فعل مضارع التزامی یکی از انواع فعل‌های فارسی است که بر احتمال یا آرزوی وقوع یک رخداد در زمان حال یا آینده دلالت می‌کند. در این مطلب از مجله فرادرس، توضیح می‌دهیم که فعل مضارع التزامی چیست و در زبان فارسی چه کاربردی دارد. ساختمان فعل مضارع التزامی، روش‌های تشخیص این فعل، شیوه منفی کردن و مجهول شدن آن، همچنین وجه فعل مضارع التزامی، موضوعات دیگری هستند که در این نوشته به آن‌ها می‌پردازیم. در پایان نیز آزمونی برای یادگیری بهتر این فعل ارائه شده است.

فعل مضارع التزامی چیست و چگونه ساخته می شود؟

فعل مضارع التزامی، فعلی است که احتمال وقوع یک رویداد یا آرزوی وقوع آن را در زمان حال یا آینده نشان می‌دهد.

ساخت فعل مضارع التزامی

این فعل از بن مضارع فعل، به همراه پیشوند «ب‍ـ» و شناسه تشکیل می‌شود. می‌توان ساختار فعل مضارع التزامی را به صورت زیر نشان داد.

صرف فعل مضارع التزامی

حالا می‌دانیم که فعل مضارع التزامی چیست اما در ادامه می‌خواهیم نحوه صرف این فعل را نیز یاد بگیریم. به عنوان نمونه، صرف مصدر «خواندن» را به صورت مضارع التزامی، در جدول زیر می‌بینید.

نکته: پیشوند «ب‍ـ» در ابتدای فعل مضارع التزامی می‌تواند به صورت «بِ‍ـ»، «بُ‍ـ» یا «بی‍ـ» تلفظ شود. مانند: «بِخوابند»، «بُخوریم» یا «بِخوریم» و «بیایند». هرگاه بن مضارع فعل با مصوت «آ» یا ā آغاز شود، «ب‍ـ» فعل التزامی به صورت «بی‍ـ» درمی‌آید. چنانچه نخستین هجای کلمه دارای مصوت ـُ یا o باشد، وند بن مضارع این فعل در گونه گفتاری فارسی به شکل «بُ‍ـ» تلفظ می‌شود. در سایر موارد نیز به صورت «بِ‍ـ» تلفظ خواهد شد.

برای اینکه با صامت‌ها و مصوت‌های زبان فارسی بیشتر آشنا شوید، پیشنهاد می‌کنیم به مطلب زیر از مجله فرادرس مراجعه کنید.

مثال فعل مضارع التزامی

در ادامه، مثال‌هایی را می‌بینید که در آن‌ها از فعل مضارع التزامی استفاده شده است.

مثال اول برای فعل مضارع التزامی

در این جمله، دو فعل مضارع التزامی به کار رفته است. فعل اول از پیشوند «ب‍ـ»، بن مضارع «نشین» و شناسه «ید» تشکیل شده است. فعل دوم هم با کنار هم قرار گرفتن پیشوند «ب‍ـ»، بن مضارع «نوش» و شناسه «ید» به دست آمده است.

خوب است شما هم بنشینید و یک استکان چای بنوشید.

مثال دوم برای فعل مضارع التزامی

در بیت زیر از دو فعل مضارع استفاده شده است. فعل اول از پیشوند «ب‍ـ»، بن مضارع «گوی» و شناسه «ـَ ند» ساخته شده و فعل دوم نیز از پیشوند «ب‍ـ»، بن مضارع «شنو» و شناسه «ید» تشکیل شده است.

یادگیری فعل مضارع التزامی و سایر فعل های فارسی

تا اینجا یاد گرفتیم که فعل مضارع التزامی چیست و مثال‌های مختلفی را هم در رابطه با آن بررسی کردیم. فعل مضارع التزامی هم با سایر فعل‌های مضارع و هم با دیگر فعل‌های فارسی، از نظر ساختاری و معنایی، تفاوت‌های قابل‌ توجهی دارد. به طور مثال، برای ساخت این فعل از پیشوند «ب‍ـ» استفاده می‌شود، در حالی که سایر فعل‌های فارسی این پیشوند را ندارد. برای اینکه بتوانید فعل مضارع التزامی را به سادگی از سایر فعل‌های فارسی تشخیص دهید، لازم است تا حدودی با انواع فعل‌های فارسی و ساختار آن‌ها آشنا شوید. در این مورد، فیلم‌های آموزشی زیر از سری آموزش‌های فرادرس، برایتان سودمند خواهد بود.

البته در صورتی که بخواهید با بخش‌های دیگر دستور زبان فارسی، مانند اسم، صفت و… نیز آشنا شوید، می‌توانید به مجموعه آموزشی زیر مراجعه کنید. از طریق این مجموعه، علاوه بر آموزش‌های مربوط به دستور زبان، به آموزش‌های کاربردی ادبیات فارسی نیز دسترسی خواهید داشت.

کاربرد فعل مضارع التزامی

در بخش‌های قبلی این مطلب از مجله فرادرس یاد گرفتیم که فعل مضارع التزامی چیست و چطور صرف می‌شود. در این بخش قصد داریم کاربردهای آن را در زبان فارسی بررسی کنیم. فهرستی از کاربردهای این فعل را در ادامه می‌بینید.

• اشاره به وقوع یک رخداد، همراه با شک و تردید
• اشاره به وقوع یک رخداد، همراه با آرزو و تمنا
• در جمله شرطی
• بعد از فعل‌‌ یا کلمه مربوط به لزوم، اراده، امکان و…

در بخش‌های بعد، هر کدام از این موارد با جزئیات بیشتری شرح داده می‌شوند.

اشاره به وقوع یک رخداد، همراه با شک و تردید

هنگامی که گوینده یا نویسنده از وقوع یک رخداد در زمان حال یا آینده مطمئن نباشد و بخواهد آن را با حالت تردید بیان کند، فعل مضارع التزامی را به کار می‌برد. نمونه‌هایی از این کاربرد فعل مضارع التزامی را در ادامه می‌بینید

شاید فردا باران ببارد.

ممکن است امروز هوا طوفانی بشود.

در این حالت، معمولاً از قیدهای تردید «شاید» و «احتمالاً» در جمله استفاده می‌شود.

اشاره به وقوع یک رخداد، همراه با آرزو و تمنا

در برخی مواقع، هنگامی که گوینده یا نویسنده بخواهد آرزوی وقوع یک رخداد را در زمان حال یا آینده بیان کند، از فعل مضارع التزامی کمک می‌گیرد. برای درک بهتر این نکته، به مثال‌های زیر دقت کنید.

کاش فردا باران ببارد و زمین خشکیده را سیراب کند.

ای کاش امروز، همسایه‌ها به دیدن ما بیایند.

در این حالت، معمولاً از «کاش»، «کاشکی» و «ای کاش» در جمله استفاده می‌شود.

در جمله شرطی

جمله‌های شرطی معمولاً جمله‌های مرکبی هستند که از پیوند جمله پایه و پیرو به دست می‌آیند. هم در جمله پایه و هم در جمله پیرو می‌توان از فعل مضارع التزامی استفاده کرد.

اگر به عیادت بیمار بروی، خوشحال می‌شود. (فعل مضارع التزامی در جمله پایه)

اگر به مهمانی می‌روی، من هم با تو بیایم. (فعل مضارع التزامی در جمله پیرو)

بعد از فعل‌‌ یا کلمه‌ مربوط به لزوم، اراده، امکان و…

در زبان فارسی، فعل‌‌ها و کلمه‌هایی وجود دارند که لزوم، اراده یا امکان وقوع یک رویداد را نشان می‌دهند. از میان آن‌ها می‌توان به «باید»، «لازم»، فعل‌های مشتق از مصدر «توانستن»، فعل‌های مشتق از مصدر «خواستن» و… اشاره کرد. در ادامه، جمله‌هایی را می‌بینید که شامل چنین فعل‌ها و کلمه‌هایی هستند و به همین خاطر در آن‌ها از فعل مضارع التزامی استفاده شده است.

گاهی باید ببخشیم تا بخشیده شویم.

لازم است گاه‌گداری، نگاهی هم به روزنامه‌ها بیندازید.

می‌خواهید در خانه درس بخوانید یا ترجیح می‌دهید از سالن مطالعه استفاده کنید؟

نکته: توجه داشته باشید که فعل کمکی «خواستن» در ساخت فعل آینده (مانند خواهم رفت)، چنین کارکردی ندارد و لازم نیست بعد از آن از فعل مضارع التزامی استفاده شود.

روش تشخیص فعل مضارع التزامی

در بخش‌های قبلی آموختید که فعل مضارع التزامی چیست و چه کاربردهایی دارد. در این بخش می‌کوشیم روش‌های شناخت این فعل را بررسی کنیم. برای تشخیص فعل مضارع التزامی از سایر فعل‌ها، بهترین راه این است که به ساختار آن توجه کنید. با این حال، نشانه‌های دیگری هم هستند که در تشخیص این فعل به شما کمک می‌کنند. فهرست زیر نشانه‌های تشخیص فعل مضارع التزامی را نشان می‌دهد.

• وجود قید تردید «شاید» یا «احتمالاً» در جمله
• وجود «کاش»، «کاشکی» یا «ای کاش» در جمله
• شرطی بودن جمله
• وجود فعل‌‌ها و کلمه‌‌های مربوط به الزام (باید)، امکان (توانستن) یا اراده (خواستن)

فعل مضارع التزامی منفی

برای منفی کردن فعل مضارع التزامی، باید «ب‍ـ» ابتدای فعل را حذف کرده و سپس «ن‍ـ» منفی‌ساز را به جای آن، به ابتدای فعل اضافه کنید. ساختار فعل مضارع التزامی منفی به صورت زیر نشان داده می‌شود.

به عنوان نمونه، صرف مصدر «دیدن» به صورت مضارع التزامی منفی نشان داده شده است.

نکته: پیشوند «ب‍ـ» هرگز در فعل مضارع التزامی منفی به کار نمی‌رود. بنابراین، صورت مضارع التزامی منفی از مصدر «دیدن»، به شکل «بنبینم، بنبینی، بنبیند، بنبینیم، بنبینید، بنبینند» یا «نببینم، نببینی، نببیند، نببینیم، نببینید، نببینند» اشتباه است و در فارسی معیار کاربرد ندارد.

نکته: گاه در متون کهن فارسی، فعل‌هایی دیده می‌شود که از نوع مضارع التزامی منفی هستند اما «ن‍ـ» منفی‌ساز و پیشوند «ب‍ـ» به طور همزمان در آن‌ها دیده می‌شود. مانند: ز رفتگان نشنیدم کنون یکی پیغام / ز ماندگان بنبینم کنون بها و جمال (قطران تبریزی). توجه داشته باشید که این روش در فارسی امروز به کار نمی‌رود.

نکته: توجه داشته باشید که فعل‌های مضارع التزامی منفی و فعل‌های مضارع ساده منفی در ظاهر و ساختارشان هیچ تفاوتی با یکدیگر ندارند. بنابراین، فعل «نبینند» هم می‌تواند به عنوان فعل مضارع التزامی منفی به کار برود و هم نقش فعل مضارع ساده منفی را در جمله داشته باشد. در این حالت، برای تشخیص نوع فعل باید به معنای جمله و سایر اجزای آن دقت کنید.

مثال‌ فعل مضارع التزامی منفی

در این بخش، نمونه‌هایی از فعل‌های مضارع التزامی منفی را می‌بینید که در جمله‌ها و متون فارسی به کار رفته‌اند.

مثال اول برای فعل مضارع التزامی منفی

در جمله زیر، «نرسیم» فعل مضارع التزامی منفی است که با استفاده از «ن‍ـ» منفی‌ساز، بن مضارع «رس» و شناسه «یم» ساخته شده است.

می‌توانیم تلاش کنیم، حتی اگر به نتیجه نرسیم.

مثال دوم برای فعل مضارع التزامی منفی

در این بیت، از فعل «نجویند» به عنوان مضارع التزامی منفی استفاده شده است. این فعل خود از «ن‍ـ» منفی‌ساز، بن مضارع «جوی» و شناسه «ـَ د» تشکیل شده است.

فعل مضارع التزامی مجهول

برای مجهول کردن فعل‌های مضارع التزامی، فعل اصلی جمله به صورت صفت مفعولی (بن ماضی + ه) درمی‌آید. سپس مصدر «شدن» به شکل مضارع التزامی (ب‍ـ + بن مضارع + شناسه) صرف شده و به آن اضافه می‌شود. ساختار فعل‌های مضارع التزامی مجهول به صورت زیر است.

به عنوان مثال، ساخت مضارع التزامی مجهول از مصدر «دیدن» در جدول زیر نشان داده شده است.

مثال‌ فعل مضارع التزامی مجهول

برای آشنایی بیشتر با ساختار و کاربرد فعل‌های مضارع التزامی مجهول می‌توانید به مثال‌های زیر مراجعه کنید. در این بخش، توضیحات مربوط به هر مثال نیز ارائه شده است.

مثال ۱

در مثال زیر، سه فعل مضارع التزامی «بخواهی»، «شناخته بشوی» و «بگذاری» به کار رفته است. مورد اول و سوم از نوع مضارع التزامی معلوم هستند اما دومین فعل به صورت مضارع التزامی مجهول آمده است. این فعل از صفت مفعولی «شناخت + ه»، پیشوند «ب‍ـ»، بن مضارع «شو» و شناسه «ی» ساخته شده است.

اگر بخواهی به عنوان یک هنرمند بزرگ شناخته بشوی، باید سختی‌های زیادی را پشت سر بگذاری.

مثال ۲

در این جمله، از فعل مضارع التزامی «چشیده بشوند» استفاده شده است. ساختار این فعل از صفت مفعولی «چید + ه»، پیشوند «ب‍ـ»، بن مضارع «شو» و شناسه «ـَ ند» تشکیل می‌شود.

تمامی کتاب‌ها باید روی میز چیده بشوند.

مثال ۳

در جمله زیر، از فعل مضارع التزامی «شسته بشود» استفاده شده است. این فعل از صفت مفعولی «شست + ه»، پیشوند «ب‍ـ»، بن مضارع «شو» و شناسه «ـَ د» ساخته شده است.

اگر باران ببارد، شاید برگ‌ و بار درختان هم از گرد و غبار شسته بشود.

وجه فعل مضارع التزامی

وجه عنصری است که نشان می‌دهد گوینده یا نویسنده یک جمله، تا چه حد مفهوم آن جمله را با قطعیت یا تردید بیان کرده است. در صورتی که وقوع فعل در یک جمله با قطعیت بیان شده باشد، وجه آن از نوع اخباری است. چنانچه وقوع فعل در آن جمله همراه با تردید یا عدم قطعیت بیان شده باشد، وجه آن از نوع التزامی خواهد بود. جمله‌های امری که وقوع یک فعل را با خواهش یا درخواست نشان می‌دهند، دارای وجه امری هستند.

فعل‌های مضارع التزامی و ماضی التزامی معمولاً در جمله‌هایی به کار می‌روند که در آن‌ها وقوع یک رخداد همراه با عدم قطعیت و تردید بیان شده باشد. بنابراین، فعل‌های التزامی غالباً در جملاتی دیده می‌شوند که دارای وجه التزامی هستند.

ارتباط فعل مضارع التزامی با فعل امر

برای درخواست انجام یک کار، معمولاً از فعل‌های امر استفاده می‌شود. این فعل‌ها با استفاده از پیشوند «ب‍ـ»، بن مضارع و شناسه ساخته می‌شوند. ساختار کلی فعل‌های امر را در ادامه می‌بینید.

فعل امر معمولاً برای دو ساخت دوم‌شخص مفرد و دوم‌شخص جمع به کار می‌رود. برای آشنایی بیشتر با ساختمان فعل‌های امر به جدول زیر دقت کنید.

با دقت به جدول بالا درمی‌یابید که فعل امر دوم‌شخص جمع، دقیقاً ساختاری مشابه فعل مضارع التزامی دوم‌شخص جمع دارد. برای تشخیص اینکه در یک جمله از کدام‌ یک استفاده شده، لازم است به محتوا و ساختار آن جمله دقت نمایید. برای درک بهتر این نکته، به مثال‌های زیر توجه کنید.

اگر تمامی درس‌ها را بخوانید، دیگر حل کردن تمرین‌ها برایتان سخت نخواهد بود.

مثال بالا، یک جمله شرطی است که در جمله پایه آن از فعل مضارع التزامی استفاده شده است. در این جمله هیچ درخواست و امری بیان نشده. بنابراین فعل «بخوانید» از نوع امری نیست.

تمامی درس‌ها را بخوانید تا با یکدیگر، حل کردن تمرین‌ها را آغاز کنیم.

مثال بالا نیز یک جمله مرکب است اما از نوع شرطی نیست. با دقت به محتوای جمله، متوجه می‌شوید که گوینده درخواستی را با مخاطبان خود در میان گذشته. بنابراین، فعل «بخوانید» در این جمله از نوع امری است، نه التزامی.

سؤالات متداول

در این بخش از مطلب فعل مضارع التزامی چیست، به برخی از سؤالات متداولی که درباره فعل مضارع التزامی مطرح شده‌اند، پاسخ داده می‌شود.

چه فعل‌هایی به صورت مضارع التزامی درمی‌آیند؟

از تمامی فعل‌ها، اعم از ساده، مرکب و پیشوندی، می‌توان فعل مضارع التزامی ساخت. البته در ساختار بعضی از فعل‌ها، استثناهایی نیز وجود دارد. مثلاً صورت مضارع التزامی مصدر «بودن» به شکل «باشم، باشی، باشد، باشیم، باشید، باشند» است و شباهتی به ساختار سایر فعل‌های مضارع التزامی ندارد.

در چه صورتی از فعل مضارع التزامی برای اشاره به رخدادهای آینده استفاده می‌شود؟

در برخی مواقع، از فعل مضارع التزامی برای اشاره به رخدادی در زمان آینده استفاده می‌شود. در این حالت، ممکن است در جمله از قید آینده نیز استفاده شود. هنگامی که فعل مضارع التزامی برای بیان آرزو یا تمنا به کار برود، معمولاً مربوط به وقایع زمان آینده است.

تمرین فعل مضارع التزامی

برای اینکه میزان یادگیری خود را در مورد فعل‌های مضارع التزامی بسنجید، می‌توانید از آزمون زیر کمک بگیرید. در این آزمون ده‌ امتیازی، ده سؤال در اختیارتان قرار می‌گیرد که لازم است هر کدام را بادقت بخوانید و گزینه درست آن را علامت بزنید. برای مشاهده جواب درست نیز می‌توانید بر گزینه «مشاهده جواب» کلیک کنید.

به ازای هر پاسخ درست، یک امتیاز به شما تعلق می‌گیرد. بعد از پاسخگویی به تمام سؤالات می‌توانید نتایج نهایی را با کلیک روی گزینه «دریافت نتیجه آزمون» مشاهده کنید.

جمع‌ بندی

در این مطلب از مجله فرادرس نشان دادیم که فعل مضارع التزامی چیست و چگونه ساخته می‌شود. همچنین کاربردهای آن را در زبان فارسی بررسی کردیم. در ادامه، به صورت‌های منفی و مجهول آن نیز پرداختیم و آن‌ها را با مثال توضیح دادیم. سپس، عنصر وجه را معرفی کرده و ارتباط آن را با فعل‌های مضارع التزامی نشان دادیم. در مرحله بعد، به برخی از سؤالات متداول درباره این فعل اشاره کردیم و به آن‌ها پاسخ دادیم. در پایان نیز آزمونی ارائه کردیم که با حل کردن آن می‌توانید میزان یادگیری خود را در مورد فعل‌های مضارع التزامی، ساختار و کاربرد آن‌ها بسنجید.