روش تحقیق، فرآیندی نظام‌مند است که برای جمع‌آوری، تجزیه و تحلیل داده‌ها به منظور پاسخ به سوالات پژوهشی یا حل مسائل به کار گرفته می‌شود. رویکردهای مختلفی برای انجام این فرآیند وجود دارد. روش‌های تحقیق، راهکارها و راهبردهای مورد نیاز محققان برای دستیابی به نتیجه و پاسخ به سوالات مورد پژوهش را فراهم می‌کنند. این روش‌ها، در بسیاری از حوزه‌ها و علوم مورد استفاده قرار می‌گیرند. نگارش مقاله و پایان‌نامه، شناخته شده‌‌ترین کاربرد روش تحقیق در دنیای آکادمیک است. در این مطلب از مجله فرادرس می‌خواهیم ببینیم روش تحقیق چیست و چه انواعی دارد. به این منظور، تمام نکات مهم و ضروری مرتبط با انواع روش تحقیق را بررسی می‌کنیم.

در شروع مطلب، ابتدا تعریف روش تحقیق، اهمیت و کاربردهای این فرآیند در حوزه‌های مختلف می‌پردازیم. سپس، انواع روش تحقیق را بر اساس معیارهای گوناگون نام می‌بریم. در ادامه، هر یک از انواع روش‌های تحقیق را به همراه مزایا و محدودیت‌هایشان، تعریف می‌کنیم. پس از یادگیری انواع روش تحقیق، به سراغ توضیح مراحل انتخاب بهترین روش تحقیق می‌رویم. در نهایت، ضمن تعریف طرح تحقیق و مرور ملاحظات اخلاقی در پژوهش، بهترین نرم‌افزارهای موجود برای اجرای روش‌های اصلی تحقیق را معرفی می‌کنیم.

تعریف روش تحقیق چیست؟

«روش تحقیق» (Research Methodology)، یک فرآیند یا تکنیک ساختاریافته برای جمع‌آوری و تحلیل داده‌ها یا مشاهدات است که به منظور دستیابی به اطلاعات جدید و یا درک بهتر یک موضوع خاص مورد استفاده قرار می‌گیرد.

انتخاب روش تحقیق مناسب، یکی از مراحل مهم در هر پژوهش محسوب می‌شود. پارامترهای متعددی از جمله محدودیت‌های تحقیق و مسائل اخلاقی بر روی این انتخاب تاثیر می‌گذارند.

روش تحقیق در پروپوزال چیست؟

روش تحقیق، یکی از بخش‌های اصلی پروپوزال‌های تحقیقاتی است. دانشجویان و پژوهشگران، هنگام نوشتن پایان‌نامه، مقاله و دیگر نوشته‌های علمی، باید به توصیف روش‌های تحقیق مورد استفاده خود بپردازند.

روش‌‌های جمع‌آوری و تحلیل داده‌ها به همراه دلیل انتخاب این روش‌ها، معمولا در بخشی با عنوان روش تحقیق بیان می‌شود. یک روش تحقیق مناسب، به اعتبارسنجی و تایید صحت یافته‌های پژوهش کمک می‌کند. این مسئله، تنها یکی از دلایل اهمیت موضوع انتخاب روش تحقیق است. در ادامه، به تعریف دیگر دلایل اهمیت این موضوع می‌پردازیم.

اهمیت روش تحقیق در چیست؟

استفاده از روش تحقیق مناسب، افزایش اعتبار و صحت نتایج یک پژوهش را به همراه دارد. از مهم‌ترین دلایل اهمیت روش تحقیق می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• محققان علاقه‌مند به انجام تحقیقات مشابه، بر اساس روش تحقیق، از فرآیند انجام پژوهش توسط شما مطلع می‌شوند.
• روش تحقیق، چارچوب و دستورالعمل بسیار خوبی را برای توصیف سوالات، فرضیات و اهداف پژوهش فراهم می‌کند.
• در صورت مواجهه با سوالات مختلف در مورد نحوه انجام کارها در مراحل بعدی تحقیق، امکان پاسخگویی آسان به آن‌ها با مراجعه به روش تحقیق فراهم می‌شود.
• روش تحقیق، به محققان در انتخاب مناسب‌ترین طرح تحقیق، تکنیک نمونه‌برداری، روش جمع‌آوری داده و روش تحلیل داده کمک می‌کند.
• روش تحقیق، به عنوان معیاری برای اطمینان از انجام پژوهش بر اساس اصول اخلاقی مورد استفاده قرار می‌گیرد.
• یک روش تحقیق مناسب، بهره‌وری پژوهش را بالا می‌برد و باعث استفاده بهینه از زمان و منابع می‌شود.

انواع روش‌های تحقیق چه هستند؟

معیارهای مختلفی برای تقسیم‌بندی روش‌های تحقیق وجود دارند. انواع روش تحقیق بر اساس معیارهای مختلف عبارت هستند از:

• انواع روش تحقیق بر اساس نوع داده: تحقیق کمی، تحقیق کیفی، تحقیق ترکیبی
• انواع روش تحقیق بر اساس منبع جمع‌آوری داده: تحقیق اولیه، تحقیق ثانویه
• انواع روش تحقیق بر اساس عمق پژوهش: تحقیق اکتشافی، تحقیق توصیفی، تحقیق تبیینی، تحقیق همبستگی
• انواع روش تحقیق بر اساس هدف پژوهش: تحقیق بنیادی، تحقیق کاربردی
• انواع روش تحقیق بر اساس نحوه استدلال: تحقیق استنتاجی، تحقیق استقرایی
• انواع روش تحقیق بر اساس میزان کنترل متغیرها: تحقیق تجربی، تحقیق غیرتجربی، تحقیق شبه‌تجربی
• انواع روش تحقیق بر اساس زمان جمع‌آوری داده‌ها: تحقیق طولی، تحقیق مقطعی
• انواع روش تحقیق بر اساس محل جمع‌آوری داده‌ها: تحقیق اسنادی، تحقیق میدانی، تحقیق آزمایشگاهی
• انواع روش تحقیق بر اساس نحوه جمع‌آوری داده‌ها: تحقیق آماری، تحقیق غیرآماری

در بخش‌های بعدی، به معرفی هر یک از روش‌های تحقیق بالا و ویژگی‌های آن‌ها خواهیم پرداخت.

چگونه انواع روش تحقیق را به خوبی یاد بگیریم؟

یادگیری انواع روش‌های تحقیق، یکی از مهارت‌های ضروری برای دانشجویان، بخصوص دانشجویان مقاطع تحصیلات تکمیلی، افراد علاقه‌مند به پژوهش و محققان حوزه‌های مختلف است. آشنایی با مبانی این روش‌ها و انتخاب رویکرد مناسب، اعتبار فعالیت‌های پژوهشی شما را بهبود می‌بخشد. منابع آموزشی زیادی در این زمینه وجود دارند. فرادرس، مجموعه‌ای از فیلم‌های آموزشی جامع را راجع به اصول و روش‌های تحقیق تهیه کرده است که می‌تواند شما را از دیگر منابع دیگر بی‌نیاز کند. برخی از محبوب‌ترین فیلم‌های آموزشی این مجموعه در ادامه آورده شده‌اند:

انواع روش تحقیق بر اساس نوع داده چیست؟

روش‌های تحقیق بر اساس نوع داده به انواع کمی، کیفی و ترکیبی تقسیم می‌شوند. انتخاب بین این روش‌ها، به نوع اطلاعات مورد نیاز و درک شما از یک پژوهش بستگی دارد. برای پاسخ به سوالات مربوط به ماهیت فیزیکی پدیده‌ها یا آزمایش فرضیات مختلف، معمولا داده‌های کمی (عددی) مورد استفاده قرار می‌گیرند.

سوالات مربوط به ایده‌ها، تجربیات و مفاهیم (سوالاتی که پاسخ عددی ندارند)، با جمع‌آوری داده‌های کیفی (غیرعددی) پاسخ داده می‌شوند. در ادامه، بیشتر راجع به روش‌های تحقیق کمی، کیفی و ترکیبی صحبت می‌کنیم.

روش تحقیق کمی چیست؟

«تحقیق کمی» (Quantitative Research)، یکی از انواع روش‌های تحقیق است که اجرای آن توسط جمع‌آوری و تحلیل داده‌های عددی صورت می‌گیرد. در این روش تحقیق، از ابزارهایی نظیر جدول، نمودار و حقایق علمی برای پیدا کردن الگوهای ریاضی و پیش‌بینی خروجی‌ها استفاده می‌شود.

تحقیق کمی، در بسیاری از حوزه‌ها، بخصوص علوم طبیعی و اجتماعی نظیر زیست‌شناسی، شیمی، روانشناسی، اقتصاد، جامعه‌شناسی، بازاریابی و غیره مورد استفاده قرار می‌گیرد.

مزایا و محدودیت‌های روش تحقیق کمی چیست؟

در اغلب موارد، هدف از اجرای روش تحقیق کمی، استانداردسازی داده‌های جمع‌آوری شده و تعمیم یافته‌های پژوهش به جوامع آماری بزرگ‌تر است. از نقاط قوت این روش می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• بازتولید: به دلیل استاندارد بودن پروتکل‌های جمع‌آپری داده و ملموس بودن تعاریف مفاهیم انتزاعی، امکان تکرار پژوهش و بازتولید آن وجود دارد.
• مقایسه مستقیم نتایج: مطالعات را می‌توان در محیط‌ها، زمان‌ها یا به همراه مشارکت‌کنندگان دیگر انجام داد. به این ترتیب، امکان مقایسه آماری یافته‌ها فراهم می‌شود.
• نمونه‌های آماری بزرگ: با استفاده از فرآیندهای قابل اتکا و یکپارچه، داده‌های به دست آمده از نمونه‌های آماری بزرگ مورد پردازش و تحلیل قرار می‌گیرند.
• آزمایش فرضیه‌ها: بکارگیری فرمول‌ها و فرآیندهای مرسوم برای اجرای آزمون فرضیه، دقت ثبت و گزارش متغیرها، پیش‌بینی‌ها، روش آزمون و نتایج پژوهش را افزایش می‌دهد.

از نقاط ضعف روش تحقیق کمی، می‌توان موارد زیر را نام برد:

• سطحی بودن: استفاده از تعاریف دقیق و محدود برای مفاهیم پیچیده، عمق آن‌ها را نمایش نمی‌دهد. به عنوان مثال، در تحقیق کمی، حس و حال فردی با یک عدد بیان می‌شود اما در تحقیق کیفی، جزئیات این حس و حال توضیح داده می‌شود.
• تمرکز محدود: فرآیندهای اندازه‌گیری و متغیرهای از پیش تعیین شده، نادیده گرفتن دیگر مشاهدات مرتبط را در پی دارند. بنابراین، تحقیق کمی، تمام جوانب یک موضوع را در نظر نمی‌گیرد.
• سوگیری ساختاری: با وجود فرآیندهای استاندارد در تحقیق کمی، مشکلاتی نظیر داده‌های از دست رفته، اندازه‌گیری‌های غیردقیق یا استفاده از روش‌های نمونه‌برداری نامناسب، احتمال سوگیری و رسیدن به نتایج اشتباه را افزایش می‌دهد.
• فقدان زمینه: تحقیق کمی معمولا در محیط‌های غیرطبیعی مانند آزمایشگاه اجرا شده و در اغلب موارد، زمینه تاریخی و فرهنگی در این روش تحقیق نادیده گرفته می‌شود. این مسئله بر روی درستی جمع‌آوری داده‌ها و نتایج تاثیر می‌گذارد.

روش تحقیق کیفی چیست؟

«تحقیق کیفی» (Qualitative Research)، یکی دیگر از انواع روش‌های تحقیق است که بر اساس جمع‌آوری و تحلیل داده‌های غیرعددی اجرا می‌شود. اگر محقق قادر به جمع‌آوری اطلاعات مورد نیاز خود در قالب داده‌های عددی نباشد، به سراغ داده‌های غیرعددی یا کیفی می‌رود. اعتبار و صحت تحقیق کیفی، به اندازه تحقیق کمی نیست. با این وجود، تحقیق کیفی به ما کمک می‌کند تا به درک بهتری از کلیت موضوع مورد بحث برسیم.

روش تحقیق کیفی، بر روی عوامل محرک رفتار انسانی تمرکز می‌کند. از ابزارها و تکنیک‌های رایج در جمع‌آوری داده به این روش می‌توان به تحلیل گفتمان، مصاحبه، نظرسنجی و مشاهده در حین مشارکت اشاره کرد. به منظور استفاده از روش‌های آماری برای اعتبارسنجی نتایج، داده‌های جمع‌آوری شده، کمی‌سازی می‌شوند. مردم‌شناسی، جامعه‌شناسی، آموزش، علوم پزشکی، تاریخ و غیره، برخی از متداول‌ترین حوزه‌های کاربرد تحقیق کیفی هستند.

مزایا و محدودیت‌های روش تحقیق کیفی چیست؟

از مهم‌ترین نقاط قوت روش تحقیق کیفی می‌توان موارد زیر را نام برد:

• انعطاف‌پذیری بالا: فرآیند جمع‌آوری و تحلیل داده‌ها از پیش تعریف شده نیست و می‌توان آن را بر اساس ایده‌ها و الگوهای جدید تغییر داد.
• شرایط طبیعی: جمع‌آوری داده در محیط‌های طبیعی و شرایط نزدیک به واقعیت انجام می‌شود.
• درک عمیق و معنادار: توصیف دقیق تجربیات، احساسات و برداشت‌های انسان‌ها، به منظور طراحی، آزمایش و بهبود سیستم‌ها یا محصولات مورد استفاده قرار می‌گیرد.
• خلق ایده‌های جدید: پاسخ‌های تشریحی در تحقیق کیفی، امکان پرده برداشتن از حقایق جدید و مطرح کردن ایده‌های بدیع را فراهم می‌کنند.

نقاط ضعف تحقیق کیفی، عبارت هستند از:

• اعتبار پایین: جمع‌آوری داده در محیط نزدیک به واقعیت، عوامل غیرقابل کنترل را افزایش می‌دهد و بر روی اعتبار داده‌ها تاثیر منفی می‌گذارد.
• اعمال سلیقه: در تحقیق کیفی، محقق نقش اصلی تحلیل و تفسیر داده‌ها را بر عهده دارد. از این‌رو، او تصمیم می‌گیرد که چه داده‌ای مهم و چه داده‌ای غیرمرتبط است. بنابراین، خاصیت بازتولید پژوهش کاهش یافته و امکان رسیدن به نتایج کاملا متفاوت در صورت تکرار پژوهش افزایش می‌یابد.
• تعمیم‌پذیری محدود: کوچک بودن نمونه‌های آماری در تحقیق کیفی و اختصاص این داده‌ها به یک موضوع خاص، باعث دشوار بودن تعمیم یافته‌ها به جوامع آماری بزرگ‌تر می‌شود.
• پرزحمت: با وجود نرم‌افزارهای ثبت و مدیریت داده‌های متنی، بررسی و تحلیل این داده‌ها در اغلب موارد توسط محقق و به صورت دستی انجام می‌گیرد.

فرادرس، یک فیلم آموزشی مفید و کاربردی را رابطه با اصول مقدماتی روش تحقیق کیفی آماده کرده است. برای تسلط بیشتر بر روی روش تحقیق کیفی، مشاهده این فیلم آموزشی را به شما پیشنهاد می‌کنیم. لینک «فیلم آموزش مقدماتی روش تحقیق کیفی فرادرس» در ادامه آورده شده است.

مقایسه روش تحقیق کمی و کیفی

روش‌های تحقیق کمی و کیفی، مزایا و محدودیت‌های خاص خود را دارند. جدول زیر، مقایسه ویژگی‌های این دو روش را به طور خلاصه نمایش می‌دهد.

روش تحقیق ترکیبی چیست؟

تحقیق آمیخته یا «تحقیق ترکیبی» (Mixed Research)، از ویژگی‌های تحقیق کمی و کیفی به طور همزمان استفاده می‌کند. این نوع تحقیق، با بهره‌مندی از مزایای هر دو روش کمی و کیفی، باعث رسیدن به خروجی‌های جامع‌تر و کامل‌تر می‌شود. تحقیق ترکیبی، معمولا در علوم رفتاری، اجتماعی و پزشکی، بخصوص پژوهش‌های بین‌رشته‌ای و شرایط پیچیده مورد استفاده قرار می‌گیرد.

 بهترین زمان برای استفاده از روش تحقیق ترکیبی

اگر داده‌های کمی یا کیفی، به تنهایی برای پاسخ‌گویی به سوالات پژوهش کافی نباشند، باید از روش تحقیق ترکیبی استفاده کرد. برخی از رایج‌ترین دلایل استفاده از تحقیق ترکیبی عبارت هستند از:

• تعمیم‌پذیرى: در تحقیق ترکیبی، به دلیل افزایش تعداد داده‌های کمی، مشکل عدم امکان تعمیم نتایج داده‌های کیفی به نمونه‌های آماری بزرگ‌تر، برطرف می‌شود.
• درک همه‌جانبه: استفاده همزمان از داده‌های کمی و کیفی، درک بهتری از جزئیات یافته‌های پژوهش را فراهم می‌کند. داده‌های کیفی، با تکمیل داده‌های کمی، شکل قابل فهم‌تری از خروجی‌ها را به وجود می‌آورند.
• افزایش اعتبار: جمع‌آوری داده‌های متنوع در مورد یک موضوع ثابت، اعتبار و صحت یافته‌های پژوهش را افزایش می‌دهد. همگرایی داده‌های کمی و کیفی، باعث تقویت بیشتر اعتبار نتایج می‌شود.

مزایا و محدودیت‌های روش تحقیق ترکیبی چیست؟

روش تحقیق ترکیبی، به دلیل ترکیب روش‌های کمی و کیفی، از مزایای هر دوی آن‌ها بهره می‌برد. در واقع، نقطه قوت یک روش، نقطه ضعف دیگری را پوشش می‌دهد. به علاوه، تحقیق ترکیبی، انعطاف‌پذیری بالایی دارد و به حوزه‌های خاص محدود نمی‌شود.

در طرف مقابل، استفاده همزمان از دو روش کمی و کیفی، افزایش میزان بار کاری جمع‌آوری، تحلیل و تلفیق داده‌ها را به همراه دارد. این موضوع، نیاز به افراد دارای تخصص‌های مختلف و هزینه‌های اجرای تحقیق ترکیبی را بالا می‌برد. یکی دیگر از محدود‌های روش تحقیق ترکیبی، پیچیدگی تفسیر نتایج، بخصوص هنگام واگرایی یافته‌ها است. مقایسه متناسب داده‌های کمی و کیفی نیز باعث افزایش ریسک سوگیری در مرحله تفسیر نتایج می‌شود.

انواع روش تحقیق بر اساس منبع جمع‌آوری داده چیست؟

روش‌های تحقیق بر اساس منبع جمع‌آوری داده، به دو نوع روش تحقیق اولیه و روش تحقیق ثانویه تقسیم می‌شوند. در تحقیق اولیه، محقق به جمع‌آوری مستقیم داده‌ها می‌پردازد. در تحقیق ثانویه، محقق از داده‌های جمع‌آوری شده توسط محققان دیگر استفاده می‌کند. در ادامه، بیشتر در مورد این دو روش تحقیق توضیح می‌دهیم.

روش تحقیق اولیه چیست؟

«تحقیق اولیه» (Primary Research)، یکی از انواع روش تحقیق است که جمع‌آوری داده‌ها آن به طور مستقیم توسط محقق صورت می‌گیرد. به عنوان مثال، فرض کنید می‌خواهید در مورد کیفیت غذاهای یک رستوران تحقیق کنید. برای این کار، به سراغ مشتریان آن رستوران می‌روید و از آن‌ها می‌خواهید تا نظر خود را در مورد کیفیت غذاها بیان کنند. در این مثال، شما (محقق)، جمع‌آوری داده‌های مورد نیاز برای انجام پژوهش را خودتان به طور مستقیم انجام می‌دهید. به عبارت دیگر، از روش تحقیق اولیه استفاده می‌کنید.

تحقیق اولیه، معمولا به همراه تحقیق کیفی و با استفاده از روش‌های مختلف نظرسنجی اجرا می‌شود. البته امکان اجرای تحقیق اولیه به همراه تحقیق کمی نیز وجود دارد اما این کار، زیاد رایج نیست.

مزایا و محدودیت‌های روش تحقیق اولیه چیست؟

برخی از مهم‌ترین مزایای روش تحقیق اولیه عبارت هستند از:

• قابلیت اجرای پژوهش‌های کامل و خاص برای بررسی جزئی‌ترین ویژگی‌های یک مبحث
• نظارت و کنترل کیفیت داده‌های جمع‌آوری شده برای اطمینان از مرتبط، قابل اتکا و معتبر بودن آن‌ها
• مالکیت کامل بر روی یافته‌های پژوهش و امکان به اشتراک‌گذاری نتایج به صورت دلخواه برای بازتولید یا بحث

از محدودیت‌های روش تحقیق اولیه می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• هزینه‌بر و وقت‌گیر بودن پژوهش‌های باکیفیت
• عدم کفایت تحقیق اولیه و نیاز به انجام تحقیق ثانویه برای افزایش اعتبار یافته‌ها
• امکان رخ دادن سوگیری‌های پرسشگر نظیر سوگیری ناظر، اثر پیگمالیون یا ویژگی‌های خواسته شده و سوگیری‌های مشارکت‌کننده مانند سوگیری مطلوبیت اجتماعی یا اثر هاثورن

انواع روش تحقیق اولیه چیست؟

رویکردهای مختلفی برای اجرای تحقیق اولیه وجود دارد که برخی متداول‌ترین آن‌ها عبارت هستند از:

• نظرسنجی و پرسشنامه
• مطالعات مشاهده‌ای
• مصاحبه و گروه تمرکز

مطالعات مشاهده‌ای، به طور مجزا به عنوان یکی از انواع روش‌های تحقیق در نظر گرفته می‌شوند. در بخش‌های بعدی، به توضیح در مورد این روش تحقیق خواهیم پرداخت.

روش تحقیق ثانویه چیست؟

«تحقیق ثانویه» (Secondary Research)، یکی دیگر از انواع روش تحقیق است که با استفاده از داده‌های جمع‌آوری شده توسط محققان دیگر اجرا می‌شود. به عبارت دیگر، هنگام انجام یک پژوهش توسط داده‌های موجود، در واقع یک پژوهش ثانویه صورت می‌گیرد. به عنوان مثال، فرض کنید در مورد کیفیت غذاهای رستوران‌های فعال در پلتفرم‌های آنلاین تحقیق کنید. یکی از روش‌های انجام این تحقیق، استفاده از امتیازات و نظرات ثبت شده توسط کاربران این پلتفرم‌ها است. در این مثال، پژوهش خود را بر اساس داده‌های موجود انجام می‌دهید. بنابراین، روش تحقیق شما، تحقیق ثانویه است.

امکان اجرای تحقیق ثانویه، هم به صورت کمی و هم به صورت کیفی وجود دارد. در این روش، معمولا از داده‌های موجود در مقالات علمی، متاآنالیزها یا پایگاه داده سازمان‌های دولتی و خصوصی استفاده می‌شود.

مزایا و محدودیت‌های روش تحقیق ثانویه چیست؟

از مهم‌ترین مزایای روش تحقیق ثانویه می‌توان موارد زیر را نام برد:

• دسترسی آسان به منابع و داده‌های مورد نیاز
• رایگان بودن یا کم‌هزینه بودن داده‌های مورد نیاز برای اغلب افراد وابسته به نهادهای آموزشی مانند دانشگاه‌ها
• امکان اجرای سریع‌تر پژوهش به دلیل آماده بودن داده‌ها
• تقویت یاقته‌ها پژوهش‌های تکرارپذیری و بازتولید پژوهش‌های دیگران

برخی از محدویت‌های روش تحقیق ثانویه عبارت هستند از:

• دسترسی آسان به داده‌ها، به معنی اعتبار آن‌ها نیست. داده‌های ثانویه می‌توانند غیرمعتبر یا منسوخ باشند.
• تحقیق ثانویه بر اساس تحقیق اولیه صورت می‌گیرد. هرگونه سوگیری در داده‌های اصلی، بر روی درستی نتایج تحقیق ثانویه تاثیر می‌گذارد.

انواع روش تحقیق بر اساس عمق پژوهش چیست؟

از مهم‌ترین انواع روش تحقیق بر اساس عمق پژوهش می‌توان به تحقیق اکتشافی، تحقیق توصیفی، تحقیق تبیینی و تحقیق همبستگی اشاره کرد. در ادامه، به توضیح در مورد هر یک از این روش‌های تحقیق می‌پردازیم.

روش تحقیق اکتشافی چیست؟

«تحقیق اکتشافی» (Exploratory Research)، بر روی مسائلی تمرکز می‌کند که پیش از این، مطالعه عمیقی بر روی آن‌ها صورت نگرفته است. ماهیت این روش تحقیق، ارتباط نزدیکی با روش‌های تحقیق کیفی و اولیه دارد. البته در صورت بزرگ بودن نمونه‌های آماری، می‌توان پژوهش اکتشافی را به صورت کمی نیز اجرا کرد. پژوهش اکتشافی، با عنوان تحقیق تفسیری یا روش تحقیق مبتنی بر نظریه داده‌بنیاد (گراندد تئوری) نیز شناخته می‌شود.

روش تحقیق اکتشافی، معمولا هنگام مواجهه با مسائل جدید یا پیچیدگی فرآیند جمع‌آوری داده‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرد. به عنوان مثال، فرض کنید مسئولین غذاخوری یک دانشگاه، قصد اضافه کردن چند غذای جدید به منوی خود را دارند و نمی‌دانند که آیا این غذاها با استقبال دانشجویان مواجه می‌شوند یا به دلیل عدم استقبال، دورریز و هدررفت غذاها افزایش می‌یابد. در این شرایط، باید یک تحقیق اکتشافی را انجام داد.

مزایا و محدودیت‌های روش تحقیق اکتشافی چیست؟

از مزایای روش تحقیق اکتشافی می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• کاربرد بسیار خوب در حل مسائل چالش‌برانگیز یا مبهم
• فراهم کردن یک مبنای مناسب برای انجام تحقیقات بعدی
• انعطاف‌پذیری، مقرون‌ به صرفه و آزادی عمل بالا

محدودیت‌های اصلی روش تحقیق اکتشافی در موارد زیر خلاصه می‌شوند:

• فقدان نتایج قاطع و احتمال اعمال سلیقه و سوگیری به دلیل عدم وجود تحقیقات قبلی
• عدم امکان تعمیم و اعتبارسنجی خارجی در اغلب موارد
• برخورداری از محدودیت‌های روش تحقیق کیفی و زمان‌بر بودن فرآیندهای جمع‌آوری و تحلیل داده‌ها

روش تحقیق تبیینی چیست؟

«تحقیق تبیینی» (Explanatory Research)، یکی از انواع روش‌های تحقیق است که به دنبال چرایی رخ دادن یک پدیده می‌گردد. این روش تحقیق، درک شما از یک موضوع را بهبود می‌بخشد و ضمن مشخص کردن دلایل یا نحوه رخ دادن یک پدیده خاص، امکان پیش‌بینی رخدادهای آتی را فراهم می‌کند.

پژوهش تبیینی را می‌توان به عنوان یک مدل «علت و معلول» نیز در نظر گرفت. در این نوع پژوهش، الگوهای درون داده‌های موجود را بررسی می‌کند. الگوهایی که پیش از این، مورد تحلیل و ارزیابی قرار نگرفته بودند. به عنوان مثال، با استفاده از روش تحقیق تبیینی می‌توان به سوالات فرضی زیر پاسخ داد:

• چرا دانشجویان در ترم اول، معدل بالاتری از ترم دوم کسب می‌کنند؟
• وضعیت تاهل چگونه بر روی نرخ مشارکت در بازار کار تاثیر دارد؟
• چرا افراد مسلط به چند زبان در مقایسه با افراد مسلط به یک زبان، حین انجام مذاکرات تجاری، ریسک بیشتری در رفتار خود نمایش می‌دهند؟

مزایا و محدودیت‌های روش تحقیق تبیینی چیست؟

از مهم‌ترین مزایای پژوهش تبیینی می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• افزایش عمق و برطرف کردن کمبودهای مطالعات گذشته
• انعطاف‌پذیری و قابلیت تکرارپذیری بالا
• هزینه و زمان پایین به دلیل امکان استفاده از داده‌های موجود

محدودیت‌های تحقیق تبیینی عبارت هستند از:

• به دست نیاوردن نتایج قطعی
• سوگیری نتایج برای نمونه‌های بزرگ و نیاز به اجرای روش‌های کمی به منظور تایید یافته‌ها
• امکان اشتباه گرفتن تقارن و تصادف با روابط علت و معلولی

روش تحقیق توصیفی چیست؟

«تحقیق توصیفی» (Descriptive Research)، یکی از انواع روش‌های تحقیق است که امکان توصیف دقیق و هدفمند ویژگی‌های یک جامعه، وضعیت یا پدیده را فراهم می‌کند. در این روش تحقیق، از رویکردهای متنوعی برای بررسی یک یا چند متغیر استفاده می‌شود. برخلاف تحقیق اکتشافی، محقق توانایی کنترل یا تغییر متغیرها را ندارد و فقط می‌تواند آن‌ها را مشاهده و اندازه‌گیری کند.

پژوهش توصیفی، به سوالاتی نظیر «چه چیزی؟»، «در چه مکانی؟»، «در چه زمانی؟» و «چگونه؟» پاسخ می‌دهد اما قادر به پاسخگویی چرایی موضوع مورد پژوهش نیست. به عنوان مثال، برای پاسخ دادن به سوالی مانند «میزان شیوع بیماری A در جامعه B چقدر است؟»، باید از روش تحقیق توصیفی استفاده کرد. تحقیق توصیفی، معمولا به عنوان یکی از انواع تحقیق کمی معرفی می‌شود. با این وجود، امکان استفاده از روش تحقیق کیفی به همراه روش تحقیق توصیفی وجود دارد. نظرسنجی، مشاهده و مطالعه موردی، برخی از ابزارهای رایج در تحقیق توصیفی هستند.

مزایا و محدودیت‌های روش تحقیق توصیفی چیست؟

برخی از مزایای روش تحقیق توصیفی عبارت هستند از:

• توانایی توصیف موضوع پژوهش بدون اثرگذاری بر روی آن
• دسترسی بالا و امکان جمع‌آوری داده‌ها در مقیاس بزرگ

از محدودیت‌های اصلی پژوهش توصیفی می‌توان موارد زیر را نام برد:

• عدم کنترل بر روی متغیرهای مخدوش‌کننده
• عدم امکان یافتن علیت موضوع (چرایی)

روش تحقیق همبستگی چیست؟

«تحقیق همبستگی» (Correlational Research)، رابطه بین چند متغیر را بدون کنترل یا تغییر آن‌ها مورد مطالعه قرار می‌دهد. همبستگی، قدرت و یا جهت رابطه بین دو یا چند متغیر را نمایش می‌دهد. جهت همبستگی می‌تواند به صورت زیر باشد:

• همبستگی مثبت: متغیرها در یک جهت تغییر می‌کنند.
• همبستگی منفی: متغیرها را در خلاف جهت یکدیگر تغییر می‌کنند.
• همبستگی صفر: رابطه‌ای بین متغیرها وجود ندارد.

در پژوهش همبستگی نیز مانند پژوهش اکتشافی، از روش‌های کمی برای بررسی رابطه بین متغیرها استفاده می‌شود. البته هدف اصلی در پژوهش همبستگی، ارزیابی میزان قدرت رابطه بین متغیرها است. در صورتی که پژوهش اکتشافی، رابطه علت و معلولی بین متغیرها را مورد ارزیابی قرار می‌دهد.

مزایا و محدودیت‌های روش تحقیق همبستگی چیست؟

مهم‌ترین مزایای روش تحقیق همبستگی در موارد زیر خلاصه می‌شوند:

• عدم تغییر متغیرها و بررسی آن‌ها در شرایط طبیعی (بدون نیاز به شرایط کنترل شده)
• مقرون به صرفه و عدم نیاز به صرف زمان زیاد
• قابلیت استفاده برای پیدا کردن رابطه بین دو متغیر، در صورت نامناسب یا غیراخلاقی بودن روش اکتشافی

از محدودیت‌های روش تحقیق همبستگی می‌توان موارد زیر را نام برد:

• به دست آوردن یک رابطه آماری (میزان همبستگی) و عدم توجه به علت وجود رابطه
• نیاز به استفاده از روش‌های دیگر برای پیدا کردن علت رابطه و افزایش اعتبار پژوهش
• خروجی‌های محدود

انواع روش تحقیق بر اساس هدف پژوهش چیست؟

روش‌های تحقیق بر اساس هدف پژوهش به دو نوع اصلی تحقیق بنیادی یا نظری و تحقیق کاربردی یا عملی تقسیم می‌شوند. هدف از تحقیق یا پژوهش بنیادی، توسعه دانش، تئوری‌ها و پیش‌بینی‌ها است. در طرف مقابل، تحقیق یا پژوهش کاربردی، توسعه تکنیک‌ها، محصولات و فرآیندها را دنبال می‌کند. هنگام تصمیم‌گیری در مورد انتخاب یکی از این دو روش، باید از خود بپرسید که آیا به دنبال گسترش فهم علمی از یک موضوع هستید یا می‌خواهید یک مسئله کاربردی در دنیای واقعی را حل کنید.

روش تحقیق بنیادی چیست؟

«تحقیق بنیادی» (Basic Research) یا «تحقیق نظری» (Theoretical Research)، یکی از انواع روش‌های تحقیق است که بر روی تولید علم تمرکز می‌کند. توجه داشته باشید که در این نوع پژوهش، کاربردهای عملی یافته‌ها مد نظر قرار نمی‌گیرند. بنابراین، هدف اصلی، افزایش درک نسبت به یک موضوع خاص یا پاسخگویی به یک سوال تئوری است. به عنوان مثال، نویسنده‌های رساله‌های فلسفی، از اصول پژوهش بنیادی پیروی می‌کنند. یافته‌های حاصل از این نوع تحقیق، معمولا به ارائه یک فرمول ختم می‌شوند.

مزایا و محدودیت‌های روش تحقیق بنیادی چیست؟

از مزایای پژوهش بنیادی می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• تولید دانش و ارائه تئوری‌های جدید در راستای توسعه علم
• پی‌ریزی اصول اولیه برای پژوهش‌های کاربردی
• تشویق محققان به تفکر انتقادی و جستجو برای پاسخگویی به سوالات اساسی

برخی از مهم‌ترین محدودیت‌های پژوهش بنیادی عبارت هستند از:

• عدم وجود کاربردهای عملی در اغلب موارد
• نیاز به صرف زمان و منابع قابل توجه
• انتزاعی و محدود بودن یافته‌ها

روش تحقیق کاربردی چیست؟

«تحقیق کاربردی» (Applied Research)، یکی از انواع روش‌های تحقیق است که به منظور حل یک مسئله در دنیای واقعی مورد استفاده قرار می‌گیرد. در این روش تحقیق، از تئوری‌های موجود برای توسعه دانش کاربردی استفاده می‌شود. پژوهش کاربردی، در حوزه‌هایی نظیر مهندسی، کامپیوتر و پزشکی رواج دارد. از انواع پژوهش کاربردی می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• تحقیق فنی: به دنبال افزایش بهره‌وری با بهبود فرآیندها یا ماشین‌آلات در حوزه تولید است.
• تحقیق علمی: بر روی اندازه‌گیری متغیرهای خاص و پیش‌بینی رفتارها در حوزه محصولات و خدمات مورد استفاده قرار می‌گیرد.

تحقیقات بازار، یک پژوهش کاربردی محسوب می‌شود. هدف از انجام این تحقیقات، بررسی الگوهای مصرف و توسعه استراتژی‌های مناسب برای ارائه محصولات جدید، اجرای کمپین‌های تبلیغاتی و غیره است.

تحقیق کاربردی، شباهت زیادی به «تحقیق عملی» (Action Research) دارد. البته در تحقیق عملی برخلاف تحقیق کاربردی، از داده‌ها و تئوری‌های موجود استفاده نمی‌شود؛ بلکه مطالعه بر روی یک مسئله و ارائه راه‌حل برای آن، به طور همزمان صورت می‌گیرد.

مزایا و محدودیت‌های روش تحقیق کاربردی چیست؟

از مزایای پژوهش کاربردی می‌توان موارد زیر را نام برد:

• مطالعه بر روی مسائل واقعی و ارائه راه‌حل‌های ملموس و فوری برای حل آن‌ها
• پر کردن خلا بین مباحث تئوری و عملی (ایجاد رابطه بین علم و صنعت)
• امکان دریافت پشتیبانی و کمک مالی از طرف دولت و صنایع مختلف

محدودیت‌های اصلی پژوهش کاربردی در موارد زیر خلاصه می‌شوند:

• عدم توسعه دانش تئوری
• محدود بودن یافته‌ها به یک موضوع خاص
• امکان مواجه با مشکل در حین اجرای یافته‌ها

در یکی از مطالب مجله فرادرس با عنوان «روش تحقیق علمی – راهنمای کاربردی»، به بررسی کلی روش تحقیق علمی پرداختیم. اگر به یادگیری نکات اصلی در حوزه طراحی و روش تحقیق علمی علاقه‌مند هستید، این مطلب را نیز مطالعه کنید.

انواع روش تحقیق بر اساس نحوه استدلال چیست؟

روش‌های تحقیق بر اساس نحوه استدلال و نتیجه‌گیری به دو نوع کلی تحقیق استقرایی و تحقیق استنتاجی تقسیم می‌شوند. تحقیق استقرایی، بر روی توسعه تئوری‌های جدید تمرکز می‌کند. در حالیکه هدف تحقیق استنتاجی، ارزیابی تئوری‌های موجود است. در ادامه، به توضیح بیشتر در مورد این دو روش تحقیق می‌پردازیم.

تحقیق به روش استدلال استقرایی چیست؟

«تحقیق استقرایی» (Inductive Research)، یکی از انواع روش‌های تحقیق است که برای توسعه تئوری‌های جدید مورد استفاده قرار می‌گیرد. اگر نوشته‌های موجود در مورد یک موضوع، کم یا ناچیز باشند، از این روش تحقیق استفاده می‌شود. استدلال استقرایی، دارای سه مرحله شامل مشاهده، الگویابی و نتیجه‌گیری است.

به عنوان مثال، فرض کنید می‌خواهید بر روی تاثیر قیمت پروازها بر روی زمان تاخیر آن‌ها تحقیق کنید. مشاهدات شما بر روی ۱۰۰۰ پرواز ارزان‌قیمت نشان می‌دهد که تمام آن‌ها دارای تاخیر هستند. بنابراین، نتیجه می‌گیرید که تمام پروازهای ارزان‌قیمت، تاخیر خواهند داشت. البته شما نمی‌توانید اثبات کنید که این نتیجه‌گیری برای پرواز ۱۰۰۱-ام صادق است. با این وجود، هرچه تعداد نمونه‌‌های خود را بزرگ‌تر کنید، اعتبار نتیجه‌گیری‌تان بیشتر می‌شود.

مزایا و محدودیت‌های تحقیق به روش استدلال استقرایی چیست؟

برخی از مهم‌ترین مزایای پژوهش با نتیجه‌گیری به روش استدلال استقرایی عبارت هستند از:

• کشف ایده‌ها و نگرش‌های نو با امکان توسعه تئوری‌های جدید
• انعطاف‌پذیری و تطبیق‌پذیری بالا در صورت تغییر نیازهای تحقیق
• فراهم کردن داده‌های غنی با جزئیات بالا و درک از پدیده‌های پیچیده دنیای واقعی

اصلی‌ترین محدودیت روش تحقیق استقرایی این است که هیچ‌گاه نمی‌توان نتیجه بدست‌آمده از آن را به طور کامل اثبات کرد. اگر، امکان رد نتیجه‌گیری‌ها وجود دارد. از دیگر محدودیت‌های این روش تحقیق می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• نیاز به نمونه‌های بزرگ برای ارائه الگوهای عمومی
• زمان و هزینه‌بر بودن تحلیل و امکان دشوار بودن تفسیر یا توضیح یافته‌ها
• پایین بودن احتمال تکرارپذیری و بازتولید نتایج و احتمال سوگیری آن‌ها بر اساس نظر محقق

تحقیق به روش استدلال استنتاجی چیست؟

تحقیق قیاسی یا «تحقیق استنتاجی» (Deductive Research)، یکی دیگر از انواع روش تحقیق بر اساس روش استدلال است که همیشه با یک تئوری اولیه شروع می‌شود. معمولا نتیجه بدست‌آمده از تحقیق استقرایی به عنوان تئوری اولیه در تحقیق استنتاجی مورد استفاده قرار می‌گیرد. در واقع، هدف از استدلال استنتاجی، آزمایش نتایج استدلال استقرایی است. بنابراین، بدون تئوری اولیه، نمی‌توان تحقیق استنتاجی را انجام داد.

بیان مسئله (تئوری اولیه)، ارائه یک فرضیه قابل رد بر اساس تئوری اولیه، جمع‌آوری داده برای آزمایش فرضیه، تحلیل داده‌ها و تصمیم‌گیری در مورد رد فرضیه، پنج مرحله اصلی در روش تحقیق استنتاجی هستند. برای درک بهتر این فرآیند، مثال زیر را در نظر بگیرید:

1. بیان مسئله: تمام پروازهای ارزان‌قیمت، همیشه دارای تاخیر هستند.
2. ارائه فرضیه قابل رد: اگر مسافری همیشه با یک پرواز ارزان‌قیمت سفر کند، همیشه با تاخیر مواجه می‌شود.
3. جمع‌آوری داده‌ها: اطلاعات مربوط پروازهای ارزان‌قیمت جمع‌آوری می‌شود.
4. تحلیل داده‌ها: ۵ پرواز از ۱۰۰ پرواز ارزان‌قیمت، تاخیر نداشت.
5. نتیجه‌گیری: تئوری اولیه در مورد تاخیر داشتن تمام پروازهای ارزان‌قیمت رد می‌شود.

مزایا و محدودیت‌های تحقیق به روش استدلال استنتاجی چیست؟

مزایای اصلی پژوهش استنتاجی با نتیجه‌گیری به روش استدلال استنتاجی در موارد زیر خلاصه می‌شوند:

• احتمال بالای تکرارپذیری و بازتولید نتایج
• امکان بیان علیت با استفاده از تحلیل‌های آماری
• به دست آوردن نتایج مستند و کاربردی

از محدودیت‌های اصلی روش تحقیق استنتاجی می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• توانایی پایین در درک پدیده‌های پیچیده دنیای واقعی و امکان نادیده گرفتن عوامل مفهومی مهم یا داده‌های پرت
• نیاز به دانش اولیه از تئوری یا فرضیات و محدودیت در ارائه ایده‌های جدید
• امکان رخ دادن خطا در اندازه‌گیری یا اشتباه بودن اندازه‌گیری‌ها

تحقیق به روش استدلال فرضی-قیاسی چیست؟

یکی دیگر از انواع روش‌های تحقیق بر اساس استدلال، «تحقیق فرضی-قیاسی» (Hypothetico-Deductive Research) است که برای ارائه یک فرضیه بر اساس مشاهدات مستقیم پدیده‌های واقعی، نتیجه‌گیری توسط استدلال استنتاجی و رد یا تایید فرضیه با آزمایش آن مورد استفاده قرار می‌گیرد. مراحل اجرای این روش تحقیق عبارت هستند از:

1. شناسایی یک مسئله کلی
2. بیان مسئله
3. توسعه فرضیه
4. اندازه‌گیری
5. جمع‌آوری داده
6. تحلیل داده
7. تفسیر نتایج

انواع روش تحقیق بر اساس میزان کنترل متغیرها چیست؟

روش‌های تحقیق بر اساس میزان کنترل و تغییر متغیرها به انواع تحقیق تجربی، تحقیق غیرتجربی و تحقیق شبه‌تجربی تقسیم می‌شوند. وجه تمایز این روش‌ها، تاثیری است که پژوهشگر بر روی داده‌های داده‌های پژوهش می‌گذارد. در ادامه، به معرفی هر از این روش‌های تحقیق می‌پردازیم.

روش تحقیق تجربی چیست؟

«تحقیق تجربی» (Experimental Research)، به منظور مطالعه بر روی رابطه علت و معلولی انجام می‌گیرد. در این روش تحقیق، معمولا پس از تغییر یک یا چند متغیر مستقل، رفتار یک یا چند متغیر وابسته ارزیابی می‌شود. شرایط اجرای تحقیق تجربی، به شدت کنترل شده بوده و فرآیند اندازه‌گیری در آن، بر اساس دستورالعمل‌های روش علمی است.

یکی از مثال‌های معروف تحقیق تجربی، مطالعه تاثیر داروهای جدید بر روی سوژه‌های انسانی است. توجه داشته باشید که در این مثال و دیگر مثال‌های مرتبط با روش تحقیق تجربی، نمونه‌ها به صورت تصادفی در گروه‌های مختلف قرار می‌گیرند. در واقع، تحقیق تجربی، متکی به انتساب تصادفی است.

مزایا و محدودیت‌های روش تحقیق تجربی چیست؟

از مزایای اصلی پژوهش تجربی می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• سطح بالای کنترل بر روی متغیرها و عدم محدود شدن به موضوع یا صنعت خاص
• فراهم کردن یافته‌های دقیق و مخصوص یک موضوع به همراه امکان بازتولید نتایج
• یافتن روابط علت و معلولی در پدیده‌ها
• امکان ترکیب کردن روش تجربی با دیگر روش‌های تحقیق

برخی از مهم‌ترین محدودیت‌های پژوهش تجربی عبارت هستند از:

• وابستگی شدید نتایج به افراد و امکان رخ دادن خطاهای انسانی
• زمان‌بر بودن فرآیند اجرای آزمایش‌ها و متفاوت بودن شرایط آزمایش با شرایط واقعی در اغلب موارد
• امکان وجود مشکلات اخلاقی یا عملی

روش تحقیق غیرتجربی چیست؟

«تحقیق مشاهده‌ای» (Observational Research) یا «تحقیق غیرتجربی» (Non-Experimental Research)، یک پدیده را در شرایط طبیعی و بدون تغییر متغیرها مورد مطالعه قرار می‌دهد. در این روش تحقیق، پژوهشگر، هیچ دخالت مستقیمی بر روی داده‌ها ندارد و فعالیت‌های خود را محدود به اندازه‌گیری متغیرهای مورد نیاز می‌کند. به عنوان مثال، مطالعه بر روی تاثیر استفاده از مواد شیمیایی خاص بر روی یک جامعه آماری مشخص، به عنوان تحقیق غیرتجربی در نظر گرفته می‌شود.

تحقیق غیرتجربی، به دلیل ماهیت مشاهده‌ای و کیفی خود، اغلب به همراه روش تحقیق توصیفی انجام می‌گیرد. پژوهش‌های غیرتجربی، معمولا در علوم سخت (فیزیک، شیمی، زمین‌شناسی)، پزشکی و علوم اجتماعی کاربرد دارند. علت اصلی این موضوع، مسائل اخلاقی و عملی است که مانع از اجرای پژوهش‌های تجربی در برخی از حوزه‌ها می‌شود.

مزایا و محدودیت‌های روش تحقیق غیرتجربی چیست؟

بارزترین مزایای پژوهش غیرتجربی در موارد زیر خلاصه می‌شوند:

• فراهم کردن اطلاعات در مورد مباحث دشوار از نظر تحلیل با استفاده از روش‌های کم‌هزینه و بهینه
• فرآیند ساده اجرا با مشاهده مستقیم یا استفاده از داده‌های موجود
• قابلیت استفاده از یافته‌ها در مطالعات آتی با مقیاس بزرگ‌تر

از محدودیت‌های پژوهش غیرتجربی، می‌توان موارد زیر را نام برد:

• اعتبار نسبتا پایین به دلیل امکان رخ دادن سوگیری ناظر و عدم شناسایی متغیرهای مخدوش‌کننده یا متغیرهای حذف شده
• فقدان یافته‌های قطعی و تعمیم‌پذیری پایین
• عدم امکان نتیجه‌گیری در مورد میزان تاثیر متغیرها به دلیل مشاهده‌ای بودن ماهیت پژوهش و عدم کنترل متغیرها

به طور کلی، نتایج حاصل از تحقیق غیرتجربی، کمتر از روش‌های دیگر رضایت‌بخش هستند.

روش تحقیق شبه‌تجربی چیست؟

«تحقیق شبه‌تجربی» (Quasi-Experimental Research)، یکی دیگر از انواع روش تحقیق بر اساس میزان کنترل متغیرها است که مانند روش تحقیق تجربی، روی پیدا کردن رابطه علت و معلولی بین متغیرهای مستقل و وابسته تمرکز می‌کند. البته برخلاف پژوهش تجربی، پژوهش شبه‌تجربی، متکی به انتساب تصادفی نیست. در عوض، نمونه‌ها بر اساس معیارهای غیرتصادفی در گروه‌های مختلف قرار می‌گیرند. دلیل این موضوع، محدودیت‌های اخلاقی یا عملی برای اجرای آزمایش‌های واقعی است.

به عنوان مثال، بیماران یک کلینیک درمانی خاص را در نظر بگیرید. پژوهشگری می‌خواهد بر روی تاثیر داروهای جدید بر روی درمان بیماری تحقیق کند. در پژوهش تجربی، تعدادی از بیماران به صورت تصادفی در گروه افراد دریافت‌کننده داروهای واقعی قرار می‌گیرند و باقی بیماران (گروه کنترل)، به مصرف داروهای قبلی خود ادامه می‌دهند.

اکنون فرض کنید تعدادی از بیماران خواستار استفاده از داروهای جدید و تعدادی دیگر، خواستار ادامه استفاده از داروهای قبلی خود باشند. در این شرایط، انتخاب گروه‌ها، تصادفی نیست. به این ترتیب، می‌توان مطالعه را با استفاده از روش شبه‌تجربی انجام داد.

مزایا و محدودیت‌های روش تحقیق شبه‌تجربی چیست؟

پژوهش شبه‌تجربی، از مزایای زیر بهره می‌برد:

• اعتبار بیرونی بیشتر در مقایسه با اغلب پژوهش‌های تجربی به دلیل تاثیر مداخلات واقعی به جای شرایط آزمایشگاهی
• اعتبار درونی بیشتر در مقایسه با پژوهش‌های غیرتجربی به دلیل کنترل بهتر بر روی متغیرهای مخدوش‌کننده

محدودیت‌های پژوهش شبه‌تجربی در موارد زیر خلاصه می‌شوند:

• اعتبار درونی کمتر در مقایسه با پژوهش‌های تجربی واقعی به دلیل غیرتصادفی بودن گروه‌بندی‌‌ها و دشوار بودن تایید اعتبار تمام متغیرهای مخدوش‌کننده
• امکان وجود اشتباه یا نقص در داده‌های قدیمی و جمع‌آوری شده برای مقاصد دیگر

انواع روش تحقیق بر اساس زمان جمع‌آوری داده‌ها چیست؟

روش‌های تحقیق بر اساس زمان جمع‌آوری داده‌ها، به انواع مطالعه طولی و مطالعه مقطعی تقسیم می‌شوند. در مطالعه مقطعی، جمع‌آوری داده‌ها در یک بازه زمانی مشخص و یکسان صورت می‌گیرد. در مطالعه طولی، جمع‌آوری داده در بازه‌های زمانی مختلف انجام می‌‌شود. در ادامه به توضیح بیشتر در مورد هر یک از این روش‌های تحقیق می‌پردازیم.

روش تحقیق طولی چیست؟

«مطالعه طولی» (Longitudinal Study)، یکی از انواع روش تحقیق همبستگی است که در آن، پژوهشگر به اجرای آزمایش‌های تکراری بر روی نمونه‌های ثابت می‌پردازد تا بتواند هرگونه تغییر را در گذر زمان شناسایی کند. در این روش تحقیق، پژوهشگر، با وجود مشاهده و جمع‌آوری داده‌های مرتبط با متغیرهای مختلف، تاثیری بر روی آن‌ها نمی‌گذارد. مطالعه طولی، کاربرد زیادی در حوزه‌های درمان، اقتصاد و همه‌گیرشناسی دارد. با این وجود، برخی از محققان از این روش تحقیق در علوم پزشکی و اجتماعی نیز استفاده می‌کنند.

بازه زمانی مشخصی برای اجرای مطالعات طولی تعریف نمی‌شود. این مطالعات را می‌توان در چند هفته تا چند دهه انجام داد. البته در اغلب موارد، حداقل بازه زمانی یک سال را برای آن‌ها در نظر می‌گیرند. مطالعه بر روی تاثیر استعمال سیگار بر روی سرطان معده، نمونه‌ای از مطالعات طولی است.

مزایا و محدودیت‌های روش تحقیق طولی چیست؟

از مزایای تحقیق طولی می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• دنبال کردن وضعیت سوژه به صورت زنده و درک بهتر توالی رویدادها (درک رابطه علت و معلولی)
• مشاهدات مکرر یک نمونه در طول زمان و عدم انتساب علت تفاوت خروجی‌ها به تفاوت نمونه‌ها
• حذف سوگیری یادآوری (عدم توانایی در به خاطر آوردن درست رویدادهای گذشته)

محدودیت‌های تحقیق طولی عبارت هستند از:

• نیاز به صرف زمان و هزینه زیاد به همراه تعهد قابل توجه برای رسیدن به نتیجه
• ریزش مشارکت‌کنندگان به دلیل طولانی بودن تحقیق و امکان تاثیر این ریزش بر روی اعتبار نتایج

روش تحقیق مقطعی چیست؟

«مطالعه مقطعی» (Cross-Sectional Study)، با جمع‌آوری داده‌ها از نمونه‌های متفاوت در یک زمان ثابت انجام می‌گیرد. در این روش تحقیق نیز مانند مطالعه طولی، پژوهشگر، متغیرها را مشاهده می‌کند و تاثیری بر روی آن‌ها نمی‌گذارد. مطالعه مقطعی، کاربرد گسترده‌ای در اقتصاد، روانشناسی، درمان، همه‌گیرشناسی و دیگر علوم اجتماعی دارد. تصویر زیر، مقایسه کلی مطالعه طولی و مقطعی را نمایش می‌دهد.

تحقیق مقطعی، گزینه آسان و ارزانی برای جمع‌آوری داده‌های اولیه و شناسایی همبستگی بین آن‌ها است. این داد‌ها را می‌توان برای مطالعات بیشتر در تحقیق طولی مورد استفاده قرار داد. به عنوان مثال، فرض کنید می‌خواهید بر روی تاثیر رژیم غذایی با کربوهیدرات پایین بر میزان وزن و قند خون بیماران دیابتی تحقیق مقطعی کنید. اگر نتایج این تحقیق، نشان‌دهنده کاهش وزن بیماران جوان و عدم تغییر بیماران پیر باشد، امکان انجام تحقیق طولی برای بررسی بیشتر موضوع، با در نظر گرفتن نمونه‌های جوان فراهم می‌شود. در واقع، بدون انجام مطالعه مقطعی، نمی‌توانسید گروه تمرکز (بیماران جوان) را برای ادامه تحقیقات تشخیص دهید.

مزایا و محدودیت‌های روش تحقیق مقطعی چیست؟

از مزایای اصلی مطالعه مقطعی می‌توان موارد زیر را نام برد:

• هزینه پایین‌تر به دلیل جمع‌آوری داده‌ها در بازه زمانی محدود
• امکان جمع‌آوری داده‌ها از نمونه‌های بزرگ و مقایسه تفاوت‌های گروه‌های مختلف
• ارزیابی و ثبت اطلاعات مربوط به یک زمان مشخص و زمینه‌سازی برای انجام تحقیقات بیشتر

محددیت‌های مطالعه مقطعی را می‌توان در موارد زیر خلاصه کرد:

• دشوار بودن پیدا کردن رابطه علت و معلولی به دلیل اندازه‌گیری یکباره علت و معلول فرضی
• عدم امکان نتیجه‌‌گیری در مورد اثرات بلندمدت یافته‌ها
• امکان نامتناسب بودن بازه زمانی اجرای مطالعه برای نمایش ویژگی‌های کامل گروه

بازه زمان، عامل بسیار مهمی در انتخاب بین روش‌های تحقیق طولی و مقطعی و اعتبار نتایج بدست‌آمده است. به عنوان مثال، مطالعه بر روی تاثیر مراجعه به روانشناس برای از بین بردن افسردگی را در نظر بگیرید. اگر افراد افسرده، در بازه زمانی نزدیک به قبل از جمع‌آوری داده‌ها، به روانشناس مراجعه کرده باشند، امکان دارد به اشتباه نتیجه بگیرید که مراجعه به روانشناس باعث افسردگی می‌شود.

انواع روش تحقیق بر اساس محیط جمع‌آوری داده‌ها چیست؟

روش‌های تحقیق بر اساس محیط جمع‌آوری داده‌ها، به انواع تحقیق اسنادی، تحقیق میدانی، تحقیق آزمایشگاهی و تحقیق ترکیبی تقسیم می‌شوند. در ادامه، به معرفی ویژگی‌های هر یک از این روش‌ها می‌پردازیم.

روش تحقیق اسنادی چیست؟

«تحقیق اسنادی» (Documentary Research)، یکی از انواع روش‌های تحقیق است که در آن، از اسناد رسمی یا شخصی به عنوان منبع اطلاعات استفاده می‌شود. این نوع تحقیق، در تهیه پیشینه پژوهش یا مطالعات موردی کاربرد دارد. از منابع اطلاعاتی رایج در تحقیق اسنادی می‌توان به روزنامه‌ها، نقشه‌ها، انتشارات دولتی، فایل‌های کامپیوتری، نوارها و غیره اشاره کرد.

پژوهش اسنادی، بیشتر در مطالعات اجتماعی، بررسی بایگانی‌ها و تفسیر هنری مورد استفاده قرار می‌گیرد. نکته مهم در اجرای این روش تحقیق، کنترل کیفیت اسناد و منابع انتخابی است. کیفیت منابع، با در نظر گرفتن موارد زیر تایید می‌شود:

• اصالت اسناد
• اعتبار اسناد
• معرف بودن اطلاعات اسناد
• مفاهیم استخراجی از اسناد

مزایا و محدودیت‌های روش تحقیق اسنادی چیست؟

برخی از مزایای پژوهش اسنادی عبارت هستند از:

• هزینه پایین و دسترسی آسان به اطلاعات
• عدم نیاز به حضور پژوهشگر در هنگام جمع‌آوری داده‌ها و سرعت بالای اجرای تحقیق
• سوگیری پایین و امکان نتیجه‌گیری بر اساس رویدادها و داده‌های گذشته

از محدودیت‌های پژوهش اسنادی می‌توان موارد زیر را نام برد:

• عدم وجود روش‌های قطعی برای تایید یا رد اعتبار داده‌ها
• امکان مواجهه با اسناد ناقص
• احتمال عدم مطابقت موضوع اصلی اسناد مورد استفاده با هدف تحقیق

روش تحقیق میدانی چیست؟

«تحقیق میدانی» (Field Research)، یکی از انواع روش تحقیق کیفی محسوب می‌شود که اجرای آن با جمع‌آوری داده در محل رخ دادن پدیده مورد مطالعه و بر اساس مشاهدات مستقیم صورت می‌گیرد. به عبارت دیگر، در تحقیق میدانی، پژوهشگر به محیط واقعی قدم می‌گذارد و داده‌های مورد نیاز خود را جمع‌‌آوری می‌کند. دلیل اصلی اجرای این روش، برطرف کردن کمبود داده‌‌ها، درک بهتر ماهیت تحقیق و افزایش کیفیت داده‌های موجود است.

تحقیق میدانی از یک محیط مشخص و با تحلیل یک رفتار خاص از سوژه مورد نظر شروع می‌شود. به دلیل طبیعی و واقعی بودن محیط، به دست آوردن رابطه علت و معلولی دشوار است. از این‌رو، در این روش تحقیق، معمولا همبستگی دو یا چند متغیر مورد مطالعه قرار می‌گیرد.

مزایا و محدودیت‌های روش تحقیق میدانی چیست؟

از مزایای پژوهش میدانی می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• اجرا در محیط طبیعی و دنیای واقعی، بدون دخالت بر روی متغیرها
• امکان جمع‌آوری داده‌های مرتبط با موضوعات فرعی
• به دست آوردن درک عمیق از ماهیت رفتار سوژه‌های تحقیق، به دلیل نزدیکی به آن‌ها

محدودیت‌های پژوهش میدانی عبارت هستند از:

• نیاز به صرف زمان و هزینه بالا
• دشوار بودن جلوگیری از سوگیری
• غیرممکن بودن کنترل متغیرهای بیرونی و تغییر ماهیت تحقیق

روش تحقیق آزمایشگاهی چیست؟

«تحقیق آزمایشگاهی» (Laboratory Research)، یکی از روش‌های اجرای تحقیق در محیط کنترل شده است. در این روش تحقیق، یک متغیر وابسته ایزوله می‌شود و رابطه بین دیگر متغیرها، با استفاده از روش‌های علمی به دست می‌آید. مطالعات آزمایشگاهی، کاربرد گسترده‌ای در بسیاری از حوزه‌ها دارد.

مزایا و محدودیت‌های روش تحقیق آزمایشگاهی چیست؟

از مزایای اصلی پژوهش آزمایشگاهی می‌توان موارد زیر را نام برد:

• کنترل کامل بر روی متغیرها و تغییر آن‌ها برای پیدا کردن رابطه بین دیگر متغیرها
• دقت بالای نتایج بدست‌آمده و تکرارپذیری آن‌ها
• رعایت دستورالعمل‌های اخلاقی

محدودیت‌های پژوهش آزمایشگاهی در موارد زیر خلاصه می‌شوند:

• جمع‌آوری داده‌ها در محیط مصنوعی و به دور از شرایط دنیای واقعی
• امکان رخ دادن سوگیری ویژگی‌های خواسته شده
• تعمیم‌پذیری محدود نتایج

انواع روش تحقیق بر اساس نحوه جمع‌آوری داده‌ها چیست؟

روش‌های تحقیق بر اساس نحوه جمع‌آوری داده‌ها، به انواع تحقیق احتمالی و تحقیق غیراحتمالی تقسیم می‌شوند. در ادامه، به معرفی ویژگی‌های این دو روش می‌پردازیم.

تحقیق با نمونه‌گیری به روش احتمالی چیست؟

«نمونه‌گیری احتمالی» (Probability Sampling)، یکی از روش‌های نمونه‌گیری در پژوهش است که با انتخاب تصادفی نمونه یا بخشی از جامعه هدف انجام می‌گیرد. برای احراز تصادفی بودن، هر واحد مورد تحقیق (فرد، کسب و کار، سازمان، شی و غیره)، شانس برابری برای انتخاب شدن دارد.

از متداول‌ترین روش‌های نمونه‌گیری تصادفی می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• نمونه‌گیری تصادفی ساده: اختصاص شانس برابر به تمام اعضای جامعه (انتخاب ۱۰۰ نفر از میان ۴۰۰۰ نفر برای بیان دیدگاه خود در مورد یک موضوع)
• نمونه‌گیری طبقه‌بندی شده: انتخاب تصادفی از یک زیرمجموعه مشخص از جامعه (مانند انتخاب یک جنسیت خاص نظیر مرد یا زن برای انجام تحقیقات)
• نمونه‌گیری سیستماتیک: انتخاب نمونه‌های تصادفی در یک بازه منظم توسط انتخاب نمونه اول به صورت تصادفی و انتخاب نمونه‌های بعدی با فاصله مشخص و ثابت
• نمونه‌گیری خوشه‌ای: تقسیم‌بندی جامعه به گروه‌های مختلف (خوشه) و انتخاب زیرمجموعه‌ای از خوشه‌ها به عنوان نمونه

مزایا و محدودیت‌های تحقیق با نمونه‌گیری به روش احتمالی چیست؟

برخی از مهم‌ترین مزایای تحقیق با نمونه‌گیری به روش احتمالی عبارت هستند از:

• نمونه‌های انتخابی، معرف جامعه در مقیاس بزرگ هستند. به همین دلیل، امکان تعمیم نتایج وجود دارد.
• در برخی از آزمایش‌های احتمالی مانند رگرسیون خطی، آزمون T و تحلیل واریانس، امکان تخمین توزیع واقعی جامعه و تعیین رابطه همبستگی یا رابطه علت و معلولی بین متغیرها وجود دارد.

محدودیت‌‌های اصلی تحقیق با نمونه‌گیری به روش احتمالی می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• دشوار بودن دسترسی به فهرست حاوی اطلاعات کل جامعه به دلیل مسائل اخلاقی، حریم خصوصی یا عدم وجود چنین فهرستی
• امکان رخ دادن سوگیری نمونه‌گیری، در صورت شامل نبودن نمونه و یا تحریف جامعه

تحقیق با نمونه‌گیری به روش غیراحتمالی چیست؟

«نمونه‌گیری غیراحتمالی» (Non-Probability Sampling)، یکی از روش‌های نمونه‌گیری در پژوهش است که از معیارهای غیرتصادفی نظیر دسترسی، نزدیکی جغرافیایی یا دانش متخصصان برای انتخاب نمونه و پاسخ به سوالات تحقیق استفاده می‌کند. این روش، معمولا هنگام نامشخص بودن یا ممکن نبودن شناسایی پارامترهای مختلف جامعه مورد استفاده قرار می‌گیرد. از انواع نمونه‌گیری‌های غیراحتمالی می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• نمونه‌گیری راحت: انتخاب نمونه‌ها بر اساس عوامل موثر بر راحتی پژوهشگر نظیر دسترسی، نزدیکی و وجود ارتباط با جامعه مورد نظر
• نمونه‌گیری سهمیه‌ای: انتخاب تعداد یا نسبت مشخصی از جامعه
• نمونه‌گیری داوطلبانه: استفاده از داده‌های افراد مشارکت‌کننده در تحقیق به صورت داوطلبانه
• نمونه‌گیری گلوله‌برفی: استفاده از یک واحد جامعه برای رسیدن به واحدهای دیگر و افزایش نمونه آماری

مزایا و محدودیت‌های تحقیق با نمونه‌گیری به روش غیراحتمالی چیست؟

از مزایای اصلی تحقیق با نمونه‌گیری به روش غیراحتمالی می‌توان موارد زیر را نام برد:

• دسترسی بالا به سوژه‌ها و عدم نیاز به چارچوب خاص برای نمونه‌گیری
• امکان هدف قرار دادن گروه خاصی از جامعه
• فراهم کردن داده‌های مورد نیاز برای انواع دیگر روش‌های تعمیم نتایج

محدودیت‌های تحقیق با نمونه‌گیری به روش غیراحتمالی عبارت هستند از:

• پایین بودن سطح اعتبار و تعمیم‌پذیری به دلیل احتمال بسیار پایین معرف بودن نمونه‌ها
• ریسک بالای انواع سوگیری‌ها از جمله سوگیری نمونه‌گیری، سوگیری ناظر و غیره

مراحل انتخاب بهترین روش تحقیق چیست؟

پیش از انتخاب روش یا روش‌های تحقیق، باید چند نکته را مد نظر داشته باشید. ماهیت پژوهش، اصول رایج در حوزه تخصصی و عملی بودن روش‌ها، از عوامل موثر بر انتخاب روش تحقیق هستند. بر این اساس، مراحل انتخاب بهترین روش تحقیق به صورت زیر خلاصه می‌شوند:

1. بیان اهداف و سوال پژوهش
2. اشاره به پژوهش‌های مرتبط و موثر بودن روش‌های مورد استفاده در اجرای آن‌ها
3. طراحی ساختار و پیدا کردن منابع مورد نیاز برای شروع پژوهش
4. نوشتن جزئیات روش‌شناسی پژوهش و مرور آن

در ادامه، به توضیح مختصر هر یک از مراحل بالا می‌پردازیم.

بیان اهداف پژوهش

فارغ از نحوه استنباط و نتیجه‌گیری نهایی، پیش از انتخاب بهترین روش تحقیق، باید به خوبی در مورد اهداف پژوهش فکر کنید. از خود سوال بپرسید که از انجام پژوهش، به چیزی می‌خواهید برسید. تعیین متغیرهای تاثیرگذار، پاسخ به این سوال را ساده‌تر می‌کند. بنابراین، اولین قدم در انتخاب بهترین روش تحقیق، مشخص کردن سوال اصلی پژوهش و اهداف نهایی آن است.

مرور پژوهش‌های مشابه

در بخش‌های قبل دیدیم که روش‌های بسیار متنوعی برای انجام یک تحقیق وجود دارد و لزوما همه این روش‌ها برای تحقیق شما مناسب نیستند. بنابراین، فرآیند انتخاب بهترین روش تحقیق، کمی پیچیده است. البته اگر به پژوهش‌های صورت‌گرفته توسط محققان مرتبط با حوزه تخصصی خود نگاهی بیندازید، بخش عمده‌ای از مشکلاتتان حل می‌شود. با مرور پژوهش‌های مشابه و مرتبط، به مجموعه‌ای از گزینه‌های معقول و قابل اجرا می‌رسید.

طراحی ساختار اجرای پژوهش

همه پژوهش‌های مرتبط با موضوع مورد نظر شما، از یک روش جمع‌آوری داده استفاده نمی‌کنند. برخی از روش‌های جمع‌آوری داده، سخت، دشوار و هزینه‌بر هستند. پیش از انتخاب نهایی روش تحقیق، این نکات را مد نظر قرار دهید. سپس، ساختار کلی نحوه اجرای پژوهش خود را طراحی کنید.

بیان جزئیات روش انتخابی

پس از انتخاب روش تحقیق مورد نظر، تمام فعالیت‌های ضروری برای اجرای آن را با جزئیات به روی کاغذ بیاورید. در کنار این فعالیت‌ها، زمان و منابع تقریبی مورد نیاز را نیز ذکر کنید. این کار، باعث درک بهتر شما از روش انتخابی و آمادگی برای عبور از چالش‌های احتمالی می‌شود.

طرح تحقیق چیست و چه مراحلی دارد؟

«طرح تحقیق» (Research Design)، استراتژی مورد استفاده برای پاسخ‌گویی به سوالات تحقیق است. یک طرح تحقیق مناسب، باعث سازگاری روش تحقیق با اهداف تحقیق می‌شود. این طرح به شما کمک می‌کند تا بهترین روش تحلیل را برای داده‌های خود انتخاب کنید.

به طور کلی، ارائه طرح تحقق، طی شش مرحله زیر انجام می‌گیرد:

1. در نظر گرفتن هدف و رویکرد
2. انتخاب روش تحقیق
3. شناسایی جامعه آماری و روش نمونه‌گیری
4. انتخاب روش یا روش‌های جمع‌آوری داده
5. برنامه‌ریزی در مورد فرآیندهای جمع‌آوری داده
6. تصمیم‌گیری در مورد استراتژی‌های تحلیل داده‌های جمع‌آوری شده

در ادامه، به توضیح مختصر هر یک از مراحل بالا می‌پردازیم.

تعیین هدف و رویکرد در طرح تحقیق

پیش از طراحی تحقیق، باید ایده‌ها و سوالات مورد نظر خود را به وضوح بیان کنید. سپس، به انتخاب رویکرد اصلی پژوهش، از نظر کمی یا کیفی بودن فرآیندها بپردازید. در بخش‌های قبلی، به طور جزئی‌تر راجع به روش‌های تحقیق کمی و کیفی صحبت کردیم.

انتخاب دقیق‌تر روش تحقیق

کمی یا کیفی بودن تحقیق، رویکرد کلی شما نسبت به موضوع مورد نظر را نمایش می‌دهد. به منظور تعیین جزئیات فرآیندها و فعالیت‌های دخیل در اجرای پژوهش، باید روش تحقیق متناسب با هر رویکرد را مشخص کنید. به عنوان مثال، تحقیق‌های کمی می‌توانند به صورت تجربی، شبه‌تجربی، توصیفی، همبستگی و غیره اجرا شوند. اجرای تحقیق‌های کیفی، معمولا با استفاده از مطالعه موردی، نظریه داده‌بنیاد، پدیدارشناسی، قوم‌نگاری و غیره صورت می‌گیرد.

شناسایی جامعه آماری و روش نمونه‌گیری

طرح تحقیق، باید اشخاص، اشیا، مفاهیم و سوژه‌های مورد نظر پژوهش را به طور واضح و مشخص بیان کرده باشد. علاوه بر این، اشاره نحوه انتخاب مشارکت‌کننده‌ها و سوژه‌ها نیز اهمیت بالایی دارد. تمام اعضای گروه مورد مطالعه، با عنوان جامعه آماری شناخته می‌شوند. نتیجه تحقیق، در مورد این جامعه خواهد بود. با این وجود، مطالعه بر روی نمونه آماری (گروه کوچکی از جامعه آماری) صورت می‌گیرد. جمع‌آوری نمونه، به صورت آماری و غیرآماری است.

انتخاب روش جمع‌آوری داده

روش‌های جمع‌آوری داده، نحوه اندازه‌گیری متغیرها و جمع‌آوری اطلاعات را مشخص می‌کنند. این روش‌ها، باعث دسترسی به دانش جدید و به دست آوردن دیدگاه‌های اصیل می‌شود. امکان انتخاب یک یا چند روش جمع‌آوری داده در پژوهش وجود دارد. روش‌‌های نظرسنجی و مشاهده‌ای، از متداول‌ترین گزینه‌ها برای انجام این کار هستند. علاوه بر این، با توجه به حوزه فعالیت، می‌توان از رویکردها و فناوری‌های تخصصی جهت جمع‌آوری داده استفاده کرد. در صورتی که زمان کافی برای جمع‌آوری داده‌های دست‌اول وجود نداشته باشد، پژوهشگران معمولا به داده‌های دست‌دو (داده‌های موجود و جمع‌آوری شده توسط دیگران) روی می‌آورند.

برنامه‌ریزی فرآیند جمع‌آوری داده

در حین انتخاب رویکردها و روش‌های مورد استفاده برای انجام فعالیت‌های مختلف پژوهش، باید در مورد نحوه اجرای هر یک از فعالیت‌ها و فرآیندها نیز برنامه‌ریزی کنید. این کار، باعث پیوستگی، دقت و پیشگیری از سوگیری می‌شود. در این مرحله، تبدیل داده‌های مفهومی به داده‌های قابل اندازه‌گیری، تکرارپذیری نتایج و اعتبار آن‌ها را در نظر بگیرید.

انتخاب استراتژی تحلیل داده

ابزارهای مختلفی برای تحلیل داده‌های جمع‌آوری شده در یک پژوهش به روش کمی، کیفی و ترکیبی وجود دارند. در پژوهش کمی، معمولا از تحلیل‌های آماری استفاده می‌شود. در پژوهش به روش کیفی، اغلب تحلیل‌های موضوعی و گفتمان مورد استفاده قرار می‌گیرند. یکی از نکات مهم در اجرای مراحل مختلف تهیه طرح تحقیق و انجام فرآیندهای پژوهش، رعایت اصول اخلاقی است. در بخش بعدی، به توضیح در مورد این موضوع می‌پردازیم.

ملاحظات اخلاقی در روش تحقیق چیست؟

اخلاق در پژوهش، یکی از بخش‌های مهم در طرح و روش‌های مختلف تحقیق است. پژوهشگران و دانشمندان، همواره باید مجموعه‌ای از ملاحظات اخلاقی را در حین اجرای تحقیقات خود بر روی درک پدیده‌های زندگی واقعی، تاثیرگذاری داروها، بررسی رفتارها و به طور کلی روش‌های بهبود زندگی انسان‌ها مد نظر قرار دهند. هدف اصلی رعایت این ملاحظات، عبارت است از:

• حفظ حقوق مشارکت‌کنندگان در تحقیق
• بهبود اعتبار تحقیق
• حفظ صداقت و اخلاق آکادمیک

در این بخش، به معرفی انواع ملاحظات اخلاقی در روش تحقیق از جمله مشارکت داوطلبانه، رضایت آگاهانه، ناشناسی، محرمانگی، امکان آسیب و اعلام نتایج می‌پردازیم.

مشارکت داوطلبانه در روش تحقیق چیست؟

«مشارکت داوطلبانه» (Voluntary Participation)، یعنی تمام افرادی که پژوهش بر روی آن‌ها انجام می‌شود، باید به صورت آزادانه و بدون هیچ فشاری در تحقیق مشارکت کنند. به عنوان مثال، هنگام جذب مشارکت‌کننده برای انجام یک آزمایش، پژوهشگر باید به تمام مشارکت‌کنندگان احتمالی، راجع به اختیارشان در پیوستن به مطالعات یا آزادی در انصراف از ادامه مشارکت (بدون عواقب منفی) اطلاع دهد.

رضایت آگاهانه در روش تحقیق چیست؟

«رضایت آگاهانه» (Informed Consent)، یعنی تمام مشارکت‌کنندگان احتمالی، باید در مورد تمام اطلاعات ضروری و موثر بر تصمیم‌گیری‌شان برای پیوستن یا عدم مشارکت در پژوهش مطلع شوند. فواید، ریسک‌ها، بودجه و مجوزهای سازمانی، از جمله اطلاعات مهم در این زمینه هستند.

به عنوان مثال، اجرای یک نظرسنجی سریع با مشارکت افراد حاضر در یک ایستگاه مترو را در نظر بگیرید. هنگام پرسیدن سوالات یا ارائه پرسش‌نامه به افراد علاقه‌مند به مشارکت، باید در مورد هدف مطالعه، ریسک‌ها و فواید مشارکت، مدت زمان احتمالی مشارکت و سازمان تاییدکننده پژوهش توضیح دهید. علاوه بر این، اشاره به محرمانه بودن داده‌ها و امکان انصراف از پر کردن نظرسنجی نیز ضروری است.

ناشناسی در روش تحقیق چیست؟

«ناشناسی» (Anonymity)، یعنی نیازی به اطلاع از مشخصات هویتی مشارکت‌کنندگان نیست. به عبارت دیگر، نباید هیچ راهی برای ارتباط دادن داده‌های مشارکت‌کنندگان به اطلاعات هویتی آن‌ها وجود داشته باشد. نام، شماره تلفن، آدرس ایمیل، آپی کامپیوتر، مشخصات فیزیکی، عکس و ویدیو، از جمله اطلاعاتی هستند که ناشناس بودن مشارکت‌کنندگان را زیر سوال می‌برند.

به عنوان مثال، نظرسنجی از دانشجویان یک دانشگاه را در نظر بگیرید. شما از مشارکت‌کنندگان می‌خواهید تا اطلاعاتی نظیر شهر محل زندگی، جنسیت، ملیت و نژاد خود را بیان کنند. در این شرایط، امکان حدس زدن اطلاعات هویتی فرد از طرف افراد دیگر مانند همکلاسی‌ها وجود دارد. بنابراین، باید داده‌ها را ناشناس کنید. به این منظور، یک عدد سه‌رقمی تصادفی را به هر مشارکت‌کننده و برگه نظرسنجی وی اختصاص دهید. سپس، اطلاعات شناسایی هر مشارکت‌کننده را در یک برگه جداگانه با همان کد وارد کنید.

محرمانگی در روش تحقیق چیست؟

«محرمانگی» (Confidentiality)، یعنی با وجود مطلع بودن شما از هویت افراد مشارکت‌کننده، اطلاعات شناسایی آن‌ها را درون گزارش خود بیان نکنید. رعایت این اصل اخلاقی، نیازمند اتخاذ اقدامات ضروری برای جلوگیری از هرگونه احتمال به خطر افتادن حریم خصوصی مشارکت‌کنندگان است.

به عنوان مثال، قرار دادن اطلاعات چاپی درون کشوهای قفل‌دار یا اطلاعات کامپیوتری در پوشه‌های دارای کلمه عبور، یکی از این اقدامات در جهت حفظ محرمانگی داده‌های پژوهش محسوب می‌شود.

امکان آسیب در روش تحقیق چیست؟

«امکان آسیب» (Potential for Harm)، یکی دیگر از ملاحظات اخلاق در پژوهش است. یک پژوهشگر باید تمام منابع احتمالی آسیب به مشارکت‌کننده از قبیل آسیب روانی، اجتماعی، فیزیکی و قانونی را در نظر بگیرد. به عنوان مثال، فرض کنید می‌خواهید به انجام تحقیق در مورد استرس بپردازید. مشارکت‌کنندگان در این تحقیق، احتمالا با سوالاتی روبرو می‌شوند که ممکن است برخی از احساسات منفی را در آن‌ها به وجود بیاورد. بنابراین، باید افراد مشارکت‌کننده را در مورد ماهیت سوالات و آسیب‌های احتمالی پاسخ دادن به آن‌ها آگاه کنید.

اعلام نتایج در روش تحقیق چیست؟

«اعلام نتایج» (Results Communication)، گاهی اوقات باعث پدید آمدن مسائل اخلاقی مانند سرقت ادبی یا می‌شود.

• «سرقت ادبی» (Plagiarism): به معنی انتشار نتیجه کار دیگران به عنوان کار خودتان است.
• «جعل پژوهش» (Research Misconduct): به معنی داده‌سازی، تغییر داده‌های تحلیلی یا ارائه نادرست نتایج پژوهش است.

در انتخاب روش تحقیق و اجرای صحیح آن، حتما باید ملاحظات اخلاقی را در نظر بگیرید تا حقوق خود و دیگران را ضایع نکنید. اعتبار تحقیق شما، علاوه بر مسائل تخصصی و علمی، به مسائل اخلاقی نیز بستگی خواهد داشت.

بهترین مسیر یادگیری انواع روش‌های تحقیق چیست؟

اغلب دانشجویان، بخصوص دانشجویان مقطع کارشناسی ارشد، طی درسی با عنوان «سمینار و روش تحقیق» با اصول اولیه پژوهش آشنا می‌شوند. این درس، پیش‌نیاز پایان‌نامه است. البته اصول و نکات ارائه شده در آن، علاوه بر نگارش پایان‌نامه، در نگارش مقالات علمی نیز کاربرد دارد. به همین دلیل، اولین قدم در یادگیری انواع روش‌‌های تحقیق، آشنایی با کاربرد این روش‌ها در نگارش پایان‌نامه و مقاله است. فرادرس، چندین فیلم آموزشی مفید و کاربردی را در این زمینه تهیه کرده است که برخی از پربازدیدترین آن‌ها را در ادامه آورده‌ایم:

برخی از دانشجویان با نگارش پایان‌نامه و مقالات علمی، به پژوهش علاقه‌مند می‌شوند. قدم بعدی برای این افراد، یادگیری اصول حرفه‌ای و آشنایی کامل با انواع روش‌های تحقیق است. فیلم‌های آموزشی زیر، تمام نکات مورد نیاز در مورد روش‌های اصلی تحقیق را به شما یاد می‌دهند:

با وجود شباهت‌های زیاد بین فرآیند کلی پژوهش، جزئیات انجام پژوهش در اغلب رشته‌ها با یکدیگر تفاوت دارد. بنابراین، بهتر است هر پژوهشگری، با نکات مربوط به تحقیق در حوزه تخصصی خود آشنا باشد. فرادرس، چندین فیلم آموزشی تخصصی نیز در این زمینه تهیه کرده است که عنوان آن‌ها را در ادامه مشاهده می‌کنید:

بهترین نرم‌افزار برای انواع روش های تحقیق چیست؟

در آخرین بخش این مطلب از مجله فرادرس، به معرفی بهترین نرم‌افزار برای انواع روش های تحقیق می‌پردازیم. بر اساس دسته‌بندی کلی، روش‌های تحقیق به انواع کیفی، کمی و ترکیبی تقسیم می‌شوند. محققان، به منظور مدیریت و تحلیل داده‌های جمع‌آوری شده توسط این روش‌ها، معمولا از ابزارهای کامپیوتری استفاده می‌کنند. برخی از بهترین ابزارهای کامپیوتری برای انواع روش‌های تحقیق عبارت هستند از:

• ابزارهای تحقیق کیفی: نرم‌افزار ATLAS.ti، نرم‌افزار NVivo و نرم‌افزار MAXQDA
• ابزارهای تحقیق کمی: نرم‌افزار SPSS، زبان برنامه‌نویسی Python، زبان برنامه‌نویسی R و نرم‌افزار STATA
• ابزارهای تحقیق ترکیبی: نرم‌افزار Dedoose و نرم‌افزار QDA Miner

در ادامه، به معرفی کاربرد ابزارهای بالا در انواع روش تحقیق می‌پردازیم.

کاربرد نرم‌افزار ATLAS.ti در پژوهش کیفی

«ATLAS.ti»، یکی از بهترین نرم‌افزارهای تخصصی برای انجام تحقیق کیفی است که به منظور تحلیل نوشته‌ها، تهیه پیشینه تحقیق، ساخت دیاگرام‌های شبکه‌ای و مصورسازی داده‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرد.

کاربرد نرم‌افزار NVivo در پژوهش کیفی

«NVivo»، یکی دیگر از بهترین نرم‌افزارهای تحقیق کیفی است که امکان کدگذاری، طبقه‌بندی مفاهیم، تحلیل مفاهیم مستخرج از مصاحبه‌شوندگان، تهیه گزارش‌های تصویری و مدل‌سازی را فراهم می‌کند.

کاربرد نرم‌افزار MAXQDA در پژوهش کیفی

«MAXQDA»، یک نرم‌افزار کاربردی برای تحلیل متن، تصاویر، فیلم‌ها، فایل‌های صوتی و سایر انواع داده‌های کیفی است. از قابلیت‌های این نرم‌افزار می‌توان به مدیریت مستندات، کدگذاری داده‌ها، لینک دادن، تنظیم یادآور، جستجوی پیشرفته، امکان کار گروهی و تهیه گزارش‌های مختلف اشاره کرد.

کاربرد نرم‌افزار SPSS در پژوهش کمی

نرم‌افزار «اس‌پی‌اس‌اس» (SPSS)، یکی بهترین نرم‌افزارهای آماری است که برای پژوهش در حوزه‌های مختلف مورد استفاده قرار می‌گیرد. عنوان این نرم‌افزار، مخفف «بسته آماری برای علوم اجتماعی» (Statistical Package for the Social Sciences) است. قابلیت‌ها و ابزارهای قدرتمند SPSS، آن را به یکی از گزینه‌های محبوب پژوهشگران برای انجام تحلیل‌های آماری پیچیده تبدیل می‌کند.

کاربرد زبان برنامه‌نوسی Python در پژوهش کمی

زبان برنامه‌نویسی پایتون (Python)، کاربردهای گسترده‌ای در پژوهش‌های کمی دارد. کتابخانه‌های مختلف این زبان از جمله NumPy و Pandas، امکان تحلیل و کار بر روی داده‌های پیچیده را فراهم می‌کنند. محققان این کتابخانه‌ها را به منظور پردازش راحت داده‌های بزرگ و اجرای تحلیل‌های آماری پیشرفته مورد استفاده قرار می‌دهند. از دیگر قابلیت‌های زبان برنامه‌نویسی پایتون در پژوهش‌های کمی می‌توان به رسم نمودار توسط کتابخانه Matplotlib و Seaborn اشاره کرد.

کاربرد زبان برنامه‌نوسی R در پژوهش کمی

زبان برنامه‌نویسی R‌ نیز یکی دیگر زیان‌های برنامه‌نویسی پرکاربرد در حوزه پژوهش‌های کمی است. این زبان برنامه‌نویسی نیز مانند پایتون، امکان پردازش داده‌های کمی، اجرای تحلیل‌های آماری مختلف و مصورسازی داده‌ها را فراهم می‌کند. محیط R، به طور ویژه برای محاسبات آماری طراحی شده است.

کاربرد نرم‌افزار STATA در پژوهش ترکیبی

نرم‌افزار «استاتا» (STATA)، ابزاری قدرتمند برای انجام پژوهش‌های ترکیبی است که قابلیت‌های متنوعی را برای تحلیل داده‌های کمی و کیفی در اختیار پژوهشگران قرار می‌دهد. این نرم‌افزار، از اغلب ابزارهای رایج برای انجام پژوهش‌های ترکیبی بهره می‌برد. با این وجود، امکان اجرای متاآنالیز، استنباط علیت و دیگر قابلیت‌های پیشرفته استاتا، آن را به گزینه مناسبی برای پژوهشگران تبدیل کرده است.

کاربرد نرم‌افزار Dedoose در پژوهش ترکیبی

«Dedoose»، یک نرم‌افزار مبتنی بر وب است که از قابلیت‌ها و ابزارهای مورد نیاز برای اجرای روش‌های تحقیق ترکیبی بهره می‌برد. این نرم‌افزار به پژوهشگران در مدیریت، تحلیل، اشتراک و مصورسازی داده‌ها کمک می‌کند. امکان تحلیل داده‌های کمی، کیفی و ترکیبی در نرم‌افزار Dedoose وجود دارد.

کاربرد نرم‌افزار QDA Miner در پژوهش ترکیبی

«QDA Miner»، یکی دیگر از نرم‌افزارهای قابل استفاده برای پژوهش‌های ترکیبی است. این نرم‌افزار، امکان مدیریت، برنامه‌نویسی و تحلیل داده‌های کیفی را فراهم می‌کند. QDA Miner، کاربرد گسترده‌ای در حوزه تحقیقات بازار، نظرسنجی، تشخیص تخلف، تحقیقات آموزشی و غیره دارد. این نرم‌افزار، یک نسخه رایگان با عنوان «QDA Miner Lite» را در اختیار کاربران قرار می‌دهد. این نسخه، از قابلیت‌هایی نظیر تحلیل داده‌های متنی، پاسخ‌های باز، تصاویر ثابت و غیره بهره می‌برد.