.

مرحله عملیات ذهنی از رشد شناختی پیاژه چیست؟

مرحله عملیات ذهنی، از ۱۲سالگی شروع می‌شود و چهارمین و آخرین مرحله از مراحل رشد شناختی پیاژه است. در این مرحله، کودکان وارد دوره نوجوانی شده‌اند و توانایی استدلال استنتاجی را به‌دست می‌آورند. همچنین، فهم بسیار خوبی از ایده‌ها و مفاهیم انتزاعی به‌دست می‌آورند. این مرحله تا پایان عمر ادامه می‌یابد. در این مرحله، جوانان و بزرگ‌سالان توانایی استفاده از راه‌حل‌های چندگانه برای حل مسئله را به‌دست آورده‌اند. همچنین، تفکر علمی‌تری نسبت به جهان پیرامون خود دارند. در صورت تمایل، می‌توانیم با مراجعه به مطلب «تفکر انتزاعی چیست» از مجله فرادرس، اطلاعات بیشتری در مورد تفکر انتزاعی به‌دست بیاوریم.

ویژگی‌های مرحله عملیات ذهنی یا انتزاعی چیست؟

در ادامه، ویژگی‌های مرحله عملیات ذهنی یا انتزاعی را بیان می‌کنیم.

• تفکر انتزاعی: شروع تفکر انتزاعی و استدلال آوردن در مورد مسائل فرضی در این مرحله آغاز می‌شود. برای مثال، تفکر در مورد مسائلی پیرامون اخلاق، فلسفه، جامعه‌شناسی و سیاست که نیازمند استدلال فرضی و انتزاعی است.
• استدلال استنتاجی: شروع استفاده از منطق استنتاجی، استدلال مبتنی بر اصول کلی در راستای رسیدن به اطلاعات مشخص
• توانایی ترکیب مسائل: کودکان در مرحله عملیات ذهنی به خوبی می‌توانندمفاهیم مختلف را با یکدیگر ترکیب کنند یا در دسته‌بندی‌های مختلف قرار بدهند.

توضیحات کلی مراحل عملیات ذهنی چیست؟

توانایی تفکر انتزاعی و گفتگو در مورد موضوعات یا موقعیت‌های ذهنی، بخش بسیار مهم و پررنگ از فرایند رشد شناختی است. همچنین، توانایی برنامه‌ریزی ساختارمند برای آینده و موقعیت‌های فرضی نیز توانایی مهمی است که در طول این مرحله به وجود می‌آید.

مهم‌ترین مفاهیم موجود در نظریه رشد شناختی پیاژه چیست؟

کلیدی‌ترین مفاهیم رشد شناختی پیاژه شامل طرح‌واره، ادغام، تطابق و تعادل است. در ادامه، هر کدام از این مفاهیم را نام می‌بریم و در یک جمله توضیح می‌دهیم.

• «طرح‌واره» (Schemas): طرح‌واره‌ها مفاهیمی هستند که به افراد کمک می‌کند تا اطلاعات را دسته‌بندی کنند. همچنین، به افراد کمک می‌کند تا بتوانیم دنیا را بفهمیم و تحلیل کنیم.
• «ادغام یا درونی‌سازی» (Assimilation): ترکیب اطلاعات جدید با طرح‌واره‌های گذشته، فرایند ادغام نام دارد.
• «انطباق یا بیرونی‌سازی» (Accommodation): به تغییر واکنش کودک به موقعیت‌های گذشته با توجه به اطلاعات جدید، انطباق گفته می‌شود.
• «تعادل» (Equilibration): ایجاد تعادلی میان ادغام و انطباق

طرح‌واره در نظریه رشد شناختی پیاژه چیست؟

طرح‌واره‌ها شامل تمام فرایندهای ذهنی و فیزیکی هستند که با دسته‌بندی اطلاعات، به شناخت موضوعات یا فهم مفاهیم کمک می‌کند. از دیدگاه پیاژه، طرح‌واره‌ها هم شامل اطلاعات می‌شوند و هم به فرایند استفاده از اطلاعات مربوط می‌شوند. هنگامی که تجربه جدیدی از جهان پیرامون شکل می‌گیرد، این اطلاعات جدید برای تنظیم و حتی تغییر دادن طرح‌واره‌های گذشته مورد استفاده قرار می‌گیرند. برای مثال، کودکی را فرض کنیم که در مورد گونه‌ای از حیوانات مانند سگ‌ها، طرح‌واره خاصی را در ذهن دارد. اگر آشنایی کودک با سگ‌ها، در پی مواجهه با سگ کوچکی به‌وجود آمده باشد. این باور در او شکل می‌گیرد که تمام سگ‌ها کوچک هستند، بر روی بدن خود موی نرمی دارند و بر روی چهارپا راه می‌روند. در ادامه، هنگامی که کودکی با سگ بسیار بزرگی مواجه می‌شود، چنین کودکی با اطلاعات جدیدی آشنا شده است. این اطلاعات جدید، اطلاعات گذشته کودک و طرح‌واره موجود در مورد سگ را متعادل می‌کند. در نتیجه، طرح‌واره جدید شامل بینش جدیدی از سگ‌ها است.

ادغام در نظریه رشد شناختی پیاژه چیست؟

به فرایند ترکیب طرح‌واره‌ها و اطلاعات گذشته با اطلاعات جدید، فرایند ادغام گفته می‌شود. در فرایند ادغام، طرح‌واره‌های جدیدی شکل می‌گیرند. همچنین کودک، ساختار ذهنی خود را به‌روز می‌کند.

انطباق در نظریه رشد شناختی پیاژه چیست؟

در این فرایند، اطلاعات جدیدی به کودک می‌رسد و همچنین، کودک با توجه به این اطلاعات، تصمیم می‌گیرد تا رفتار خود را تغییر دهد. در فرایند انطابق نیز طرح‌واره‌ها، دچار تحول می‌شوند اما این تحول، منجر به تغییر رفتار کودک می‌شود. معروف‌ترین مثال برای پدیده انطابق، الگو گرفتن کودک از رفتار بزرگسالان و تکرار رفتار آن‌ها است. در فرایند انطباق، کودک در حال بیرونی‌سازی است. به‌عبارت دیگر، رفتارهای خود را با محیط اطراف منطبق می‌کند تا به سازگاری برسد.

تعادل در نظریه رشد شناختی پیاژه چیست؟

در حین تحول و رشد شناختی کودک در مراحل مختلف، به‌مرور تعادلی میان استفاده از اطلاعات گذشته (ادغام یا درونی‌سازی) و تغییر رفتار فعلی مبتنی بر اطلاعات جدید (انطابق یا بیرونی‌سازی) ایجاد می‌کند. به عبارت دیگر، کودک به‌مرور یاد می‌گیرد که چه زمانی تنها طرح‌واره‌های خود را به‌روز کند تا شناخت دقیق‌تری از دنیا داشته باشد و همچنین، چه زمانی نیاز دارد تا رفتار خود را با محیط بیرونی سازگار کند. در نهایت، فرایند تعادل برای ما روشن می‌کند که کودکان چگونه از مرحله خاصی عبور می‌کنند و وارد مرحله بعدی می‌شوند.

تقابل نظریه پیاژه و نظریه ویگوتسکی چیست؟

«لئو ویگوتسکی» (Lev Vygotsky)، یکی از نظریه‌پردازان بزرگ روسیه‌ای و چهره‌های تآثیرگذار در زمینه رشد کودک است. نظریه رشد ویگوتسکی، تفاوت‌های قابل توجهی با نظریه رشد پیاژه دارد. ویگوتسگی، نقش کنجکاوی و فعال بودن کودک در زمینه رشد را تصدیق کرد، اما با این حال، تأکید بسیار بیشتری بر روی تأثیر جامعه و فرهنگ بر رشد شناختی کودکان داشت. پیاژه معتقد بود که نیروهای زیستی و ذاتی، محور رشد شناختی کودکان هستند و هر کودکی بسته به سنی که دارد، در مرحله رشدی مشخصی قرار گرفته و شیوه تفکر خاصی دارد. در حالی‌که ویگوتسکی معتقد بود عوامل بیرونی مانند فرهنگ و افراد (والدین، پرستاران یا همسالان) نقش مهم‌تری را ایفا می‌کنند. حال که می‌دانیم نظریه پیاژه چیست، به‌خوبی می‌توانیم مفاهیم موجود در نظریات ویگوتسکی را با پیاژه مقایسه کنیم.

مسیر یادگیری روانشناسی با فرادرس چگونه است؟

اگر به‌طور کلی موضوعات روانشناسی برای شما جذاب است و همچنین، تمایل دارید تا اطلاعات خود را با شیوه‌های علمی و اصولی در این حوزه تخصصی افزایش دهید، می‌توانید از فیلم‌های آموزشی تخصصی روانشناسی فرادرس استفاده کنید. در ادامه، این فیلم‌های آموزشی را نام می‌بریم.

حال که می‌دانیم نظریه پیاژه چیست، احتمال بیشتری وجود دارد که با انواع روانشناسی و مفاهیم موجود در آن، ارتباط تخصصی‌تر و عمیق‌تری برقرار کنیم. در نتیجه، آشنایی فعلی می‌تواند شروع مسیر جذاب یادگیری روانشناسی باشد.

جدول مراحل رشد پیاژه

حال که به‌طور کلی می‌دانیم نظریه پیاژه چیست، می‌توانیم در یک نگاه، تمام مراحل پیاژه را ببینیم.