در ادبیات فارسی، انواع گوناگونی از صنایع و آرایه‌های ادبی به کار می‌روند که هر کدام نقش به‌سزایی در زیباسازی شعر و نثر دارند. یکی از رایج‌ترین و زیباترین انواع صنایع ادبی «آرایه استعاره» است که به دو دسته «استعاره مصرحه» و «استعاره مکنیه» تقسیم می‌شود. هم استعاره مصرحه و هم استعاره مکنیه، هر دو بر پایه آرایه تشبیه ساخته می‌شوند. با این تفاوت که در استعاره مصرحه، «مشبه» حذف می‌شود اما در استعاره مکنیه، «مشبه‌به» حذف می‌گردد. با مطالعه این مطلب از مجله فرادرس، می‌آموزید که استعاره مصرحه چیست و چه انواعی دارد. در عین حال، کاربردهای این نوع از استعاره را با استفاده از مثال‌های متنوع، بهتر یاد می‌گیرید. همچنین به روش‌های تشخیص استعاره مصرحه پی می‌برید و با آزمونی که در بخش پایانی ارائه می‌شود، دانسته‌های خود را در مورد استعاره مصرحه مرور می‌کنید.

استعاره مصرحه چیست؟

برای اینکه بدانید استعاره مصرحه چیست و چه کاربردی دارد، لازم است ابتدا با آرایه استعاره و ساختار آن به طور کلی آشنا شوید. استعاره یکی از رایج‌ترین آرایه‌های ادبی است که در شعر و نثر فارسی، کاربرد فراوانی دارد.

استعاره در لغت یعنی «به عاریت گرفتن» و در دنیای ادبیات، به این معناست که شاعر یا نویسنده واژه‌ای را در معنای واژه دیگری به کار ببرد. استعاره بر مبانی آرایه تشبیه ساخته می‌شود. البته در تشبیه، همیشه مشبه و مشبه‌به حضور دارند اما در آرایه استعاره، یکی از طرفین مشبه یا مشبه‌به حذف می‌شود.

برای آشنایی بیشتر با ساختار آرایه استعاره، می‌توانید به فیلم آموزش رایگان آرایه‌های ادبی در فارسی فرادرس مراجعه کنید. لینک این فیلم آموزشی را در ادامه مشاهده می‌کنید.

هر استعاره دارای چهار رکن است که عنوان و نقش آن‌ها را در جدول زیر مشاهده می‌کنید.

در مطلب زیر از مجله فرادرس، آرایه استعاره و کاربردهای آن به طور کامل توضیح داده شده است.

انواع استعاره در ادبیات فارسی

آرایه استعاره به دو دسته «استعاره مُصَرَّحه» و «مَکنیه» تقسیم می‌شود. هر کدام از این دو نوع، هم ساختار و هم کاربردهای متفاوتی دارند. در بخش‌های بعدی، استعاره مصرحه و مکنیه را معرفی کرده و ساختار آن‌ها را با مثال توضیح می‌دهیم.

استعاره مصرحه

در صورتی که «مشبه‌» از ساختار تشبیه حذف شود و «مشبه‌به» به‌تنهایی به کار برود، به آن «استعاره مصرحه» می‌گویند. در استعاره مصرحه، کلمه مُستَعار همان مشبه‌به است. در کتاب‌های ادبیات فارسی، استعاره مصرحه را «استعاره آشکار»، «استعاره تَصریحیه»، «استعاره تَحقیقیه» و «استعاره مُحققه» نیز نامیده‌اند. برای یادگیری بهتر این نوع استعاره، به مثال زیر توجه کنید.

در بیت بالا، «پرند» با معنای استعاری «ابر بهاری» آمده است. در حقیقت، شاعر ابتدا «ابر بهاری» را به «پرند» تشبیه کرده و سپس مشبه‌ این تشبیه، یعنی «ابر بهاری» را حذف کرده است. همچنین کلمه «پرنیان» نیز دارای معنای استعاری است. این کلمه نیز در مرحله اول، به «گل‌های رنگارنگ» تشبیه شده است. سپس مشبه، یعنی «گل‌های رنگارنگ» از ساختار تشبیه حذف شده و مشبه‌به، یعنی «پرنیان» به‌تنهایی به کار رفته است.

استعاره مکنیه

چنانچه «مشبه‌به» از ساختار تشبیه حذف شود و «مشبه» به‌تنهایی به کار برود، به آن «استعاره مکنیه» گفته می‌شود. نام دیگر این نوع از استعاره، «استعاره بالکنایه» است. در ادامه، مثالی از استعاره مکنیه و کاربرد آن نشان داده شده است.

در بیت بالا، کلمه «عرش» نشان‌دهنده استعاره مکنیه است. در واقع، شاعر ابتدا عرش را به ساختمانی تشبیه کرده که «کنگره» دارد و سپس، مشبه‌به، یعنی «ساختمان» را حذف کرده است. وجود کلمه «کنگره» در کنار «عرش» باعث می‌شود به معنای حقیقی این استعاره پی ببریم.

در بخش‌های بعدی مطلب پیش رو، تنها به شرح و بررسی استعاره مصرحه می‌پردازیم و چگونگی آن را در ادبیات فارسی توضیح می‌دهیم.

انواع استعاره مصرحه

تا این بخش توصیح دادیم که استعاره مصرحه چیست و چه ساختاری دارد. استعاره مصرحه خود شامل انواع متنوعی است که عبارتند از: استعاره مصرحه مُجَرّده، استعاره مصرحه مُرَشَحه، استعاره مصرحه مُطلقه، استعاره وفاقیه، استعاره عنادیه، استعاره اصلیه، استعاره تبعیه. در بخش‌های بعدی، هر کدام از انواع استعاره را با مثال بررسی می‌کنیم.

استعاره مصرحه مجرده

هرگاه در استعاره مصرحه، کلمه مستعار با یکی از ویژگی‌ها، صفت‌ها یا اجزای مشبه‌ به کار برود، «استعاره مصرحه مُجَرَّده» نامیده می‌شود. در ادامه، مثالی از استعاره مصرحه مجرده بررسی شده است.

استعاره مصرحه مرشحه

چنانچه کلمه مستعار با ویژگی‌ها، صفت‌ها و اجزای مشبه‌به بیاید، آن را «استعاره مصرحه مُرشَحه» می‌نامیم. مثالی از استعاره مصرحه مرشحه را در ادامه مشاهده می‌کنید.

در بیت بالا، «لعل» استعاره از «لب و دهان» معشوق است. از آنجایی که این استعاره با یکی از ویژگی‌های مشبه، یعنی «سرخ بودن» آمده است، نوعی استعاره مصرحه مرشحه به شمار می‌رود.

استعاره مصرحه مطلقه

در صورتی که کلمه مستعار با یکی از ویژگی‌ها، صفت‌ها یا اجزای مشبه و مشبه‌به به کار برود، «استعاره مصرحه مطلقه» ساخته می‌شود. ساختار استعاره مصرحه مطلقه در مثال زیر به خوبی نشان داده شده است.

در مثال بالا، «برف» استعاره مصرحه مطلقه از «پیری» است. به این خاطر که هم با ویژگی‌های خود «برف» (بازایستادن و نشستن) و هم با برخی از ویژگی‌های «پیری» (سفیدی ابرو و موی) همراه شده است.

استعاره وفاقیه

هرگاه بتوان مستعار له (مشبه) و مستعار منه (مشبه‌به) را در کنار هم آورد، بدون اینکه بین آن‌ها تناقض باشد، به آن نوع از استعاره مصرحه، «استعاره وِفاقیه» گفته می‌شود. مانند «مرده» و «زنده» که در جمله زیر به کار رفته‌اند.

استعاره عنادیه

در «استعاره عنادیه» نمی‌توان مستعار له (مشبه) و مستعار منه (مشبه‌به) را در کنار یکدیگر آورد و جمع میان آن‌ها امکان‌پذیر نیست. مثالی از استعاره عنادیه در ادامه بررسی می‌شود.

«غم» و «مبارک‌باد» در بیت بالا، با یکدیگر جمع نمی‌شوند و به صورت یک‌جا به کار نمی‌روند.

استعاره اصلیه

«استعاره اصلیه» زمانی شکل می‌گیرد که یک اسم یا گروه اسمی به عنوان مستعار به کار برود؛ همان‌طور که در مثال زیر نیز نشان داده شده است.

در بیت بالا، «سرو» با معنای استعاری «قد و قامت معشوق» آمده است. کلمه مستعار (سرو) در این بیت از نوع اسم است، بنابراین استعاره این بیت در دسته استعاره اصلیه قرار می‌گیرد.

استعاره تبعیه

چنانچه مستعار از نوع صفت یا فعل و گروه فعلی باشد، «استعاره تبعیه» نامیده می‌شود. در مثال زیر، یک نمونه از استعاره تبعیه را مشاهده می‌کنید.

یادگیری سایر آرایه های ادبی

در بخش‌های قبلی، به این نکته اشاره کردیم که آرایه استعاره بر مبنای تشبیه ساخته می‌شود، بنابراین رابطه تنگاتنگی با آرایه تشبیه دارد. از سوی دیگر، استعاره‌ها، چه مصرحه و چه مکنیه، شباهت زیادی به آرایه مجاز دارند، به طوری که گاه تشخیص آن‌ها از یکدیگر دشوار می‌شود.

با توجه به این نکته‌ها متوجه می‌شویم که آرایه استعاره، به‌خصوص استعاره مصرحه، با سایر آرایه‌های ادبی فارسی پیوستگی دارد. به صورتی که برای شناخت بهتر استعاره، لازم است تا حد زیادی با سایر آرایه‌های ادبی فارسی نیز آشنا باشید. در این مورد، مراجعه به فیلم‌های آموزشی زیر در فرادرس، حتماً برایتان مفید خواهد بود.

از سوی دیگر، چه برای یادگیری بهتر استعاره مصرحه و چه برای شناخت بهتر سایر آرایه‌های ادبی، خوب است با دستور زبان فارسی و قواعد آن نیز آشنا باشید. در مجموعه فیلم‌های آموزشی زیر از فرادرس، نکته‌های کاربردی و متنوعی در مورد دستور زبان مطرح شده است.

مثال استعاره مصرحه

در بخش قبلی، توضیح دادیم که استعاره مصرحه چیست و چه انواعی را شامل می‌شود. در این بخش، چند مثال از این نوع استعاره را در متون کهن فارسی بررسی می‌کنیم. برای مشاهده مثال‌‌های بیشتر، توصیه می‌کنیم فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه دوازدهم فرادرس را تهیه کنید. لینک این آموزش کاربردی در ادامه قرار داده شده است.

مثال اول برای استعاره مصرحه

در این مثال، شاعر کلمه «حُلّه» را در غیر معنای حقیقی خود به کار برده است. به این صورت که ابتدا «شعر» خود را در لطافت و ظرافت به «حلّه» تشبیه کرده و سپس مشبه، یعنی «شعر» را از ساختار تشبیه حذف کرده است. در این بیت، «حله» استعاره مصرحه بوده و معنای «شعر» را به ذهن مخاطب می‌آورد.

نکته: «حله» در لغت به معنی «لباس» و «جامه» است.

مثال دوم برای استعاره مصرحه

در بیت زیر، شاعر از چهار استعاره مصرحه استفاده کرده است. «ماه» و «خورشید» هر دو استعاره از «چهره» معشوق هستند. در واقع، شاعر ابتدا چهره معشوق خود را به «ماه» و «خورشید» تشبیه کرده و سپس مشبه‌ها (ماه و خورشید) را از ساختار تشبیه حذف کرده است.

همچنین دو کلمه «مشک» و «غالیه» نیز استعاره مصرحه هستند و به معنای «موی و زلف» معشوق آمده‌اند. به این صورت که شاعر در مرحله اول، «موی و زلف» معشوق خود را به «مشک و غالیه» تشبیه کرده و سپس در مرحله بعد، با حذف «موی و زلف»، این استعاره مصرحه را پدید آورده است.

مثال سوم برای استعاره مصرحه

در این بیت، شاعر برای اینکه «اشک» و «چشم» اشک‌‌آلود را نشان بدهد، از دو کلمه «ژاله» و «نرگس» استفاده کرده است. در حقیقت، «ژاله» استعاره مصرحه از «اشک» است و «نرگس» نیز در معنای «چشم» به کار رفته است. برای ساخت این استعاره‌ها، شاعر ابتدا مشبه‌ها (اشک و چشم) را به مشبه‌به‌ها (ژاله و نرگس) تشبیه کرده است. بعد از آن، با حذف مشبه‌ها، این استعاره‌های زیبا را به وجود آورده است.

مثال چهارم برای استعاره مصرحه

در بیت زیر، «لشکر چین» در غیر معنای حقیقی خود آمده است. در واقع، شاعر «سبزه‌ها» را به «لشکر چین» تشبیه کرده و در مرحله بعد، مشبه‌ این تشبیه، یعنی «سبزه» را حذف کرده است. «لشکر چین» نوعی استعاره مصرحه به شمار می‌رود.

مثال پنجم برای استعاره مصرحه

مخاطب با خواندن بیت زیر، احتمالاً تصور می‌کند که منظور از «سرو» همان درخت راست‌قامتی است که بارها و بارها در ادبیات فارسی به کار رفته است. با این حال، وقتی به مصراع دوم می‌رسد و با کلمه‌های «دانش» و «فَرّهی» مواجه می‌شود، پی می‌برد که قطعاً «سرو» در معنای استعاری آمده است، نه حقیقی. «سرو» استعاره است از اسفندیار، هنگامی که به دست رستم کشته می‌شود.

ساختار استعاره زیر به این صورت است که شاعر ابتدا «اسفندیار» را به «سرو» تشبیه کرده و سپس، مشبه (اسفندیار) را از تشبیه حذف کرده است. آنچه باقی مانده، استعاره زیبایی است که در دسته استعاره‌های مصرحه قرار می‌گیرد.

روش تشخیص استعاره مصرحه

بهترین روش برای تشخیص استعاره مصرحه این است که دقت کنید آیا تمامی کلمه‌های یک بیت یا جمله، در معنای حقیقی خود به کار رفته‌اند یا در واقع، معنای استعاری دارند. موضوع دیگری که ممکن است در تشخیص استعاره مصرحه مفید باشد، وجود نوعی تشبیه پنهان است.

همان‌طور که در بخش‌های پیشین هم گفتیم، استعاره، اعم از استعاره مصرحه و مکنیه، بر مبنای آرایه تشبیه شکل می‌گیرد. با این حال، یکی از طرفین تشبیه حذف می‌‌شود. برای اینکه استعاره مصرحه را به آسانی شناسایی کنید، لازم است به دنبال تشبیه‌هایی بگردید که به صورت پنهان و در لابه‌لای بافت کلام به کار می‌روند.

برای درک بهتر نکته‌های بالا، به مثال زیر توجه کنید.

مخاطب با خواندن بیت بالا، به‌ سرعت متوجه می‌شود که «صنم» در معنای حقیق خود نیامده، بلکه با معنای استعاری به کار رفته است. به این خاطر که شاعر «صنم» را مورد ندا و خطاب قرار داده و او نیز پاسخ شاعر را می‌دهد. «صنم» در لغت به معنی «بت» است و در عالم حقیقی، بت امکان صحبت و مکالمه با دیگران را ندارد.

با توجه به این نکته، متوجه می‌شویم که «صنم» دارای آرایه استعاره مصرحه است. البته اگر به معنای بیت بیشتر توجه کنیم، به نوعی تشبیه پنهان در زیرساخت آن نیز پی می‌بریم. در واقع، شاعر «معشوق» خود را به «صنم» تشبیه کرده است اما «مشبه‌» را حذف کرده و مشبه‌به را به تنهایی آورده است.

استعاره مصرحه و مجاز

با مطالعه بخش‌های قبلی، آموختید که استعاره مصرحه چیست و چه مصادیقی در ادبیات فارسی دارد. با این وجود، گاهی ممکن است در تشخیص استعاره مصرحه از سایر آرایه‌های ادبی دچار مشکل شوید.

برخی از صنایع و آرایه‌های ادبی، مانند آرایه مجاز، شباهت زیادی به استعاره دارند و همین موضوع باعث می‌شود در برخی مواقع، شناسایی آرایه استعاره دشوار باشد. در این بخش، ضمن معرفی آرایه مجاز، ارتباط آن را با آرایه استعاره، به‌ویژه استعاره مصرحه، مشخص می‌کنیم.

مجاز به این معناست که کلمه‌ای در غیر معنای حقیقی خود به کار برود و با معنای مجازی بیاید. به صورتی که ارتباطی میان معنای حقیقی و مجازی آن کلمه وجود داشته باشد. به ارتباطی که میان معنای حقیقی و مجازی کلمه مورد نظر وجود دارد، «علاقه» گفته می‌شود.

معمولاً در کنار مجاز، از کلمه‌های دیگری استفاده می‌شود که به مخاطب کمک می‌کنند علاقه مجاز را به آسانی متوجه شود. این کلمه‌‌ها «قرینه» نام دارند.

برای آشنایی بیشتر با ساختار مجاز و کاربرد آن به مثال زیر دقت کنید.

نظامی در بیت بالا، کلمه «بیت» را به جای کلمه «شعر» به کار برده است. در واقع، شاعر «بیت» را نه در معنای حقیقی، بلکه در معنای مجازی آورده است. علاق میان «بیت» و «شعر» از نوع «جزء به کل» است. «گقتن» در معنای «سرودن» قرینه‌ای است که در بیت بالا نشان می‌دهد «بیت» با معنای مجازی آمده است.

اکنون که به طور کلی با ساختار آرایه مجاز آشنا شدید، لازم است این نکته را هم اضافه کنیم که آرایه استعاره، در واقع نوعی مجاز است که با علاقه «شباهت» به کار می‌رود. بنابراین، هر استعاره مصرحه‌ای، مجاز هم هست اما هر مجازی، لزوماً استاره مصرحه به شمار نمی‌رود.

سؤالات متداول

در بخش‌های قبلی، کاملاً یاد گرفتید که استعاره مصرحه چیست، چه انواعی دارد و چگونه در آثار کهن فارسی به کار رفته است. در بخش پیش رو، با برخی از سؤالات متداولی آشنا می‌شوید که در مورد استعاره مصرحه مطرح شده‌اند. در همین بخش، به هر کدام از این سؤال‌ها پاسخ داده می‌شود.

استعاره مصرحه چه فرقی با تشبیه دارد؟

در تشبیه، همیشه مشبه و مشبه‌به حضور دارند اما در استعاره مصرحه، مشبه حذف می‌شود و تنها مشبه‌به به کار می‌رود.

استعاره مصرحه چه فرقی با مجاز دارد؟

استعاره مصرحه نوعی مجاز است که علاقه آن از نوع «شباهت» باشد. در حقیقت، هر استعاره مصرحه‌ای، مجاز هم هست اما هر مجازی، لزوماً استعاره مصرحه نیست.

آیا ادات تشبیه و وجه شبه از ساختار استعاره حذف می‌شود؟

ادات تشبیه همیشه از ساختار استعاره حذف می‌شود اما وجه شبه ممکن است در کنار کلمه مستعار به کار برود. در ساختار استعاره، وجه شبه همان «جامع» است.

تمرین استعاره مصرحه

اینکه استعاره مصرحه چیست و چگونه به کار می‌رود، در بخش‌های قبلی این مطلب بررسی شد. در این بخش، برای یادگیری بهتر مبحث استعاره مصرحه، آزمونی چهارگزینه‌ای به شما ارائه می‌شود که شامل ۱۰ سؤال است.

در فیلم آموزش علوم و فنون ۳ پایه دوازدهم فرادرس، برخی از تست‌های چهارگزینه‌ای مربوط به این مبحث نیز بررسی شده است. برای تهیه و مشاهده این فیلم آموزشی، کافی‌ است روی لینک زیر کلیک کنید.

برای پاسخ‌دهی به آزمون زیر، لازم است هر سؤال را بادقت بخوانید و سپس گزینه درست را علامت بزنید. البته برای دیدن جواب درست هر سؤال، می‌توانید روی گزینه «مشاهده جواب» که زیر هر کدام از سؤال‌ها قرار دارد، کلیک کنید.

با کلیک روی گزینه «شرح پاسخ» نیز به پاسخ تشریحی هر سؤال دسترسی خواهید داشت. بعد از اینکه به همه سؤال‌ها جواب دادید، گزینه «دریافت نتیجه آزمون» نشان داده می‌‌شود. با کلیک روی این گزینه، تعداد امتیازهای دریافتی شما در این آزمون نمایش داده می‌شود.