ادبیات فارسی مملو از صنایع ادبی است که هر کدام نقش بسیاری در زیبایی کلام دارند. تشبیه نیز یکی از آرایه‌هایی به شمار می‌آید که به منظور زیبا‌یی‌آفرینی در شعر و نثر فارسی به کار می‌رود. در هر تشبیه، دو طرف اصلی وجود دارد که مشبه و مشبه‌به نامیده میشوند. بدون وجود مشبه و مشبه‌به، هیچ تشبیهی شکل نمی‌گیرد. مشبه آن بخش از تشبیه است که ادعا می‌کنیم به چیز دیگری شباهت دارد؛ مانند «ستاره» در تشبیه «ستاره مثل الماس نورانی است.» مشبه‌به نیز آن بخش از آرایه تشبیه است که ادعا می‌کنیم چیز دیگری به آن شباهت دارد؛ مانند «الماس» در مثال قبل که «ستاره» به آن تشبیه شده است. در این مطلب از مجله فرادرس، به طور کامل می‌آموزید که مشبه و مشبه به چیست و چگونه در آرایه تشبیه به کار می‌رود. همچنین انواع تشبیه‌ها را با مثالهای متنوع یاد می‌‌گیرید و به روش تشخیص مشبه و مشبه‌به پی می‌برید.
مشبه و مشبه به چیست؟
تشبیه یکی از رایج‌ترین و البته زیباترین آرایههای ادبی به شمار می‌آید که بارها و بارها در متون نظم و نثر فارسی به کار رفته است. تشبیه به این معناست که چیزی را در مورد یک ویژگی خاص، به چیز دیگری مانند کرده و میان آن‌ها رابطه شباهت برقرار کنیم. هر تشبیه دو طرف اصلی دارد که آن‌ها را «مُشَبَّه» و «مُشَبَّه‌بِه» می‌نامیم. مشبه کلمه‌ای است که شاعر یا نویسنده آن را به چیز دیگری تشبیه می‌کند. مشبه‌به نیز کلمه‌ای است که شاعر چیز دیگری را به آن مانند می‌کند.
برای آشنایی با انواع صنایع ادبی، پیشنهاد می‌کنیم فیلم آموزش رایگان آرایههای ادبی فارسی در فرادرس را ببینید. لینک این فیلم آموزشی در ادامه آورده شده است.
اگر به نام مشبه و مشبه‌به توجه کنیم، به راحتی متوجه تفاوت اصلی آن‌ها می‌شویم. هر دو کلمه مشبه و مشبه‌به ریشه در زبان عربی دارند. مشبه یعنی «تشبیه شده» و مشبه به یعنی «تشبیه شده به آن». مشبه و مشبه‌به را از این جهت که دو طرف اصلی هر تشبیه هستند، «طرفین تشبیه» نیز می‌نامیم. برای آشنایی بیشتر با طرفین تشبیه و تفاوت‌های آن‌ها به مثال زیر دقت کنید.
ستاره‌ها مانند مروارید در آسمان می‌درخشند.
در جمله بالا، «ستاره‌ها» به «مروارید» تشبیه شده است. در این مثال، «ستاره‌ها» مشبه است، زیرا به چیز دیگری تشبیه شده است. از سوی دیگر، «مرواریدها» مشبه‌به است، به این خاطر که «ستاره‌ها» به آن تشبیه شده است.
اکنون که پی بردید مشبه و مشبه به چیست، به کمک بخش بعدی این مطلب، با سایر ارکان تشبیه نیز آشنا می‌شوید.
ارکان تشبیه
اگرچه مشبه و مشبه‌به مهم‌ترین بخش‌های هر تشبیه هستند اما برای ساخت آرایه تشبیه به اجزای دیگری هم نیاز داریم. در واقع، هر تشبیهی از چهار رکن اصلی تشکیل میشود که عبارتند از: مشبه، مشبه‌به، ادات تشبیه و وجه شبه. در بخش قبل، مشبه و مشبه‌به را معرفی کردیم. در این بخش، تنها به بررسی ادات تشبیه و وجه شبه می‌پردازیم. به کمک فیلم آموزش آرایههای ادبی در فارسی فرادرس می‌توانید تمامی ارکان تشبیه و کاربرد آن‌ها را به طور کامل بیاموزید.
ادات تشبیه آن کلمه‌ای است که رابطه شباهت را میان مشبه و مشبه‌به نشان می‌دهد. از میان ادات تشبیه فارسی می‌توان به این کلمه‌ها اشاره کرد: مثل، مانند، چون، همچون، همانند، گویی، مانا، چنان‌چون و… . به طور مثال، در جمله زیر از کلمه «همچون» به عنوان ادات تشبیه استفاده شده است.
خورشید همچون چراغ فروزانی در آسمان می‌‌درخشد.
وجه شبه همان صفت و ویژگی مشترکی است که میان مشبه و مشبه‌به وجود دارد. در واقع، وجه شبه مشخصه‌ای است که به خاطر آن، مشبه را به مشبه‌به تشبیه می‌کنیم. به عنوان مثال، در جمله زیر، وجه شبه و ویژگی مشترک میان مشبه و مشبه‌به، «باریک و ظریف بودن» است.
ابروی یار مانند کمان، باریک و ظریف است.
به خاطر داشته باشید که معمولاً وجه شبه در مشبه‌به قوی‌تر از مشبه است. به عبارت دیگر، صفتی که به عنوان وجه شبه در نظر گرفته میشود، در مشبه‌به بیشتر از مشبه وجود دارد. مثلاُ در تشبیه بالا، ویژگی «باریک و ظریف بودن» در کمان (مشبه‌به) نمود بیشتری دارد تا در ابروی یار (مشبه).
نکته: ادات تشبیه و وجه شبه ممکن است از ساختار تشبیه حذف شوند اما مشبه و مشبه‌به هرگز از تشبیه حذف نمیشوند.
تا این بخش از مطلب آموختیم که مشبه و مشبه به چیست و چه جایگاهی در ساختار تشبیه دارد. سپس سایر اجزای تشبیه را نیز با مثال معرفی کردیم. در ادامه، صرفاً بر مشبه و مشبه‌به تمرکز می‌کنیم و ویژگی‌های آن‌ها را با مثال توضیح می‌دهیم. برای اینکه با سایر ارکان تشبیه نیز بیشتر آشنا شوید، توصیه می‌کنیم به مطلب زیر در مجله فرادرس مراجعه کنید.
مثال مشبه و مشبه به در ادبیات فارسی
در این بخش، چندین مثال از مشبه و مشبه‌به را در شعرهای فارسی بررسی می‌کنیم. برای اینکه به طور کامل بیاموزید مشبه و مشبه به چیست و چگونه به کار می‌رود، لازم است به مثالهای زیر توجه کنید. البته برای یادگیری مثالهای بیشتر می‌توانید فیلم آموزش رایگان آرایههای ادبی در فارسی فرادرس را تهیه و مشاهده کنید.
مثال اول برای مشبه و مشبه به
در مصراع اول بیت زیر، «اندیشه» به «جست‌وخیز کردن اسب سمند» تشبیه شده است. به عبارت دیگر، در این تشبیه، «اندیشه» مشبه و «جست‌وخیز کردن اسب سمند» مشبه‌به است. در مصراع دوم نیز، تشبیه دیگری به کار رفته است. در این مصراع، «خورشید» به «همّت بلند» مخاطب تشبیه شده است. «خورشید» مشبه و «همّت بلند» مشبه به آن است.
اندیشه به جَستن سمندت ماند
خورشید به همّت بلندت ماند
(ازرقی هروی)
با توجه به آرایه تشبیه در بیت بالا، می‌توانیم آن را به صورت زیر معنی کنیم: اندیشه مانند جست‌خیزهای اسب تو است. خورشید نیز به همّت بلند تو شباهت دارد.
مثال دوم برای مشبه و مشبه به
در بیت زیر، «نیزه» به «دندان غول» و «چنگال دیو» تشبیه شده است. به عبارت دیگر، در این تشبیه یک مشبه به کار رفته است اما دو مشبه به آمده است. «نیزه» مشبه این تشبیه است اما «دندان غول» و «چنگال دیو» مشبه به آن هستند.
یکی نیزه تیز برداشت گیو
چو دندان غول و چو چنگال دیو
(فردوسی)
بیت بالا را با توجه به آرایه تشبیه آن می‌توان به این صورت معنی کرد: گیو نیزه‌ای را برداشت که مانند دندان غول و چنگال دیو، تیز بود.
مثال سوم برای مشبه و مشبه به
در این بیت نیز از دو تشبیه استفاده شده است. در مصراع اول، «شبِ خوش» به «روزِ شادمانی» تشبیه شده و در مصراع دوم نیز، «بهار» به «ایامَ جوانی» تشبیه شده است. «شب خوش» و «بهار» مشبه هستند اما «روز شادمانی» و «ایام جوانی» نقش مشبه به را به عهده دارند.
شبی خوش همچو روز شادمانی
بهاری همچو ایام جوانی
(سنا)
معنی بیت بالا، با توجه به آرایه تشبیه آن، به این صورت است: شبی خوش که مانند روز شادمانی است و بهاری که به ایام (روزها) جوانی شباهت دارد.
مثال چهارم برای مشبه و مشبه به
شاعر در بیت زیر، اندام لاغر و ضعیف خود را به مو تشبیه کرده است. در این تشبیه، «تن شاعر» مشبه و «سر مو» مشبه‌به است.
سر مویی نظرم کن که چو مو گشت تنم
باورت نیست اگر این تن و این پیرهنم
(همای شیرازی)
بیت بالا با توجه به آرایه تشبیه آن به این صورت معنی میشود: به اندازه سر مویی به من نگاه کن، زیرا بدنم مانند مو، ضعیف و لاغر شده است. اگر باور نمی‌کنی، نگاهی به بدن ضعیف و پیراهنم بینداز.
مثال پنجم برای مشبه و مشبه به
در بیت زیر، «خرد» به «جان» تشبیه شده است. «خرد»، مشبه این تشبیه است و «جان»، نقش مشبه‌به آن را به عهده دارد.
خرد همچو جان است زی هوشیار
خرد را چنین خوار مایه مدار
(فردوسی)
بیت بالا را با توجه به آرایه تشبیه آن می‌توان به این صورت معنی کرد: خرد برای انسان‌های هشیار، مانند جان، ارزشمند است. به همین خاطر، خرد را بی‌ارزش و کم‌مایه ندان.
آشنایی با آرایه های ادبی فارسی
در بخش قبلی به این نکته اشاره کردیم که تشبیه از رایج‌ترین آرایههای ادبی در ادبیات فارسی است. با این حال، آرایههای دیگری نیز در ادبیات فارسی وجود دارند که هم زیبا هستند و هم موجب التذاذ ادبی مخاطب میشوند، مانند انواع استعاره‌ها، مجازها، آرایه تلمیح، آرایه تضمین و… . از طرف دیگر، باید توجه داشت که گاهی شباهت‌هایی میان برخی از آرایه‌ها دیده میشود که ممکن است کار تشخیص آن‌ها را دشوار کند. به طور مثال، تشبیه و استعاره اگرچه دو آرایه متفاوت هستند اما شباهت‌هایی نیز با یکدیگر دارند. برای اینکه بتوانید تشبیه و ارکان آن را به آسانی تشخیص بدهید، لازم است تا حدودی با استعاره و اجزای آن نیز آشنا باشید.
به منظور آشنایی بیشتر با سایر آرایههای ادبی فارسی توصیه می‌کنیم به فیلم‌های آموزشی زیر در فرادرس مراجعه کنید. در این فیلم‌ها، ده‌ها نکته کاربردی را در مورد آرایههای ادبی فارسی و کاربرد آن‌ها می‌آموزید.
چنانچه بخواهید از ادبیات فارسی فراتر بروید و نکته‌های مهمی را در مورد دستور زبان یا اصول نگارش فارسی نیز بیاموزید، مراجعه به مجموعه فیلم‌های آموزشی زیر را پیشنهاد می‌کنیم.
انواع تشبیه
در بخش‌های قبل، این موضوع را مطرح کردیم که مشبه و مشبه به چیست و همچنین توضیح دادیم که این دو رکن در تمامی تشبیه‌ها حضور دارند. به طوری که هرگز نمی‌توان آن‌ها را از ساختار تشبیه حذف کرد. با این وجود، به یاد داشته باشید که تشبیه‌ها انواع مختلفی دارند و طرفین تشبیه، به روش‌های گوناگونی در آن‌ها به کار میروند. برای اینکه بتوانید مشبه و مشبه‌به را در تمامی تشبیه‌ها به راحتی تشخیص بدهید، لازم است ابتدا انواع تشبیه و ساختار آن‌ها را بیاموزید. در این بخش، تمامی انواع تشبیه را به تفصیل توضیح می‌دهیم و هر کدام را با مثال بررسی می‌کنیم.
تشبیه حسی و غیر حسی
تشبیه‌ها را از لحاظ حسی یا غیرحسی بودن طرفین آن‌ها می‌توان به دو دسته «تشبیه حسی» و «تشبیه غیرحسی» تقسیم کرد. در تشبیه حسی، مشبه و مشبه‌به حسی هستند و با حواس پنجگانه می‌توان آن‌ها را درک کرد، اما در تشبیه غیرحسی، طرفین تشبیه را نمی‌توان به کمک حواس ظاهری احساس کرد. برای روشن‌تر شدن این موضوع به مثالهای زیر دقت کنید.
دهان یار مانند غنچه کوچکی است.
تشبیه بالا از نوع تشبیه‌های حسی است. زیرا طرفین آن، یعنی مشبه (دهان یار) و مشبه‌به (غنچه کوچک) هر دو محسوس هستند و می‌توان آن‌ها را با استفاده از حواس ظاهری درک کرد. برعکس، در تشبیه زیر، هم مشبه (خاطرات) و هم مشبه‌به (اندیشه) غیرحسی هستند.
خاطرات من مانند اندیشه‌هایم مشوش است.
تشبیه بالا از نوع غیرحسی است، زیرا مشبه و مشبه‌به آن با حواس ظاهری درک نمیشوند. گاهی ممکن است یکی از طرفین تشبیه، حسی باشد اما آن دیگری غیرحسی باشد، مانند تشبیه زیر که در آن، مشبه (موهای یار) به پدیده‌ای نامحسوس، یعنی «اندیشه» تشبیه شده است.
موهای یار مانند اندیشه‌های من، پریشان است.
تشبیه خیالی یا وَهمی
به تشبیهی که در آن، مشبه‌به وجود خارجی نداشته باشد، «تشبیه خیالی» یا «تشبیه وهمی» گفته میشود. اگر هر کدام از اجزای مشبه‌به وجود خارجی داشته باشند اما کل ترکیب مشبه‌به خیالی باشد، باز هم به آن تشبیه خیالی و وهمی گفته میشود. به طور مثال، تشبیه زیر از نوع خیالی است زیرا کل ترکیب مشبه‌به، وجود خارجی ندارد.
شبی تیره مانند دریای قیر
نه بهرام پیدا، نه کیوان، نه تیر
در مثال بالا، «دریای قیر» مشبه‌به است. اگرچه هم دریا و هم قیر وجود خارجی دارند اما چون ترکیب «دریای قیر» خیالی است، این تشبیه را در دسته تشبیه‌های خیالی قرار می‌دهیم. «بیشه الماس» در بیت زیر نیز مشبه‌به خیالی است و نوعی تشبیه خیالی را تشکیل داده است.
هوا چو بیشه الماس گردد از شمشیر
زمین چو پیکر مفلوج گردد از زلزال
اما در مصراع دوم این بیت، از مشبه‌به حسی «پیکر مفلوج» استفاده شده است. تشبیه مصراع دوم بیت بالا از نوع تشبیه‌های حسی است.
تشبیه مفرد و تشبیه مرکب
مفرد بودن تشبیه به این معناست که در آن از یک مشبه یا مشبه‌به استفاده شده باشد. برعکس، تشبیه مرکب، تشبیهی است که مشبه و مشبه‌به آن بیش از یک جزء داشته باشند. در صورتی که یک مشبه به یک مشبه‌به تشبیه شده باشد، به آن «تشبیه مفرد به مفرد» می‌گویند. چنانچه مشبهی که چند جزء دارد به مشبه‌به چند جزئی تشبیه شده باشند، آن را «تشبیه مرکب به مرکب» می‌نامند. در این مورد به مثال زیر دقت کنید.
چهره یار مانند لاله است.
تشبیه بالا از نوع مفرد به مفرد است، زیرا در آن، مشبه یک جزئی، یعنی «چهره یار» به مشبه‌به یک جزئی، یعنی «لاله» تشبیه شده است.
زلف بر روی تو یا آنکه بر آتش دود است
ای بسا دیده کزین دود، سرشک آلوده است
تشبیه بالا از نوع تشبیه‌های مرکب به مرکب است، زیرا مشبه و مشبه‌به آن چند جزء دارند. مشبه تشبیه بالا «قرار داشتن زلف یار روی صورت اوست» که از اجزایی مانند «زلف» و «روی» ساخته شده است. مشبه‌به نیز «قرار داشتن دود بالای آتش است» که نوعی مشبه‌به مرکب به شمار می‌آید و از دو جزء «دود» و «آتش» ساخته شده است.
تشبیه مطلق و صریح یا مشروط و مقید
هرگاه مشبه بدون هیچ قید و شرطی به مشبه‌به تشبیه شده باشد، به آن «تشبیه مطلق» یا «تشبیه صریح» می‌گویند. تشبیه مطلق از متداول‌ترین انواع تشبیه در ادبیات فارسی به شمار می‌آید. به همین خاطر، اگر بخواهید به طور کامل بیاموزید که مشبه و مشبه به چیست، لازم است حتماً این نوع از تشبیه را به خوبی یاد بگیرید. در سطر زیر، یک مورد از تشبیه‌های صریح را مشاهده می‌کنید.
تبیره‌زنان پیش بردند پیل
برآمد یکی گرد مانند نیل
(فردوسی)
در بیت بالا، «گَرد» به عنوان مشبه، بدون هیچ قید و شرطی به «نیل»، یعنی مشبه‌به تشبیه شده است.
در صورتی که مشبه با وجود شرط و قید خاصی به مشبه به تشبیه شود، آن را «تشبیه مشروط» یا «تشبیه مقید» می‌نامند. وجود آن قید یا شرط در اصل موجب زیباتر شدن تشبیه میشود.
اگر موری سخن گوید و گر مویی روان دارد
من آن مور سخن‌گویم، من آن مویم که جان دارد
در بیت بالا از دو تشبیه مقید استفاده شده است. شاعر قصد دارد بگوید اگر مورچه بتواند سخن بگوید، من مانند آن مورچه هستم. همچنین اگر موی سر، جان داشته باشد، من مانند همان مو هستم. در این تشبیه، به دو شرط «سخن گفتن» و «جان داشتن» اشاره شده است.
تشبیه تفضیل
در تشبیه تفضیل، ابتدا مشبه به مشبه‌به تشبیه میشود و سپس در مرحله بعد، شاعر از برتری مشبه نسبت به مشبه‌به سخن می‌گوید. برای آشنایی بیشتر با ساختار این نوع تشبیه، به مثال زیر دقت کنید.
یکی دختری داشت خاقان چو ماه
کجا ماه دارد دو زلف سیاه
(فردوسی)
در بیت بالا، شاعر ابتدا «دختر خاقان» را به ماه تشبیه کرده است. سپس در مصراع دوم، به این نکته اشاره کرده که دختر خاقان حتی از ماه هم زیباتر است، زیرا او دو زلف سیاه در دو طرف چهره‌اش دارد ولی ماه چنین زلف‌هایی ندارد.
تشبیه مقلوب یا عکس
هرگاه دو چیز متقابلاً به یکدیگر تشبیه شوند، به طوری که هر کدام هم مشبه باشند و هم مشبه‌به، به آن «تشبیه مقلوب» یا «تشبیه عکس» گفته میشود. در بیت زیر، مثالی از تشبیه مقلوب نشان داده شده است.
از سمّ مرکبان، شده مانند غار، کوه
وز شخص کشتگان شده مانند کوه، غار
(رشید وطواط)
در بیت بالا، «غار» و «کوه» متقابلاً به یکدیگر تشبیه شده‌اند. در مصراع اول، «کوه» یعنی مشبه، به «غار»، یعنی مشبه‌به تشبیه شده است. در مصراع دوم، «غار» مشبه است و به «کوه»، یعنی مشبه‌به تشبیه شده است.
تشبیه جمع و تشبیه تسویه
چنانچه در تشبیهی، یک مشبه به چند مشبه‌به تشبیه شده باشد، آن را «تشبیه جمع» می‌نامند، مانند تشبیهی که در بیت زیر به کار رفته است.
لب توست یا چشمه کوثر است
عقیق است یا خود نِی شکّر است
(سنا)
در بیت بالا، «لب» مشبه است و به سه مشبه‌به «چشمه کوثر»، «عقیق» و «نی شکر» تشبیه شده است.
تشبیه تسویه، دقیقاً برعکس تشبیه جمع است. به این صورت که چند مشبه به یک مشبه‌به تشبیه شده باشند. در بیت زیر، مثالی از تشبیه تسویه را مشاهده می‌کنید.
یک موی خیزد از تن من وز میان (کمر) تو
یک نقطه آید از لب من وز دهان تو
(منطقی رازی)
در بیت بالا، شاعر «تن» و «کمر» معشوق خود را به «موی» و سپس «لب» خود و «دهان» معشوق را نیز به «نقطه» تشبیه کرده است. در مصراع اول، دو مشبه (تن و کمر) به یک مشبه‌به «موی» تشبیه شده است. در مصراع دوم هم دو مشبه (لب و دهان) به یک مشبه‌به (نقطه) تشبیه شده‌اند.
تشبیه ملفوف و تشبیه مفروق
در تشبیه ملفوف، چند مشبه و چند مشبه‌به وجود دارد. ابتدا همه مشبهها بیان میشوند و سپس همه مشبهبهها می‌آیند. این نوع تشبیه تا حدودی به آرایه لف و نشر نیز شباهت دارد. نمونه‌ای از تشبیه ملفوف را در بیت زیر می‌خوانید.
دلیری دارم به فرّ و زیب چون رعنا تزرو
روی و موی و قامت او، همچو ماه و مُشک و سرو
در بیت بالا، سه مشبه «روی»، «موی» و «قامت» یار به سه مشبه‌به «ماه»، «مشک» و «سرو» تشبیه شده‌اند. به عبارت دیگر، «روی» به «ماه»، «موی» به «مشک» و «قامت» به «سرو» تشبیه شده است.
در تشبیه مفروق نیز از چند مشبه و مشبه‌به استفاده ی‌شود. البته در این نوع از تشبیه، هر مشبه‌به بعد از مشبه خود می‌آید. برای آشنایی بیشتر با ساختار این نوع از تشبیه، به مثال زیر دقت کنید.
دلبری دارم به چالاکی چنان رعنا تَزَرْو
روی او ماه است و مو چون مشک و قد مانند سرو
در بیت بالا، «روی» به ماه، «مو» به «مشک» و «قد» به «سرو» تشبیه شده است.
چنانچه بخواهید مثالهای بیشتری از مشبهها و مشبهبهها بیاموزید، توصیه می‌کنیم به فیلم آموزش درس فارسی پایه هشتم فرادرس مراجعه کنید.
اضافه تشبیهی
هرگاه مشبه و مشبه‌به به صورت مضاف و مضاف‌الیه به کار بروند و یک ترکیب اضافی را تشکیل بدهند، به آن «اضافه تشبیهی» گفته میشود. در اضافه تشبیهی، هم مشبه و هم مشبه‌به می‌توانند در جای مضاف یا مضاف‌الیه قرار بگیرند. برای اینکه دقیقاً یاد بگیرید مشبه و مشبه به چیست و چه حالت‌هایی دارد، لازم است با این نوع از ترکیب‌های اضافی نیز آشنا شوید. برای آشنایی بیشتر با اضافه تشبیهی و ساختار آن، به مثالهای زیر توجه کنید.
سروِ قد
قدِ سرو
ترکیب‌های اضافی بالا هر دو از نوع اضافه تشبیهی هستند. در مثالهای بالا، «قد» یعنی مشبه، به «سرو» یعنی مشبه‌به تشبیه شده است. با این تفاوت که در مثال اول، مشبه‌به، مضاف و مشبه، مضاف‌الیه است، اما در مثال دوم، مشبه به جای مضاف و مشبه‌به به جای مضاف‌الیه آمده است.
در فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه دهم فرادرس، اضافه تشبیهی و ساختار آن به طور کامل توضیح داده شده است.
روش تشخیص مشبه و مشبه به
حتماً با خواندن بخش‌های قبلی این مطلب آموخته‌اید که مشبه و مشبه به چیست اما ممکن است تشخیص آن‌ها در تشبیه هنوز هم برایتان دشوار باشد. برای تشخیص مشبه و مشبه‌به در انواع تشبیه‌ها، ساده‌ترین راه این است که تشبیه مورد نظر را با استفاده از کلمه «مانند» به یک جمله سه جزئی و اسنادی تبدیل کنید. در این حالت، مشبه در جایگاه نهاد جمله می‌آید و مشبه‌به به جای مسند جمله قرار می‌گیرد. برای درک بهتر این نکته به مثال زیر دقت کنید.
نکته‌ای کان جَست ناگه از زبان
همچو تیری دان که آن جست از کمان
در بیت بالا از تشبیه مرکب به مرکب استفاده شده است که می‌توانیم آن را به صورت جمله سه جزئی و اسنادی زیر دربیاوریم.
«نکته جَسته از زبان» مانند «تیر جَسته از کمان» است.
در جمله بالا، «نکته جَسته از زبان»، مشبه و «تیر جَسته از کمان» مشبه‌به است.
یادگیری انواع آرایه های ادبی با فرادرس
در ادبیات غنی فارسی، طیف متنوعی از آرایههای ادبی وجود دارد که هر کدام نقش مهمی در زیباسازی متون نظم و نثر ایفا می‌کنند. اگرچه هر کدام از این آرایه‌ها منحصربه‌فرد هستند اما گاهی شاعران و نویسندگان ایرانی، با ترکیب آن‌ها دست به آفرینش ادبی می‌زنند. به طور مثال، آرایه لف و نشر را با آرایه تشبیه ادغام می‌کنند و صورت جدیدی از آرایههای ادبی را در کلام خود به وجود می‌آورند. به همین خاطر، مخاطبانی که می‌خواهند آرایه تشبیه را به طور کامل بیاموزند و بدانند که اصولاً مشبه و مشبه به چیست، ناگزیرند با آرایههای دیگر ادبیات فارسی نیز آشنا باشند. مشاهده فیلم‌های آموزشی زیر در فرادرس برای جنین مخاطبانی مفید خواهد بود.
برای مخاطبانی که قصد دارند اطلاعات خود در زمینه سایر حوزه‌ها، مانند دستور زبان یا نگارش فارسی هم بالا ببرند، خبر خوبی داریم. مجموعه فیلم‌های آموزشی زیر در فرادرس، نکته‌های سودمندی را در زمینه ادبیات و زبان فارسی ارائه کرده‌اند که می‌توانید به آن‌ها نیز مراجعه کنید.
تفاوت تشبیه با استعاره
استعاره هم مانند تشبیه از مهم‌ترین آرایههای ادبیات فارسی است. برای آنکه به طور کامل با آرایه تشبیه آشنا شوید و بدانید که مشبه و مشبه به چیست، لازم است کمی با استعاره و ساختار آن نیز آشنا باشید. هم تشبیه و هم استعاره، هر دو آرایه‌هایی هستند که بر پایه رابطه شباهت ساخته میشوند. با این حال، تفاوت‌های مهمی با یکدیگر دارند. به طور مثال، در تشبیه، هم مشبه و هم مشبه‌به بیان میشوند اما در استعاره، یا مشبه و یا مشبه‌به حذف میشود. در صورتی که مشبه حذف شده باشد، به آن «استعاره مصرّحه» می‌گویند اما چنانچه مشبه‌به حذف شده باشد، «استعاره مَکنیه» نامیده میشود.
استعاره و انواع آن را می‌توانید با مشاهده فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه یازدهم فرادرس به آسانی بیاموزید. با کلیک روی لینک زیر به این فیلم آموزشی دسترسی خواهید داشت.
در برخی مواقع، ممکن است تشخیص آرایه تشبیه از استعاره دشوار باشد. به ویژه زمانی که هر دو به صورت ترکیب اضافی آمده باشند. در این حالت، باید دقت کنید که آیا هر دو طرف تشبیه در آن ترکیب اضافی آمده‌اند یا یکی از آن‌ها حذف شده است. اگر طرفین تشبیه هر دو در ترکیب باشند، آن ترکیب از نوع اضافه تشبیهی است. اگر تنها یکی از طرفین تشبیه در ترکیب باشد، نوع آن ترکیب، استعاری است.
به عنوان مثال، «چراغ ماه» و «دست خورشید» هر دو ترکیب اضافی هستند. با این تفاوت که اولی «اضافه تشبیهی» است اما دومی «اضافه استعاری» به شمار می‌آید. به این خاطر که در اولی، هم مشبه (ماه) و هم مشبه‌به (چراغ) حضور دارند اما در دومی، تنها مشبه (خورشید) آمده است. در ترکیب اضافی دوم، «دست» یکی از متعلقات مشبه‌به است که به جای آن آمده است.
سؤالات متداول
در بخش‌های قبلی به طور کامل توضیح دادیم که مشبه و مشبه به چیست و چگونه در آرایه تشبیه به کار می‌رود. اکنون در بخش پیش رو به سراغ سؤالات متداول در مورد مشبه و مشبه‌به می‌رویم و به آن‌ها پاسخ می‌دهیم. با این حال، مخاطبانی که می‌خواهند به نکته‌های بیشتری در مورد تشبیه و اجزای آن دسترسی داشته باشند، می‌توانند فیلم آموزش درس فارسی پایه هشتم فرادرس را مشاهده کنند.
آیا آرایه تشبیه فقط در شعر به کار می‌رود؟
خیر، آرایه تشبیه هم در شعر و هم در نثر مورد استفاده قرار می‌گیرد.
آیا همیشه مشبه قبل از مشبه‌به می‌آید؟
خیر، در بسیاری از مواقع، برای رعایت وزن شعر یا برای زیباتر کردن کلام، مشبه‌به را قبل از مشبه می‌آورند. به طور مثال، در بیت زیر، مشبه‌به قبل از مشبه قرار گرفته است.
چو آفتاب و ماه است آن نگار سیمین بر
گر آفتاب گل و ماه، سنبل آرد بر
در تشبیه بالا، «آفتاب» و «ماه» مشبه‌به هستند و قبل از مشبه، یعنی «نگار سیمین بر» آمده‌اند.
تمرین مشبه و مشبه به
اکنون که آموختید مشبه و مشبه به چیست و چه کاربردی در آرایه تشبیه دارد، می‌توانید با پاسخگویی به تمرین‌های این بخش، سطح یادگیری خود در این مورد را بسنجید. تمرین‌های بخش حاضر در دو قسمت ارائه میشوند. هر بخش شامل ۱۰ سؤال است. نحوه پاسخگویی به سؤال‌ها در ذیل هر بخش بیان شده است.
بخش اول تمرین مشبه و مشبه به
تمرین‌های این بخش به صورت چهار گزینه‌ای طراحی شده‌اند. برای پاسخگویی به آن‌ها لازم است ابتدا صورت هر کدام از سؤال‌ها را بادقت بخوانید و سپس گزینه مورد نظرتان را علامت بزنید. برای مشاهده پاسخ درست هر سؤال، تنها کافی است روی گزینه «مشاهده جواب» که زیر هر کدام از سؤال‌ها قرار دارد، کلیک کنید.
پس از اینکه به تمامی سؤال‌ها پاسخ دادید، گزینه «دریافت نتیجه آزمون» نشان داده میشود. با کلیک روی آن می‌توانید تعداد امتیازهای دریافتی خود را در این آزمون مشاهده کنید.
۱- در تشبیه زیر، مشبهها و مشبهبهها را مشخص کنید.
گشت بر من روز و شب چندان که گشت از گشت او
موی من مانند روز و روی تو مانند شب
مشبهها: موی و روز
مشبهها: روی و شب
مشبهها: موی و روی
مشبهها: روز و شب
مشبهها: روز و شب
مشبهها: موی و روی
مشبهها: موی و شب
مشبهها: روز و روی
۲- در کدام گزینه، مشبه در جایگاه مضاف‌الیه آمده است؟
۳- در کدام نوع از تشبیه، یک مشبه به چند مشبه‌به تشبیه میشود؟
۴- در کدام نوع از تشبیه، به برتری مشبه بر مشبه‌به اشاره میشود؟
۵- در کدام گزینه از مشبه‌به غیرحسی استفاده شده است؟
دریا مانند بخشش تو است.
بخشش تو به دریای بی‌کران شباهت دارد.
تو در بخشش به دریایی بی‌کران شبیه هستی.
بخشش تو مانند دریایی بی‌انتهاست.
۶- در کدام نوع از تشبیه، هر دو طرف هم می‌توانند مشبه باشند و هم مشبه‌به؟
تشبیه مفرد به مفرد
۷- در کدام گزینه، یکی از طرفین تشبیه حذف شده است؟
ستبرست بازوت چون ران شیر
برو یال چون اژدهای دلیر
سروِ چَمانِ من چرا میلِ چمن نمی‌کند؟
همدمِ گل نمی‌شود یادِ سَمَن نمی‌کند
سهی سرو او گشت همچون کمان
نه آن بود کان شاه را بدگمان
بخندید بهرام و کرد آفرین
رخش گشت همچون بدخشان نگین
۸- در تشبیه … از دو یا چند مشبه و مشبه‌به استفاده میشود.
تشبیه مرکب به مرکب
۹- وجه شبه در کدام کلمه از تشبیه زیر نمود بیشتری دارد؟
همی گرز بارید همچون تگرگ
زمین پر ز ترگ و هوا پر ز مرگ
۱۰- در همه گزینه‌ها اضافه تشبیهی آمده است، به جز…
بخش دوم تمرین مشبه و مشبه به
مشبه و مشبه‌به را در تشبیه‌های زیر مشخص کنید. برای مشاهده پاسخ درست هر سؤال، روی گزینه «جواب» که زیر هر کدام از سؤال‌ها قرار گرفته است، کلیک کنید.
شقایق بر یکی پای ایستاده
چو بر شاخ زمرّد، جام باده
مشبه ← شقایق
مشبه‌به ← جام باده
به طور دقیق‌تر می‌توان گفت «ایستادن شقایق» مشبه است که به «قرار گرفتن جام باده بر شاخ زمرّد» به عنوان مشبه‌به، تشبیه شده است.
پشت زمین چو روی فلک گشته از سلاح
روی فلک، چو پشت زمین گشته از غبار
مشبهها ← پشت زمین و روی فلک
مشبه‌به ← روی فلک و پشت زمین
این تشبیه از نوع تشبیه‌های عکس و مقلوب است.
به روی گویی ماه است، در میان قَبا
به قد گویی سرو است، بر نهاده کلاه
مشبهها ← روی و قد
مشبهبهها ← ماه و سرو
کافور همچو گل چکد از دوش شاخسار
زیبق چو آب بر جهد از ناف آبدان
مشبهها ← کافور و زیبق
مشبهبهها ← گل و آب
سپیدش مژه دیدگان قیرگون
چو بُسُّد، لب و رخ، به مانند خون
مشبهها ← لب و رخ
مشبهبهها ← بُسُّد و خون
ز کُشته زمین گشت مانند کوه
همان شاه هاماوران شد ستوه
مشبه ← زمین
مشبه‌به ← کوه
ساقش به مَثَل چو ساعد حورا
پایش به مثل چو پای مرغابی
مشبهها ← ساق و پا
مشبهبهها ← ساعد حورا و پای مرغابی
دنیا به مَثَل چو کوزه زرین است
گَه آب در او تلخ و گهی شیرین است
مشبه ← دنیا
مشبه‌به ← کوزه زرین
فرستاده برگشت مانند باد
سخن‌ها به کاووس کی کرد یاد
مشبه ← فرستاده
مشبه‌به ← باد
شده زار و بیمار و بی‌هوش و توش
به نزدیک او زهر مانند نوش
مشبه ← زهر
مشبه‌به ← نوش
جمع بندی
در این مطلب از مجله فرادرس توضیح دادیم که مشبه و مشبه به چیست و چه نقشی در ساختار تشبیه دارد. همچنین با استفاده از مثالهای متنوع نشان دادیم که چطور مشبه و مشبه‌به در انواع تشبیه‌ها به کار میروند. سپس، به روش تشخیص مشبه و مشبه‌به اشاره کردیم و تفاوت تشبیه را با استعاره نشان دادیم. در ادامه، برخی از پرسش‌های متداول در مورد مشبه و مشبه‌به را مطرح کرده و به آن‌ها پاسخ دادیم. در پایان، تمرین‌هایی را در مورد انواع و کاربرد مشبه و مشبه‌به طراحی کرده و در اختیارتان قرار دادیم.
source