اسلوب معادله یکی از انواع آرایه‌های ادبی و نوعی تمثیل به شمار می‌رود. کاربرد آن به این صورت است که شاعر پس از بیان یک نکته و پند اخلاقی در مصراع اول، مثالی نیز مطابق با همان نکته در مصراع دیگر بیت بیاورد. در این نوشته از مجله فرادرس دقیقاً نشان می‌دهیم که اسلوب معادله چیست و چگونه می‌توان آن را در شعرهای فارسی تشخیص داد. نمونه‌های این آرایه در متون منظوم فارسی و تمرین‌هایی برای یادگیری بهتر آن، بخش‌های دیگر این مطلب را تشکیل می‌دهند.

اسلوب معادله چیست؟

در آرایه اسلوب معادله، دو مصراع یک بیت، به لحاظ معنایی کاملاً یکسان بوده و به لحاظ دستوری کاملاً مجزا و مستقل‌اند. به این شکل که در یکی از مصراع‌های آن، نکته و پندی اخلاقی مطرح شده باشد و در مصراع دیگر، مثالی برای همان نکته آورده شده باشد. در بیت‌هایی که دارای اسلوب معادله هستند، معمولاً مصراع اول شامل یک پیام و نکته است و مصراع دوم هم دارای مثالی است که همان نکته را تأیید می‌کند.

برای روشن‌تر شدن این موضوع، به مثال زیر دقت کنید.

پیشانی عفو تو را پُرچین نسازد جرم ما
آیینه کی بر هم خورد از زشتی تمثال‌ها
(صائب)

مصراع اول بیت بالا، به این معناست که خداوند بسیار بخشنده است و بندگان گناهکارش را به راحتی می‌بخشد. شاعر سپس در مصراع دوم، مثالی را با این معنا مطرح کرده که آیینه حتی اگر تمثال زشتی هم در برابر آن قرار بگیرد، قابلیت‌های خود را از دست نمی‌دهد.

با توجه به نکات بالا، معنای بیت به این صورت خواهد بود: تو خدای بسیار بخشنده‌ای هستی که گناهکارترین بندگانت را هم می‌بخشی. مانند آینه‌ای که اگر اشیاء و پدیده‌های زشت در برابر آن قرار بگیرند، باز هم قابلیت انعکاس خود را از دست نمی‌دهد.

برای تشخیص بهتر آرایه اسلوب معادله لازم است به نکته‌های زیر دقت کنید.

• به مصراعی که دارای نکته و پند اخلاقی باشد، پیش‌مصراع گفته می‌شود. مصراعی هم که در آن مثال آورده شده باشد، مصراع برجسته نام دارد.
• در اسلوب معادله، گاهی ممکن است مثالی در مصراع اول بیاید و نکته و پیام مربوط به آن در مصراع دوم بیان شود. در بیت زیر از همین روش استفاده شده است.

ریشه نخل کهنسال از جوان افزون‌تر است
بیشتر دلبستگی باشد به دنیا پیر را
(صائب)

مثال اسلوب معادله در شعر فارسی

در این بخش از مطلب اسلوب معادله چیست، برخی از ابیات مشهور فارسی را که دربردارنده این آرایه هستند، بررسی خواهیم کرد. برای مشاهده مثال‌های بیشتر، پیشنهاد می‌کنیم به فیلم آموزش آرایه‌های ادبی در فارسی فرادرس مراجعه کنید.

مثال اول برای اسلوب معادله

مولوی در مصراع اول این بیت، نکته‌ای را با این مضمون مطرح کرده که برای درک معانی عمیق عرفانی باید از عقل (هوش) فاصله گرفت و به وادی دیگری (بی‌هوشی) پناه برد. سپس برای اثرگذاری بیشتر کلام خود، در مصراع دوم مثالی را مطابق با همین نکته بیان کرده است. شاعر در مصراع دوم می‌گوید گوش انسان طوری ساخته شده که گفته‌های زبان را درک کند. به عبارت دیگر، برای درک گفته‌های زبان، قابلیت‌های خاصی لازم است که تنها گوش دارای آن‌هاست، نه عضو دیگری از بدن.

محرم این هوش جز بی‌هوش نیست
مَر زبان را مشتری جز گوش نیست
(مولانا)

با توجه به این نکات، می‌توان بیت بالا را به این صورت معنی کرد: برای شناخت معانی عرفانی، باید عقل را کنار گذاشته و از ابزار دیگری کمک گرفت. درست مانند گوش که برای درک سخنان زبان به کار می‌رود.

مثال دوم برای اسلوب معادله

در مصراع اول بیت زیر گفته شده که عجز و لابه در برابر ستمگران نشانه نادانی است. شاعر سپس برای اثبات مدعای خود، در مصراع دوم، مثالی را بیان کرده است. در این مصراع گفته شده قطراتی که حین کباب شدن گوشت از آن ترشح می‌کند، به جای اینکه آتش را خاموش کند، برعکس موجب شدیدتر شدن آن می‌شود.

اظهار عجز پیش ستمگر ز ابلهی‌ست
اشک کباب باعث طغیان آتش است
(صائب)

با توجه به این نکته‌ها، معنای بیت به این شکل خواهد بود: گریه و تضرع انسان‌های ستمدیده در برابر انسان‌های ستمگر، اثرگذار نبوده و بیشتر نشانه نادانی است. اشک ریختن انسان‌های ستمدیده در مقابل ستمگران در واقع موجب افزایش ستم آن‌ها خواهد شد.

یادگیری اسلوب معادله و سایر آرایه های ادبی

در بخش پیشین، به مشخصه اصلی اسلوب معادله و ساختار آن اشاره کردیم. گفتنی‌ست در ادبیات فارسی علاوه بر اسلوب معادله، آرایه‌های متنوع دیگری نیز وجود دارند که شناخت آن‌ها برای درک بهتر شعرهای فارسی ضرورت دارد. از میان این آرایه‌ها می‌توان به تشبیه و استعاره اشاره کرد که هر کدام به چند دسته تقسیم می‌شوند. خوب است این نکته را هم به یاد داشته باشید که اگر شناختی کلی از تمامی آرایه‌های ادبی فارسی داشته باشید، تشخیص اسلوب معادله نیز برایتان آسان‌تر خواهد بود. به همین منظور توصیه می‌کنیم به فیلم‌های آموزشی زیر از سری دوره‌های فرادرس مراجعه کنید و اطلاعات خود را در مورد انواع آرایه‌ها و صنایع ادبی افزایش دهید.

اگر بخواهید با سایر جنبه‌های زبان فارسی، به ویژه دستور زبان نیز آشنا شوید و به منبعی از آموزش‌های کاربردی در رابطه با فعل‌ها، اسم‌ها، صفت‌ها و… دسترسی داشته باشید، مجموعه آموزشی زیر را به شما توصیه می‌کنیم.

روش‌ تشخیص اسلوب معادله

در بخش قبلی این مطلب نشان دادیم که اسلوب معادله چیست و چه ساختاری دارد. در این بخش می‌کوشیم تا روش‌هایی را برای تشخیص این آرایه ادبی نشان دهیم. برای شناسایی آرایه اسلوب معادله لازم است به موارد زیر دقت کنید.

• استقلال معنایی مصراع‌ها
• استقلال دستوری مصراع‌ها
• شباهت میان عناصر اصلی مصراع‌ها

در ادامه، هر کدام از این موارد را با مثال توضیح می‌دهیم.

استقلال معنایی

در اسلوب معادله، هر دو مصراع از نظر معنایی کاملاً مجزا و مستقل هستند. به این معنا که با خواندن هر مصراع، معنای آن را کاملاً درک می‌کنید. در این حالت، حتی اگر مصراع بعدی بیت را هم نخوانید، باز هم تا حدودی به معنای مورد نظر شاعر پی می‌برید. اگر در یک بیت، معنای دو مصراع به هم وابسته باشد، در آن بیت از اسلوب معادله استفاده نشده است. برای درک بهتر این نکته، به مثال‌ زیر توجه کنید.

وقت سحر است، خیز ای مایه ناز
نرمک‌نرمک باده خور و چنگ نواز
(خیام)

در بیت بالا، معنای مصراع دوم تنها با خواندن مصراع اول امکان‌پذیر است. در واقع مفهوم مصراع دوم دنباله مصراع اول بوده و به آن وابسته است. بنابراین، در این بیت از آرایه اسلوب معادله استفاده نشده است.

استقلال دستوری و نحوی

هر دو مصراع اسلوب معادله به لحاظ دستوی نیز مستقل و مجزا هستند. بنابراین، اگر مصراع دوم با حروف ربطی مانند «تا»، «که» و… به مصراع اول وابسته شده باشد یا در مصراع اول از ادات شرط «اگر» استفاده شده باشد، آن بیت دارای اسلوب معادله نخواهد بود. برای روشن‌تر شدن این نکته، به مثال زیر توجه کنید.

سرم از خدای خواهد که به پایش اندر افتد
که در آب مرده بهتر که در آرزوی آبی
(سعدی)

در این بیت، مصراع دوم با حرف ربط «که» به مصراع اول وابسته شده است و استقلال نحوی ندارد. بنابراین، این بیت فاقد آرایه اسلوب معادله است.

شباهت بین عناصر اصلی دو مصراع

همیشه در بیت‌هایی که دارای اسلوب معادله هستند، نوعی شباهت بین عناصر اصلی و موضوع‌های دو مصراع آن‌ها وجود دارد. به طور مثال، چنین شباهتی در بیت زیر به خوبی دیده می‌شود.

دل من نه مرد آن است که با غمش برآید
مگسی کجا تواند که بیفکند عقابی
(سعدی)

در مصراع اول بیت بالا، به دو موضوع دل و غم اشاره شده است. در مصراع دوم نیز، مگس و عقاب مورد توجه بوده‌اند. اکنون با کمی دقت می‌توانیم شباهت‌هایی را میان موضوع‌های مصراع اول و دوم تشخیص بدهیم:

دل = مگس

غم = عقاب

شاعر به‌طور نامحسوس و بدون آن‌که از آرایه تشبیه استفاده کرده باشد، به کمک آرایه اسلوب معادله، به شباهت دل خود با مگس و غم خود به عقاب اشاره کرده است. شباهت دل شاعر به مگس به خاطر ضعیف بودن آن‌هاست. غم شاعر و عقاب هم به سبب قدرت زیادشان به یکدیگر شباهت دارند.

کاربرد اسلوب معادله

برای اینکه دقیقاً بدانید اسلوب معادله چیست، لازم است با کاربردهای آن نیز آشنا شوید. در زیر، فهرستی از کاربردها و فواید اسلوب معادله ارائه شده است.

• اثرگذاری بیشتر بر مخاطب
• کمک به درک مفهوم
• ایجاد حالت تشبیه

برای یادگیری بهتر آرایه اسلوب معادله و کاربردهای آن می‌توانید به فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه دوازدهم فرادرس مراجعه کنید. لینک این آموزش کاربردی در ادامه ارائه شده است.

در ادامه، هر کدام از این موارد را با مثال توضیح می‌دهیم.

اثرگذاری بیشتر بر مخاطب

نکته‌ها و مطالبی که در پیش‌‌مصراع مطرح می‌شوند، معمولاً پندها و نکته‌های اخلاقی عامیانه‌ای هستند که ممکن است بارها آن‌ها را از دیگران بشنویم یا خودمان به زبان بیاوریم. با این حال، شاعران برای اینکه توجه مخاطبان را به ارزش این نکته‌ها جلب کنند و به نوعی، مخاطب را به تفکر وادارند، از اسلوب معادله استفاده می‌کنند. اسلوب معادله در بیت زیر دقیقاً چنین کاربردی دارد.

سرکشان را فکند تیغ مکافات ز پای
شعله را زود نشانند به خاکستر خویش
(حزین)

در بیت بالا، پیام مصراع اول این است که ظالمان سرانجام به سزای اعمال خود می‌رسند. این جمله تازگی ندارد و احتمالاً آن را بارها شنیده و خوانده‌ایم. به همین خاطر، شاعر برای اثرگذاری بیشتر بر مخاطب، مثالی را در مصراع دوم مطرح کرده که نکته مصراع اول را تأیید می‌کند.

کمک به درک مفهوم

در برخی مواقع ممکن است شاعر نکته‌ای را مطرح کند که درک آن برای مخاطب دشوار باشد. به همین دلیل، با استفاده از اسلوب معادله و آوردن مثال، فهم آن نکته را برای مخاطب خود آسان‌تر می‌کند. در بیت زیر از همین روش استفاده شده است.

در حقیقت تنگ‌دستی مایه دیوانگی‌ست
در چمن، بید از غم بی‌حاصلی مجنون شود
(کلیم)

معنای مصراع اول بیت بالا این است که فقر منجر به دیوانگی می‌شود. شاعر برای اینکه مخاطب راحت‌تر پی به مقصود او ببرد، در مثال دوم، درخت بید مجنون را مثال می‌زند و می‌گوید که این درخت به خاطر میوه نداشتن، مجنون و دیوانه شده است.

ایجاد حالت تشبیه

اگرچه در اسلوب معادله از ارکان تشبیه، یعنی مشبه، مشبه‌به و ادات تشبیه استفاده نمی‌شود اما نوعی حالت تشبیه در آن وجود دارد که موجب التذاذ ادبی می‌شود. به عنوان مثال، در بیت زیر از نوعی حالت تشبیه استفاده شده است.

هر جا نبود شرم، به تاراج رود حُسن
ویران شود آن باغ که بی‌‌در شده باشد
(صائب)

همان‌طور که می‌بینید، در این بیت هیچ نشانه‌ای از ارکان تشبیه نیست اما اگر به معنای آن کمی دقت کنید، نوعی تشبیه را بین دو مصراع آن می‌بیند. شاعر در حقیقت قصد دارد بگوید که «شرم» مانند «باغ» است و «حُسن» هم به «در» باغ شباهت دارد. همان‌طور که باغ بدون در نابود می‌شود، حُسن هم بدون شرم از بین خواهد رفت.

برای اینکه با ساختار و کاربرد تشبیه بیشتر آشنا شوید، می‌توانید مطلب زیر را در مجله فرادرس مطالعه کنید.

تفاوت اسلوب معادله با حسن تعلیل

در بخش‌های قبلی این مطلب توضیح دادیم که اسلوب معادله چیست و چطور به کار می‌‌رود. در این بخش قصد داریم تفاوت‌های این آرایه را با یکی دیگر از آرایه‌های رایج ادبیات فارسی، یعنی حسن تعلیل مشخص کنیم. در آرایه حسن تعلیل، شاعر برای اقناع کردن مخاطب و زیباتر جلوه دادن سخن خود، از دلیلی غیرواقعی اما شاعرانه و زیبا کمک می‌گیرد. به طور مثال، در بیت زیر از این آرایه استفاده شده است.

زان کشم پیش تو هر دم آه ای آرام جان
تا کنم از دل برون مطلق هوای دیگران
(حافظ)

در بیت بالا، شاعر برای آه کشیدن خود دلیلی شاعرانه آورده و آن این است که از این طریق بتواند هوا و هوس خود را نسبت به هر کسی جز معشوق، از دلش خارج کند. اگرچه این دلیل مطابق با واقعیت نیست اما موجب زیبایی‌آفرینی و اقناع مخاطب می‌شود.

در ظاهر ممکن است این‌طور به نظر برسد که اسلوب معادله و حسن تعلیل دو آرایه یکسان هستند. با این وجود، این آرایه‌ها تفاوت‌های مهمی دارند که در ادامه به آن‌ها اشاره می‌کنیم.

• در حسن تعلیل، شاعر از دلایل غیرواقعی و شاعرانه استفاده می‌کند اما در اسلوب معادله، شاعر به دنبال مثال آوردن برای اثبات مدعای خود است.
• اسلوب معادله معمولاً در یک بیت و بین دو مصراع آن صورت می‌گیرد اما حسن تعلیل ممکن است در دو یا چند بیت به کار برود.
• در اسلوب معادله، هریک از دو مصراع دارای استقلال معنایی و نحوی هستند اما در حسن تعلیل، لزوماً دو مصراع به لحاظ معنایی و دستوری مستقل نیستند و برعکس، ممکن است به هم وابسته باشند.
• در اسلوب معادله می‌توان عناصر اصلی دو مصراع را به یکدیگر شبیه دانست اما چنین رابطه‌ای میان عناصر اصلی بیت‌های دارای حسن تعلیل دیده نمی‌شود.

ارتباط اسلوب معادله با سایر آرایه های ادبی

در بخش‌های پیشین این مطلب از مجله فرادرس، نشان دادیم که اسلوب معادله چیست و چگونه می‌توان آن را در شعرهای فارسی تشخیص داد. همچنین به این نکته اشاره کردیم که اسلوب معادله تاحدودی به سایر آرایه‌های ادبی، مانند تمثیل و حسن تعلیل، شبیه است. از سوی دیگر، اسلوب معادله به آرایه تشبیه هم بی‌شباهت نیست.

با توجه به این نکته‌ها، درمی‌یابیم که برای تشخیص راحت‌تر اسلوب معادله در شعر، بد نیست با سایر آرایه‌های ادبی هم به طور کلی آشنا باشیم. با تهیه و مشاهده فیلم‌های آموزشی زیر در فرادرس می‌توانید هم به اطلاعات جامع‌تری در مورد اسلوب معادله دسترسی داشته باشید و هم با ساختار و کاربرد آرایه‌های ادبی دیگر آشنا شوید.

ناگفته نماند که از طریق مجموعه فیلم‌های آموزشی زیر نیز می‌توانید ده‌ها نکته‌های کاربردی را در زمینه دستور زبان فارسی، ویرایش و نگارش فارسی بیاموزید.

مثال اسلوب معادله در ادبیات فارسی

در ادامه، مثال‌هایی از کاربرد آرایه اسلوب معادله در شعرهای فارسی ارائه شده و توضیحات مربوط به آن‌ها نیز بیان شده است. برای یادگیری مثال‌های بیشتر، همچنین شناخت سایر آرایه‌های ادبی در شعر فارسی، توصیه می‌کنیم فیلم آموزش آرایه‌های ادبی در فارسی فرادرس را حتما ببینید.

 مثال ۱

در بیت زیر، شاعر قصد دارد بگوید انسان‌ها هرگز از دوستان خود کینه‌ای به دل نمی‌گیرند، مانند آب که وقتی باران می‌بارد، جای قطره‌ها روی آن نمی‌ماند.

ز یاران کینه هرگز در دل یاران نمی‌ماند
به روی آب جای قطره باران نمی‌ماند
(وحید قزوینی)

در این بیت، «دل یاران» به «آب» و «کینه یاران» به «قطره باران» شبیه دانسته شده‌اند.

مثال ۲

صائب در این بیت می‌گوید به خاطر آدم‌‌های نادانی که در اطرافش هستند، ترجیح داده سکوت اختیار کند و سخنی نگوید تا از سوی ابلهان مورد بازخواست قرار نگیرد. درست مانند یک ماهی که هرگز دهان خود را باز نمی‌کند و نگران این نیست که قلاب صیادان در دهانش گیر کند و به هلاکت برسد.

مُهر خاموشی حصاری شد ز کج‌فهمان مرا
ماهی لب‌بسته را اندیشه از قلاب نیست
(صائب)

 در این بیت، «سکوت» شاعر به «بسته بودن دهان ماهی» و «کج‌فهمان» به «قلاب ماهی‌گیری» شبیه دانسته شده‌اند.

مثال ۳

شاعر در بیت زیر گفته است که نور الهی، وجود انسان را که سراسر ظلمت و تاریکی است، به سوی خود جذب می‌کند. مانند سایه‌ای که به میل خود به سوی نور و آفتاب حرکت می‌کند.

ظلمت ما را فروغ نور وحدت جاذب است
سایه از خود می‌رود آخر به طَرفِ آفتاب
(بیدل)

در این بیت، «ظلمت درونی انسان» به «سایه» و «نور وحدت» به «آفتاب» شبیه دانسته شده‌اند.

مثال ۴

شاعر در مصراع اول این بیت، نکته حکیمانه‌ای را مطرح کرده و گفته است که انسان‌ها با بالاتر رفتن سنشان، حرص و طمع بیشتری نسبت به زندگی دنیوی پیدا می‌کنند. مانند کسانی که با فرارسیدن سحرگاه باید از خواب برخیزند اما نمی‌توانند از لذت خوابیدن صرف نظر کنند.

آدمی پیر چو شد، حرص جوان می‌گردد
خواب در وقت سحرگاه گران می‌گردد
(صائب)

 در این بیت، «پیری» به «آخرین لحظات خواب» و «حرص» به «میل خوابیدن» شباهت دارد.

مثال ۵

منوچهری در مصراع نخست این بیت یادآور شده که انسان‌های بی‌اصالت نمی‌توانند کار مؤثر و فعالیت قابل توجهی داشته باشند. مانند درخت سپیدار که اصولاً بی‌ثمر است و هرگز ماده ارزشمندی همچون کافور از آن به دست نمی‌آید.

از مردم بی‌اصل نخیزد هنر نیک
کافور نخیزد ز درختان سپیدار
(منوچهری دامغانی)

در این بیت، شباهتی میان «مردم بی‌اصل» با «درخت سپیدار» و «کافور» با «هنر نیک» در نظر گرفته شده است.

مثال ۶

در بیت زیر گفته شده که انسان‌های پاکدل بیش از آن‌که به سبب مشکلات خود اندوهگین باشند، بار اندوه و مشکلات دیگران را به دوش می‌کشند. درست مانند آبی که از زیر پل حرکت می‌کند و گویی به سبب باری که روی دوش پل قرار دارد، به آه و ناله افتاده است.

سینه‌صافان را غم محنت‌کشان بیش از خود است
آب می‌نالد از آن باری که بر دوش پل است
(دانش مشهدی)

سؤالات متداول در مورد اسلوب معادله

در این بخش از مطلب اسلوب معادله چیست، به برخی از سؤالات متداول درباره این آرایه ادبی اشاره شده و به آن‌ها پاسخ داده می‌شود.

آیا اسلوب معادله همان تمثیل است؟

تمثیل به این معناست که شاعر یا نویسنده در سخن خود از یک مَثَل یا شبه‌مثل استفاده کند و از طریق همان مثل، مفهوم مورد نظرش را برای مخاطب روشن کند. به طور مثال، در بیت زیر از تمثیل استفاده شده است.

سر گرگ باید هم اول بُرید
نه چون گوسفندان مردم درید|
(سعدی)

با توجه به این نکته، اسلوب معادله نیز نوعی تمثیل به شمار می‌آید. در حقیقت، هر اسلوب معادله‌ای، تمثیل هم هست اما هر تمثیلی، لزوماً اسلوب معادله نیست.

آیا اسلوب معادله همیشه در یک بیت و بین دو مصراع دیده می‌شود؟

به طور معمول، اسلوب معادله در یک بیت به کار می‌رود اما گاه ممکن است شاعر از چند بیت برای ایجاد اسلوب معادله استفاده کند. به طور مثال، در بیت‌های زیر از همین روش استفاده شده است.

خواجه بزرگوار بزرگ است نزد ما
وز ما بزرگ‌تر به برِ خسرو خطیر
فرقان به نزد مردم عامه بود بزرگ
لیکن بزرگ‌تر به برِ مردم بصیر
(منوچهری دامغانی)

تمرین‌ اسلوب معادله

اکنون که آموختید اسلوب معادله چیست و چه کاربردی دارد، برای ارزیابی میزان یادگیری خود و آشنایی بیشتر با این آرایه ادبی می‌توانید از آزمون زیر کمک بگیرید. این آزمون شامل ده سؤال است و شما برای پاسخگویی به آن باید هر سؤال را با دقت خوانده و گزینه مورد نظرتان را علامت بزنید. برای مشاهده جواب درست می‌توانید روی گزینه «مشاهده جواب» کلیک کنید.

بعد از پاسخگویی به همه سؤالات و برای مشاهده نتیجه آزمون، روی گزینه «دریافت نتیجه آزمون» کلیک کنید.

 جمع‌ بندی

در این نوشته توضیح دادیم که اسلوب معادله چیست و چگونه می‌توان آن را در شعرهای فارسی تشخیص داد. در ادامه، به برخی از فواید و خاصیت‌های اسلوب معادله اشاره کردیم و تفاوت‌های آن را با آرایه حسن تعلیل شرح دادیم. سپس مثال‌های آن را در آثار کهن ادبیات فارسی نشان دادیم. در مرحله بعد، برخی از سؤالات متداول را در رابطه با این آرایه مطرح کرده و به آن‌ها پاسخ دادیم. تمرین‌هایی نیز برای یادگیری بهتر آرایه اسلوب معادله، در پایان این نوشته به شما ارائه کردیم.