فعل امر در زبان فارسی از ترکیب «ب + بن مضارع» ساخته می‌شود و برای دستور به انجام کاری یا پذیرفتن حالتی از این نوع فعل استفاده می‌کنیم. برای مثال افعال «بیا»، «بروید»، «بشو» و «بخوان» همگی فعل امر هستند و انجام کاری را به مخاطبشان دستور می‌دهند، انجام آن کار را به مخاطب، پیشنهاد می‌کنند یا از مخاطب خواهش می‌کنند که کاری را انجام دهد. در این مطلب از مجله فرادرس با مثال‌های مختلف یاد می‌گیریم که فعل امر چیست و چگونه ساخته می‌شود و چه کاربردهایی دارد. در ادامه با ساختار فعل امر در متون و اشعار کهن و منفی کردن فعل امر آشنا می‌شویم و در انتها نیز پرسش‌های چهارگزینه‌ای طرح کرده‌ایم تا بتوانید میزان یادگیری خود را بسنجید.
فعل امر چیست و چگونه ساخته می‌شود؟
فعل امر در زبان فارسی بیانگر وجه امری است یعنی مانند فعل «بِدان» بر دستور و خواهش و توصیه به کسی برای انجام کاری یا پذیرفتن حالتی دلالت می‌کند. این فعل در فارسی معیار امروز به طور معمول از اضافه شدن «ب» به ابتدای بن مضارع افعال، ساخته می‌شود. قبل از اینکه بیشتر با ساخت و صرف این فعل آشنا شویم، پیشنهاد می‌کنیم که از فیلم آموزشی ادبیات فارسی پایه نهم فرادرس که لینک آن را در کادر پایین آورده‌ایم، استفاده کنید.
اما فعل امر در شعر یا متون قدیمی، ساختارهای دیگری چون «بن مضارع به‌تنهایی» یا «می + بن مضارع» دارد. ابتدا با ساختار اصلی فعل امر آشنا می‌شویم و آن را با مثال بررسی می‌کنیم و سپس با دیگر ساختارها و با کاربردهای این فعل نیز به طور کامل آشنا می‌شویم.
نحوه ساخت فعل امر
تا اینجا دیدیم که فعل امر چیست، اکنون بدانید که برای ساخت فعل امر کافی است مطابق فرمول زیر پیش برویم.
جدول صرف فعل امر
به‌طور معمول در فارسی امروز از فعل امر برای صیغه‌های مخاطب استفاده می‌کنیم. بنابراین در جدول پایین، نحوه سخت فعل امر برای دوم شخص مفرد و دوم شخص جمع را با مثال مصدر «گفتن» آورده‌ایم.
| صیغه‌های فعل امر | ساختار فعل امر | مثال |
| دوم شخص مفرد | ب + بن مضارع | ب + گو(ی) = بگو(ی) |
| دوم شخص جمع | ب + بن مضارع + ید | ب + گوی + ید = بگویید |
نکته: دقت کنید که برای ساخت فعل امر دوم شخص جمع باید به فرمول ساخت فعل امر، شناسه نیز اضافه کنیم. مانند فعل امر جدول بالا که در آن بعد از «ب» و بن مضارع «گوی»، شناسه «ید» نیز آورده‌ایم.
جدول ساخت فعل امر از تمام زمان های فعل فارسی
حال که یاد گرفتیم فعل امر چیست و چگونه ساخته می‌شود، می‌خواهیم با ساختن فعل امر از هر زمان فعل نیز آشنا شویم. در جدول زیر، مصدر «آمدن» را برای دوم شخص جمع در تمام زمان‌های فعل فارسی صرف کرده‌ایم و فعل امر آنها را نیز آورده‌ایم تا بتوانید ساختار فعل امر را با ساختارهای افعال دیگر مقایسه کنید.
| زمان‌های فعل فارسی | مثال زمان‌های فعل فارسی | فعل امر همان مثال |
| ماضی ساده | آمدید | بیایید |
| ماضی استمراری | می‌آمدید | بیایید |
| ماضی مستمر | داشتید می‌آمدید | بیایید |
| ماضی نقلی | آمده‌اید | بیایید |
| ماضی نقلی مستمر | می‌آمده‌اید | بیایید |
| ماضی مستمر نقلی | داشته‌اید می‌آمده‌اید | بیایید |
| ماضی التزامی | آمده باشید | بیایید |
| ماضی بعید | آمده بودید | بیایید |
| ماضی ابعد | آمده بوده‌اید | بیایید |
| مضارع اخباری | می‌آیید | بیایید |
| مضارع مستمر | دارید می‌آیید | بیایید |
| مضارع التزامی | بیایید | بیایید |
| مضارع ساده | آیید | بیایید |
| آینده | خواهید آمد | بیایید |
یادگیری فعل امر و فعل های دیگر زبان فارسی
تا اینجا یاد گرفتیم که فعل امر چیست و چگونه ساخته می‌شود، در ادامه با کاربردهای اصلی و فرعی این فعل و ساختارهای دیگری که دارد نیز آشنا می‌شویم و همه را با مثال بررسی می‌کنیم. اما همانطور که می‌دانید، مبحث فعل از موضوعات گسترده در ادبیات فارسی است که دسته‌بندی‌ها و انواع زیادی دارد و هرکدامشان ساختار و کاربرد خاص خود را دارند. ممکن است در یادگیری بعضی از این افعال نیازمند شناخت موضوعات دیگری چون مفعول و انواع جمله و انواع اسم و نقش‌های دستوری و… باشیم. به همین علت در این بخش بعضی از آموزش‌ها و مجموعه آموزش‌های زبان فارسی فرادرس را برایتان آورده‌ایم تا با دیدن آنها به زبانی ساده و کاربردی با تمام موضوعات ادبیات فارسی آشنا شوید و آنها را به‌خوبی یاد بگیرید.
برای دسترسی به آموزش‌های بیشتر هم توصیه می‌کنیم، از مجموعه آموزش ادبیات متوسطه فرادرس بهره ببرید:
کاربردهای اصلی فعل امر
حال که فهمیدیم فعل امر چیست و چگونه ساخته می‌شود باید کاربردهای آن را نیز بشناسیم. از فعل امر فارسی برای دستور یا پیشنهاد دادن یا خواهش کردن از فردی برای انجام کاری یا پذیرفتن حالتی استفاده می‌کنیم. این فعل سه کاربرد اصلی دارد و چند کاربرد فرعی نیز دارد. کاربردهای اصلی فعل امر را در فهرست زیر آورده‌ایم. همچنین پیشنهاد می‌کنیم با استفاده از فیلم آموزش رایگان فعل در فارسی فرادرس، انواع فعل فارسی را به خوبی و به‌طور کامل یاد بگیرید.
- دستور دادن
- توصیه کردن
- خواهش کردن
برای شناسایی اینکه فعل امر ما برای کدام‌یک از موارد بالا به‌کار رفته است، باید آن فعل را در بستر جمله بررسی کنیم و از دیگر کلمه‌هایی که در جمله هستند برای فهم کاربرد فعل امر خود، استفاده کنیم. حالا هریک از این کاربردها را با مثال برررسی می‌کنیم تا با این روند بیشتر آشنا شوید و در تیترهای بعدی نیز با دیگر کاربردهای این فعل آشنا می‌شویم.
دستور دادن
این کاربرد بیشتر برای موقعیت‌هایی است که گوینده نسبت به مخاطب خود برتری دارد و می‌تواند او را امر و نهی کند. به جمله‌های زیر توجه کنید تا این کاربرد فعل امر را بیشتر درک کنید.
مثال ۱
در مثال زیر، گوینده از مصدر «رفتن» در وجه امری استفاده کرده است تا به مخاطب خود، دستور بدهد که عمل «رفتن» را انجام دهد.
سریع از اینجا برو.
مثال ۲
در بیت زیر از شاهنامه، گوینده به مخاطب خودش دستور می‌دهد که بزرگان و آزادگان را بخوانَد (فَرا بخوانَد).
بزرگان و آزادگان را بخوان
به بخش و به سور و به رای و به خوان
(فردوسی)
توصیه کردن
گاهی از فعل امر استفاده می‌کنیم تا انجام کاری یا پذیرفتن حالتی را به مخاطب خود، پیشنهاد دهیم و توصیه کنیم. این کاربرد فعل امر، بیشتر در مواقعی استفاده می‌شود که گوینده نسبت به مخاطب خودش برتری ندارد و در مقام نصیحت، انجام کار یا پذیرفتن حالتی را به او پیشنهاد می‌کند. در مثال‌های زیر این موضوع را بهتر یاد می‌گیرید.
مثال ۱
در بیت زیر، شاعر به مخاطب خود توصیه می‌کند که پادشاهی و جهانداری خود را ادامه دهد. مخاطب این بیت پادشاه است و شاعر نمی‌تواند به او امر و نهی کند، بنابراین فعل امر در اینجا کاربرد توصیه‌ای دارد.
همچنین در تاج داری و جهانداری بپای
همچنین در ملک بخشی و جهانگیری بمان
(فرخی سیستانی)
مثال ۲
در جمله زیر نیز گوینده به مخاطبش توصیه می‌کند که شاد زندگی بکند زیرا عمر، کوتاه است.
شاد بِزی که عمر گل، دو روز است.
خواهش کردن
این کاربرد فعل امر در موقعیت‌هایی پیش می‌آید که گوینده نه‌تنها نسبت به مخاطب خود، برتری ندارد بلکه در جایگاه پایین‌تری از او قرار دارد و از فعل امر برای خواهش کردن از مخاطبش برای انجام کاری استفاده می‌کند. مثال‌های زیر را با هم ببینیم.
مثال ۱
در جمله زیر، شاعر از مخاطب خودش که خداوند است، تمنا دارد که به او روزی فراوان بدهد.
بار الها! مرا روزی فراوان بده.
مثال ۲
در مثال زیر نیز گوینده (عاشق) از مخاطب خود (معشوق)، خواهش می‌کند که نرود.
گفتا ده بده قوطی سیگار طلا را
گفتم تو نرو تا نستانی سحر از من
(ایرج‌میرزا)
حالا که دانستیم که فعل امر چیست و چگونه ساخته می‌شود و کاربردهای اصلی این فعل را نیز شناختیم، لازم است که با نحوه منفی کردن این فعل نیز آشنا شویم.
منفی کردن فعل امر
حالا که یاد گرفتیم فعل امر چیست، باید با حالت منفی آن نیز آشنا شویم. برای منفی سازی فعل امر و به‌بیان‌دیگر برای ساخت فعل نهی یا نفی، کافی است «ب» را از ابتدای فعل امر حذف کنیم و به جایش «ن» بگذاریم. برای مثال برای منفی کردن فعل امر «بخواب» با تعویض «ب» و «ن» به فعل امر منفی یا فعل نفی «نخواب» می‌رسیم. بنابراین نحوه منفی کردن فعل امر مطابق با فرمول زیر است.
نکته: در فارسی کهن، به جای «ن» از «م» نیز برای منفی کردن فعل امر استفاده می‌کرده‌اند. البته تلفظ این حرف همیشه به صورت «مَ» است. برخلاف «ب» امری‌ساز که بنابر نوع فعل می‌تواند به صورت «بِ» و «بُ» و «بی» تلفظ شود. در مثال‌های زیر این موضوع به‌روشنی قابل مشاهده است.
چو نرم گویم با تو مرا درشت مگو
مسوز دست جز آن را که مر تو را برهود
(ناصرخسرو)
به مردی ز دل دور کن خشم و کین
جهان را به چشم جوانی مبین
(فردوسی)
«از ایشان نصیحت مخواهید و مپذیرید، که ایشان دشمنان شمااند،
و اللَّه تعالی دشمنان شما از شما به شناسد.»
(میبدی)
غافل منشینید چنین زانکه یکی روز
بر بندد اجل نیز شما را کمر من
(عطار)
ساختار فعل امر در متون و اشعار کهن
تا اینجا یاد گرفتیم که فعل امر چیست، چگونه ساخته می‌شود، کاربردهای اصلی آن چیست و چگونه باید این فعل را منفی کنیم. اما در متن‌ها و شعرهای قدیمی زبان فارسی، ساختارهای دیگری نیز برای فعل امر وجود دارد. فیلم آموزش فارسی پایه نهم فرادرس نکات مهمی در این مورد بیان می‌کند. لینک این فیلم آموزشی را در زیر آورده‌ایم.
سه حالت زیر را برای امری کردن افعال در ادبیات کهن داریم:
- حذف «ب» از ابتدای فعل امر
- آوردن «می» به جای «ب» در ابتدای فعل امر
- ترکیب «ب» و «م» در حالت منفی فعل امر
آشنایی با این ساخت‌های فعل امر از این جهت مهم است که در شناسایی این نوع فعل در متون و اشعار کهن، به مشکلی برنخوریم. در ادامه هرکدام از موارد بالا را با مثال بررسی می‌کنیم.
حذف «ب» از ابتدای فعل امر
در ادبیات فارسی کلاسیک، گاهی فعل امر را بدون «ب» به کار می‌برده‌اند. بیایید این موضوع را در مثال‌های زیر را با هم بررسی کنیم.
مثال ۱
در بیت زیر، شاعر به جای فعل امر «برو» از فعل امر «رُو» و به جای فعل امر «بکن» از فعل امر «کُن» استفاده کرده است.
رو سر بِنِه به بالین، تنها مرا رها کن
تَرک من خراب شب‌گرد مبتلا کن
(مولانا)
مثال ۲
در عبارت زیر نیز، نویسنده به جای آوردن فعل امر «بنشینید» فعل «نِشینید» را آورده است:
«و شما در جای ایشان نشینید و شما بر فرش ایشان نشینید.»
(میبدی)
آوردن «می» به جای «ب» در ابتدای فعل امر
این مورد نیز در متون و اشعار کهن فارسی دیده شده‌است. مثال‌های زیر را با هم می‌بینیم.
مثال ۱
در بیت زیر، شاعر به جای استفاده از فعل امر «بگوی» از فعل امر «می‌گوی» استفاده کرده‌است.
تا بُوی زنده شکر او می‌گوی
به در آفریده هیچ مپوی
(سنایی)
مثال ۲
در بیت زیر نیز، به جای فعل امر «بخوان»، فعل امر «می‌خوان» آمده‌است.
بوی بهار آمد بنال ای بلبل شیرین نفس
ور پایبندی همچو من فریاد می‌خوان از قفس
(سعدی)
ترکیب «ب» و «م» در حالت منفی فعل امر
در بخش قبل توضیح دادیم که در ادبیات کهن، به جای «ن» منفی‌ساز از «م» نیز برای تبدیل فعل امر به فعل نهی استفاده می‌کرده‌اند. در همان متون و اشعار فارسی کلاسیک، گاهی «م» منفی ساز فعل امر با «ب» فعل امر، هر دو بر سر یک فعل می‌آمده‌اند. در مثال‌های زیر این مورد را بهتر درک می‌کنیم.
مثال ۱
در بیت زیر معنای فعل «بِمَنشین» همان «نَنشین» است.
مرو زیر و ما را ز بالا مگیر
به پستی بمنشین که بالا توی
(مولانا)
مثال ۲
در بیت زیر نیز شاعر به جای آوردن فعل نفی «نگذر»، فعل «بِمَگذر» را آورده‌است.
از این نورست نوح و پور آذر
تو از این نور یک لحظه بمگذر
(عطار)
نکات مهم ساخت و شناسایی فعل امر
حالا که فهمیدیم فعل امر چیست و ساختارهای مختلفش چگونه است، باید بدانیم که سه نکته مهم نیز در مبحث شناسایی و ساخت فعل امر داریم. اولین و دومین نکته، مربوط به شناسایی این فعل و درباره راه‌های تشخیص فعل امر از مضارع التزامی و مضارع ساده هستند زیرا این سه نوع فعل، ساختار یکسانی دارند. مورد سوم نیز مربوط به ساخت فعل امر از فعل‌های «استیدن» و «بودن» و «داشتن» است که باید درباره آنها توضیح دهیم.
- تشخیص فعل امر از فعل مضارع التزامی
- تشخیص فعل امر از فعل مضارع ساده
- امری کردن مصدرهای «بودن» و «استیدن» و «داشتن»
در ادامه، این سه نکته را با مثال‌های مختلف بررسی می‌کنیم.
تشخیص فعل امر از فعل مضارع التزامی
فعل امر در صیغه دوم شخص جمع، مانند فعل «بمانید» ساختاری کاملا مشابه با ساختار فعل مضارع التزامی دارد. زیرا فعل مضارع التزامی از ترکیب ««ب» + بن مضارع + شناسه» ساخته می‌شود. برای مثال فعل مضارع التزامی از مصدر «رفتن» برای دوم شخص جمع، همان فعل «بمانید» می‌شود. همچنین به عقیده بعضی دستورشناسان، می‌توانیم فعل امر را برای سوم شخص مفرد و اول شخص مفرد و جمع نیز بسازیم که فعل مضارع التزامی در این صیغه‌ها نیز شبیه فعل امر می‌شود. پس باید راه حلی برای تشخیص این دو فعل از یکدیگر داشته باشیم. زیرا فعل امری بر وجه امری تأکید دارد اما فعل مضارع التزامی بر وجه التزامی (شک و تردید و آرزو و…) دلالت می‌کند و این دو فعل با هم متفاوت هستند. برای تشخیص اینکه فعل ما مضارع التزامی است یا فعل امر، باید آن فعل را در جمله بررسی کنیم. برای مثال اگر فعل ما تنها کلمه‌ای باشد که در جمله وجود دارد، فعل امر است نه فعل مضارع التزامی یا اگر در جمله منادا وجود داشه باشد، یعنی فرد یا افرادی مخاطب قرار گرفته باشند نیز فعل ما امر است. در مثال‌های زیر توضیح می‌دهیم که چگونه باید این کار را انجام دهیم.
مثال ۱
در دو جمله زیر، دو فعل دوم شخص جمع را داریم که ساختار آنها هم شبیه به ساختار فعل امر و هم مشابه ساختار فعل مضارع التزامی است. اما وجود کلمه «شاید» در جمله اول نشان می‌دهد که فعل «برسانید» در این جمله، وجه التزامی دارد یعنی وقوع این فعل همراه با شک و تردید است. اما در جمله دوم هیچ نشانه‌ای وجود ندارد که بیانگر وجه التزامی فعل باشد، بنابراین فعل «برسانید» در جمله دوم، فعل امر است.
| نوع فعل | جمله مثال |
| فعل مضارع التزامی | شاید بچه‌ها را به خانه برسانید. |
| فعل امر | بچه‌ها را به خانه برسانید. |
مثال ۲
در دو جمله نمونه زیر که هر دو در صیغه سوم شخص مفرد آمده اند نیز، ساختار این دو فعل کاملا مشابه است اما یکی از آنها مضارع التزامی و دیگری فعل امر است. در جمله اول، فعل «بماند» به صورت امری به‌کار رفته‌است. یعنی گوینده بدون اینکه سهراب را به‌طورمستقیم مخاطب قرار دهد، به او دستور داده‌است که زنگ آخر در کلاس بماند. اما در جمله دوم، فعل «بماند» فعل مضارع التزامی است زیرا وجه التزامی تمنایی و امید و آرزو دارد. یعنی گوینده، امیدوار است که سهراب در کلاس بماند.
| نوع فعل | جمله مثال |
| فعل امر | سهراب زنگ آخر بمانَد در کلاس. |
| فعل مضارع التزامی | کاش سهراب در کلاس بمانَد. |
مثال ۳
در اولین جمله زیر، کلمه «دوستان» منادا است زیرا بعد از حرف ندای «ای» آمده‌است بنابراین فعل این جمله، امری است. اما در جمله دوم، فعل «بیایید» دارای وجه التزامی شرطی است و به صورت فعل شرط آمده‌است. یعنی معنای این جمله این است که اگر با من به اداره پلیس بیایید، خوب است.
| نوع فعل | جمله مثال |
| فعل امر | ای دوستان با من بیایید به اداره پلیس. |
| فعل مضارع التزامی | خوب است که با من به اداره پلیس بیایید. |
تشخیص فعل امر از فعل مضارع ساده
اگر فعل امر را بدون «ب» ابتدایی آن به‌کار ببریم، ساختار فعل امر ما شبیه به ساختار فعل مضارع ساده می‌شود. یعنی هم فعل امر بدون «ب» و هم فعل مضارع ساده، از «بن مضارع + شناسه» تشکیل می‌شوند. البته در صیغه دوم شخص مفرد، ساختار فعل امر و مضارع ساده با هم تفاوت دارد زیرا برای ساخت فعل امر از این صیغه، به آخر فعلمان شناسه اضافه نمی‌کنیم اما برای ساخت فعل مضارع ساده، فعل ما باید شناسه بگیرد. برای تشخیص این دو فعل از یکدیگر باید به این نکته توجه کنیم که وجه فعل امر، امری است اما وجه فعل مضارع ساده، اخباری است. یعنی باید معنای کلی جمله را در نظر بگیریم و توجه کنیم که فعل ما بر دستور به انجام کاری دلالت می‌کند یا فقط وقوع کاری را بیان می‌کند. بیایید در مثال‌های زیر این موضوع را بیشتر بررسی کنیم.
مثال ۱
در جدول زیر فعل «گویید» در دو جمله تکرار شده‌است اما در جمله اول، فعل امر و در جمله دوم فعل مضارع ساده است. زیرا وجه فعل جمله اول امری است و گوینده آن، در حال دستور دادن به مخاطبان خود برای گفتن رازشان به خودش است. اما فعل جمله دوم وجه اخباری دارد و مضارع ساده است. یعنی گوینده آن، انجام کاری توسط دو شخص را خبر می‌دهد.
| نوع فعل | جمله مثال |
| فعل امر | رازتان را به من گویید. |
| فعل مضارع ساده | گویید که شاعران در دربار، مدح شاهان می‌گفتند. |
مثال ۲
در جمله‌های زیر نیز فعل «آیند» تکرار شده‌است اما در اولین جمله، مضارع ساده است زیرا به ما خبر می‌دهد که فرشتگان در حال انجام فعل «آمدن» هستند. اما در جمله دوم، وجه این فعل امری است زیرا گوینده این جمله به مخاطبان خود (ستاره و سارا) امر می‌کند که به سمتش بیایند.
| نوع فعل | جمله مثال |
| فعل مضارع ساده | خواب دیدم که فرشتگان به سوی من آیند. |
| فعل امر | ستاره و سارا به سمت من آیند. |
مثال ۳
یک راهکار همیشگی برای تشخیص فعل امر از دیگر افعال، این است که اگر بعد از فعل ما علامت تعجب بیاید، آن فعل امر است زیرا در فعل امر همیشه فرد یا افرادی را به انجام کار یا پذیرفتن حالتی امر می‌کنیم و معنی اینکار این است که ما در درجه اول آن فرد یا افراد را مخاطب خود قرار داده‌ایم. بنابراین، فعل امر مانند اسم منادا که مورد خطاب قرار می‌گیرد و بعدش علامت تعجب می‌آید، علامت تعجب را می‌گیرد. این مورد را در جدول زیر را با هم می‌بینیم.
| نوع فعل | جمله مثال |
| فعل امر | به خانه رَوید! |
| فعل مضارع ساده | خوب است که به خانه رَوید. |
امری کردن مصدرهای بودن و استیدن و داشتن
برای ساختن فعل امر از مصدر «بودن» باید بن مضارع این مصدر را «باشیدن» در نظر بگیریم. مانند مثال جدول زیر.
| مثال مصدر «بودن» | مثال فعل امر |
| تو دختر خوبی بودی. | دختر خوبی باش. |
برای ساخت فعل امر از مصدر «استیدن» یا «هستیدن» نیز باید با بن مضارع «باشیدن» این کار را انجام دهیم. در جدول زیر این مورد را با یک جمله نمونه بررسی می‌کنیم.
| مثال مصدر «استیدن» | مثال فعل امر |
| شما بسیار آداب‌دان هستید. | آداب‌دان باشید. |
برای ساخت فعل امر از مصدر «داشتن» باید از فعل «داشته باش» و «داشته باشید» استفاده کنیم. جدول زیر را ببینید.
| مثال مصدر «داشتن» | مثال فعل امر |
| هوای خودت را داری. | هوای خودت را داشته باش. |
| سفر خوبی داشتید. | سفر خوبی داشته باشید. |
دیگر کاربردهای فعل امر
حالا که فهمیدیم فعل امر چیست و چگونه ساخته می‌شود و کاربردهای اصلی اش نیز بررسی کردیم، می‌توانیم با کاربردهای دیگری که دارد نیز آشنا شویم و آنها را نیز با مثال بررسی کنیم. با انجام تغییرات کوچکی روی فعل امر، می‌توانیم آن را از حالت فعل خارج کنیم و به انوع دیگری از کلمه مانند اسم، تبدیل کنیم. این موارد را در فهرست زیر آورده‌ایم و سپس همه را به‌طور جداگانه توضیح می‌دهیم.
- به عنوان اسم
- به عنوان صفت
- به عنوان قید
در ادامه هرکدام از این موارد را با مثال، بررسی می‌کنیم. اما پیش از آن، پیشنهاد می‌کنیم که با تماشای فیلم آموزش مفعول در فارسی فرادرس که لینک آن را در کارد زیر آورده ایم، این نقش دستوری که یکی از نقش‌هایی است که فعل امر می‌تواند بگیرد را به‌خوبی یاد بگیرید.
فعل امر به عنوان اسم
می‌توانیم فعل امر را با اعمال تغییراتی جزئی، به اسم مصدر تبدیل کنیم که نوعی اسم است و سپس از آن اسمی که ساخته‌ایم به عنوان مضاف الیه، نهاد، مفعول و متمم استفاده کنیم.
- به عنوان مضاف الیه
- به عنوان نهاد
- به عنوان مفعول
- به عنوان متمم
حالا استفاده از فعل امر به عنوان هرکدام از این انواع اسم را با یک مثال توضیح می‌دهیم.
فعل امر به عنوان مضاف الیه
با تکرار ساخت یک فعل امر یا دو فعل امر مختلف، یک اسم می‌سازیم که می‌توانیم از آن اسم به عنوان مضاف الیه در یک گروه اسمی، استفاده کنیم. مانند مثال زیر که در آن از تکرار فعل امر «بکوب»، یک اسم ساخته‌ایم که مضاف‌الیه کلمه «صدا» شده‌است.
صدای بکوب‌بکوب، قطع نمی‌شود.
اگر می‌خواهید اطلاعات بیشتری در مورد مضاف‌الیه کسب کنید، پیشنهاد می‌کنیم مطلب زیر از مجله فرادرس را مطالعه کنید.
فعل امر به عنوان نهاد
با تکرار یک فعل امر یا ترکیب دو فعل امر می‌توانیم فعل امر خود را در نقش‌های دستوری مانند نهاد و مفعول نیز قرار بدهیم. به مثال زیر توجه کنید که در آن، ترکیب فعل امر «بزن» و «برقص» به عنوان یک اسم، نقش نهادی گرفته است.
بزن‌وبرقص عجیبی برپا شده بود.
فعل امر به عنوان مفعول
همانطور که می‌توانیم فعل امر را با انجام تغییراتی به عنوان نهاد جمله استفاده کنیم، همانگونه می‌توانیم از آن به عنوان مفعول نیز استفاده کنیم. برای نمونه در جمله زیر، از ترکیب فعل‌های امر «برو» و «بیا» به عنوان مفعولِ فعل «ثبت کردن» استفاده کرده‌ایم.
برو و بیاهایت را توی دفتر، ثبت کن.
نکته: وقتی از فعل امر، اسم می‌سازیم می‌تواند علاوه برنقش‌های دستوری اسم، نشانه‌هایی که هر اسم دیگری می‌گیرد را نیز بگیرد. مانند جمله بالا که اسم «برو و بیا»، هم نشانه جمع (ها) و هم ضمیر چسبان (-َ ت) گرفته است.
فعل امر به عنوان متمم
متمم نقشی دستوری است که به‌طور معمول بعد از حروف اضافه مانند از، به، با، در و… می‌آید و با توصیف قید و اسم و صفت در جمله، معنای آن جمله را کامل می‌کند. در مثال زیر می‌بینید که از فعل امر می‌توانیم به عنوان متمم نیز استفاده کنیم. در این جمله ما از فعل‌های امر «بخور» و «بخواب» یک اسم ساخته‌ایم و آن را به عنوان متمم فعل «مهارت داشتن» قرار داده‌ایم. یعنی متمم ما به ما نشان می‌دهد که برادرم (نهاد) در چه چیزی مهارت دارد (فعل) و به‌این‌ترتیب، معنای جمله را کامل می‌کند.
برادرم در بخوروبخواب مهارت زیادی دارد.
فعل امر به عنوان صفت
از فعل امر به همان شکلی که هست یا با انجام تغییرات کوچکی روی آن، می‌توانیم به عنوان صفت نیز استفاده کنیم. انواع صفت‌هایی که می‌توانیم از این نوع فعل بسازیم را در فهرست زیر آورده‌ایم.
- به عنوان صفت
- به عنوان صفت فاعلی
- به عنوان صفت فاعلی مرکب
در ادامه هرکدام از این موارد را با مثال بررسی می‌کنیم.
فعل امر به عنوان صفت
با اضافه کردن کلمه‌های دیگری مانند اسم به فعل امر، می‌توانیم از ترکیبی که ساخته‌ایم به عنوان صفت برای اسم (موصوف) استفاده کنیم. مانند مثال زیر که در آن از «دلنشین» که از اضافه شدن «دل» به فعل امر «(ب)نشین» ساخته شده‌است، به عنوان صفت برای موصوف «صدا» استفاده کرده‌ایم.
صدای دلنشین شجریان، آدمی را به رؤیا می‌برد.
فعل امر به عنوان صفت فاعلی
از فعل امر به همان شکل خود و یا با ساختن ترکیب دو فعل امر یا تکرار یک فعل امر، می‌توانیم به عنوان صفت فاعلی نیز استفاده کنیم. صفت فاعلی نوعی صفت است که بر انجام دهنده کاری دلالت می‌کند و معنای فاعلی دارد. برای نمونه در جمله زیر، فعل امر «بساز» از مصدر «ساختن» را به عنوان صفت فاعلی برای گروه اسمی «زن و شوهر» استفاده کردیم. «بساز» در اینجا، معنای فاعلی «سازنده» می‌دهد.
زن و شوهر بساز مال قصه‌های قدیمی هستند.
فعل امر به عنوان صفت فاعلی مرکب
منظور از صفت فاعلی مرکب، صفتی است که از دو جزء مستقل تشکیل شده است و معنای فاعلی می‌دهد. با ترکیب فعل امر و نهی می‌توانیم صفت فاعلی مرکب بسازیم. به مثال زیر توجه کنید. در این جمله با ترکیب کردن فعل امر «بخور» با فعل نهی «نمیر»، یک صفت فاعلی مرکب ساخته‌ایم که از این دو جزء مستقل ساخته شده‌است و معنای فاعلی دارد یعنی بر فردی دلالت می‌کند که می‌خورد و نمی‌میرد.
با این حقوق بخورونمیر که به تو می‌دهند چگونه دوام می‌آوری؟
فعل امر به عنوان قید
قید یکی از وابسته‌های فعل است که در جمله می‌آید و چگونگی انجام فعل آن جمله را بیان می‌کند. برای مثال در جمله «سریع به خانه برگشتم.» کلمه «سریع» قید فعل «برگشتم» است و با پرسیدن سؤال «چگونه برگشتم؟» می‌توانیم آن را شناسایی کنیم. از فعل امر می‌توانیم به عنوان قید نیز استفاده کنیم. در مثال زیر می‌بینید که از فعل امر «بدو» به عنوان قیدی برای فعل «آمدن» استفاده کرده‌ایم. وقتی می‌پرسیم: «چگونه آمدم؟» پاسخ می‌دهیم: «بدو آمدم». در واقع این کلمه، چگونگی انجام فعل «آمدن» را نشان می‌دهد پس قید است.
بدو به خانه شما آمدم.
تمرین فعل امر
تا اینجا یاد گرفتیم که فعل امر چیست و ساختارها و کاربردهایش را نیز شناختیم. حالا در این بخش سؤال‌های چهارگزینه‌ای مربوط به مبحث فعل امر را برایتان طرح کرده‌ایم که با زدن گزینه صحیح موردنظرتان و سپس کلیک بر روی گزینه «مشاهده جواب»، می‌توانید ببینید که پاسخ شما درست بوده است یا خیر. در ضمن برای هر سؤال یک امتیاز قرار داده‌ایم که با پاسخ درست دادن به هر پرسش، امتیاز آن را می‌گیرید و در انتها می‌توانید با زدن گزینه «دریافت جواب آزمون»، امتیازی که کسب کرده‌اید را مشاهده کنید.
۱. کدام‌یک از فعل‌های زیر فعل امر است؟
۲. در کدام گزینه زیر، حتی یک فعل امر هم نداریم؟
بیا و به ما پیوند.
با دوستانت به نیکی سخن می‌گوی.
شاید داستان‌های شاهنامه را برای ما تعریف کند.
وقتی به خانه رسید به پدرش گفت: «لطفا غذایم را گرم کن.»
۳. کدام‌یک از گزینه‌های زیر، فعل امر منفی یا فعل نفی است؟
می‌نشین و گذر عمر بین.
عشوه‌ات کمتر کن.
به آنجایی می‌رو که قدرت را بدانند.
۴. فعل کدام یک از جمله‌های زیر، فعل مضارع التزامی است، نه فعل امر؟
اگر به دیدن ما بیایید، حال ما را خواهید دید.
سارا و مریم سریع بیایند اینجا.
قبل از شروع هر کاری از عواقب آن کار، آگاه شو.
فقط از خدا یاری خواه.
۵. کدام گزینه نادرست است؟
در متون و اشعار کهن فارسی، فعلی مانند فعل «می‌باش»، فعل امر است.
اگر فعل امر ما به جای «ن» با «م» منفی شود، درست است.
فعل مضارع التزامی و فعل امر از لحاظ ساختار مشابه هم هستند.
برای ساخت فعل امر از «ب + بن ماضی» استفاده می‌کنیم.
۶. فعل کدام‌یک از گزینه‌های زیر به‌درستی تبدیل به فعل امر نشده‌است؟
آنها دانش اموزان مرتبی بودند. : آنها دانش‌آموزان مرتبی باشند.
شما در خانه ما هستید. : شما در خانه ما بباشید.
اخلاق‌های خوب زیادی داری. : اخلاق‌های خوب زیادی داشته باش.
حسن پسر خوبی است. : حسن پسر خوبی باشد.
۷. فعل امر کدام‌یک از افعال زیر را درست نساخته‌ایم؟
رفته بودی : برو
اندیشیده اید : بیاندیشید
گذشته باشید : بمگذرید
گفته است : بگویند
۸. نقش دستوری کدام‌یک از فعل‌های امر تغییر یافته زیر، درست نوشته نشده‌است؟
بزن‌و‌بکوب‌هایت اعصاب مرا خرد کرد. : مفعول
بکوب کار می‌کردم. : قید
تو همان یار دلخواه من هستی. : صفت
مادرم از بزن‌وبرقص خوشش نمی‌آید. : متمم
۹. در بین این فعل‌ها چند فعل امر داریم؟ «پذیر، بنشین، بخوراندند، برگرد، مان»
۱۰. در کدام گزینه، فقط یک فعل امر یا نفی داریم؟
این نصیحت را از من بپذیر که هیچ نصیحتی را مپذیر.
معلم گفت: «تو ردیف اول بنشین و ساکت باش.»
در میان شب فریاد زن و از خدا یاری بطلب.
بدان که کاری را که گفته بودی از آن بپرهیزم، انجام ندادم.
جمع بندی
در این مطلب از مجله فرادرس با مثال‌های مختلفی یاد گرفتیم که فعل امر چیست و چگونه ساخته می‌شود. سپس کاربردهای اصلی و فرعی این فعل را نیز با مثال بررسی کردیم. همچنین با تفاوت این فعل با فعل مضارع التزامی و با ساختارهای این فعل در متون و اشعار کهن نیز آشنا شدیم و سپس نحوه منفی کردن فعل امر را توضیح دادیم. در انتها نیز برایتان سؤالات چهارگزینه‌ای طرح کردیم.
source