هر مصراع از هر بیت یک شعر، دارای چند پاره یا پایه آوایی یا رکن عروضی است که موسیقی و آهنگ آن مصراع و آن شعر را می‌سازند. برای مثال، مصراع «قصه دردم همه عالم گرفت» از «سعدی»، دارای سه پایه آوایی است. این پایه‌ها، متناسب با تکراری بودن یا نبودن در مصراع، به دو نوع همسان و ناهمسان تقسیم می‌شوند. در این مطلب از مجله فرادرس یاد می‌گیریم پایه های آوایی چیست و انواع آن یعنی پایه های آوایی همسان و ناهمسان را با مثال معرفی می‌کنیم. همچنین به بررسی مباحث دیگری چون مرز پایه های آوایی و پایه های آوایی همسان دولختی می‌پردازیم. در انتهای مطلب نیز تمرینی با جواب تشریحی و پرسش‌هایی چهارگزینه‌ای طرح کرده‌ایم که با استفاده از آن‌ها میزان یادگیری خود را بسنجید.
پایه های آوایی چیست؟
پایه های آوایی یا ارکان عروضی، در واقع هجاهایی هستند که شاعر با چینش منظم آن‌ها در کنار هم، وزن عروضی شعر را می‌سازد. هر مصراع از هر بیت هر شعری، از چندین پایه آوایی یا رکن عروضی با الگوی مشخص ساخته شده است که این الگو در کل شعر تکرار می‌شود. اگر پایه‌های آوایی یک مصراع، یک یا چند رکن مشابه باشند، پایه همسان و اگر ارکان عروضی متفاوتی باشند، از نوع ناهمسان خواهند بود.
در ادامه مطلب همه این موارد را با مثال توضیح می‌دهیم و نحوه شناسایی پایه‌ها و نوع آن‌ها را توضیح می‌دهیم. پیش از آن می‌توانید با تماشای فیلم آموزش علوم و فنون یازدهم انسانی در فرادرس، پایه‌های آوایی را به‌خوبی یاد بگیرید. لینک این آموزش را در کادر زیر آورده‌ایم.
مثال پایه های آوایی
در این بخش، پایه‌های آوایی مصراع‌های بیت زیر را مشخص کرده‌ایم. همانطور که مشاهده می‌کنید، هر مصراع این شعر دارای سه پایه آوایی است.
بیا تا حال یکدیگر بدانیم
مراد هم بجوییم ار توانیم
(حافظ)
| بِ یا تا قَد | رِ یک دی گَر | بِ دا نیم |
| مُ را دِ هم | بِ جو ـی مَر | تَ وا نیم |
نکته: برای مشخص کردن پایه‌های آوایی باید مراحل قبلی تشخیص وزن شعر یعنی مراحل درست‌خوانی، نوشتن مطابق خوانش و تقطیع هجایی را یاد گرفته باشید و انجام دهید. جهت یادآوری، در جدول پایین، پایه‌های آوایی بیت بالا را تقطیع هجایی کرده‌ایم و کیفیت هجاهای آن را به زبان عروضی مشخص کرده‌ایم.
| بِ یا تا قد | رِ یک دی گر | بِ دا نیم |
| U – – – | U – – – | U – – |
| مُ را د هم | بِ جو ـی مَر | تَ وا نیم |
| U – – – | U – – – | U – – |
نکته: هجای «دِ» در پایه آوایی «مُ را دِ هم» هجای کوتاه است اما بنابر اختیارات شاعری آن را هجای بلند محسوب می‌کنیم.
وزن واژه های علوم و فنون
«وزن واژه» یا «رکن»، معادل پایه های آوایی هستند. یعنی هر پایه آوایی، یک معادل در زبان عروضی دارد و می‌توانیم برای شناسایی وزن شعر، به جای هر پایه آوایی، معادل آن یعنی وزن واژه یا رکن عروضی آن را قرار بدهیم. مهم‌ترین وزن واژه‌های شعر فارسی را در جدول زیر آورده‌ایم.
| وزنواژه یا رکن | خط عروضی |
| فَع | – |
| فَعَل | U – |
| فَعْلُن | – – |
| فَعَلُن | U U – |
| فَعولُن | U – – |
| فَعْلان | – – |
| فَعَلاتُ | U – UU |
| فَعَلاتُن | U U – – |
| فاعِلُن | – U – |
| فاعِلاتُ | – U – U |
| فاعِلاتُن | – U – – |
| مفعولُ | – – U |
| مفعولُن | – – – |
| مفاعِلُ | U U – U |
| مفاعیلُ | U – – U |
| مفاعِلُن | U – U – |
| مفاعیلُن | U – – – |
| مُفتَعِلُن | – U U – |
| مُستَفعِلُ | – – U U |
| مستفعلُن | – – U – |
در مطلب زیر از مجله فرادرس، وزن عروضی را توضیح داده‌ایم و مراحل تشخیص وزن شعرهای فارسی را به‌طور کامل و با مثال‌های متنوعی بررسی کرده‌ایم.
تا اینجا یاد گرفتیم پایه های آوایی چیست و با راکان عروضی نیز آشنا شدیم. در ادامه مطلب، پایه‌های آوایی همسان و ناهمسان را با مثال توضیح می‌دهیم.
مرز پایه های آوایی چیست؟
درنگ‌های پایان هر پایه آوایی، مرز پایه آوایی با پایه بعدی است. اگر هجاهای مصراع‌های بیت را به خط عروضی بنویسیم، پیدا کردن مرز پایه‌های آوایی نیز ساده‌تر خواهد شد زیرا یک نظم در خط عروضی وجود دارد و تشخیص آن آسان‌تر از تشخیص هجاهای خود بیت است. راه دیگری که برای تشخیص مرز پایه‌های آوایی وجود دارد این است که در بخش‌بندی کردن یا هجابندی واژه‌های مصراعها سعی کنیم هجاهای دارای وزن و آهنگ یکسان را از طریق شنیداری تشخیص دهیم. مثال زیر را مشاهده کنید.
مثال
اگر سعی کنید مصراع اول شعر زیر را چندبار با هجابندی بخوانید، درک می‌کنید که پایه‌های آوایی جدول پایین، با خوانش بخش‌بندی این مصراع هماهنگی دارد.
دزدی و پاسبانی، هم گرگ و هم شبانی
در هر دو حال گشتن، الحق که می‌توانی
(میرزاده عشقی)
| پایه‌های آوایی | خط عروضی | وزنواژه |
| دُز دی یُ پا | – – U – | مُستَفعِلُن |
| سِ با نی | U – – | فَعولُن |
| هَم گُر گُ هم | – – U – | مُستَفعِلُن |
| شَ بانی | U – – | فَعولُن |
انواع پایه های آوایی
پایه های آوایی به دو نوع همسان و ناهمسان تقسیم می‌شوند. اگر وزن‌واژه‌ها یا ارکان عروضی یک مصراع، مشابه و تکراری یا دارای الگوی تکرارشونده‌ای باشند، همسان و اگر هرکدام از آن‌ها با دیگری متفاوت باشند، ناهمسان هستند. در این بخش، این دو پایه آوایی را با هم مقایسه کرده‌ایم و در ادامه مطلب، هرکدام از آن‌ها را به‌طور جداگانه و با مثال بررسی می‌کنیم.
برای یادگیری پایه‌های آوایی و تشخیص آن‌ها می‌توانید فیلم آموزش رایگان وزن شعر فارسی در فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر زیر آورده‌ایم.
مقایسه پایه های آوایی همسان و ناهمسان
در جدول زیر، فرق پایه‌های آوایی همسان و ناهمسان را آورده‌ایم.
| همسان | ناهمسان |
| تکرار یک وزنواژه در مصراع یا یک الگوی تکرارشونده | وزن‌واژه‌های غیرتکراری در یک مصراع |
آموزش وزن شعر با فرادرس
تا اینجا یاد گرفتیم پایه های آوایی چیست و نمونه‌های آن را بررسی کردیم. برای یادگیری درست مبحث پایه‌های آوایی و شناسایی انواع آن‌ها باید با وزن عروضی و مراحل شناسایی اوزان شعر فارسی آشنا باشیم. با یادگیری درست وزن شعر، تشخیص ارکان عروضی و پایه‌های آوایی و درنهایت، تشخیص وزن شعر، دیگر مشکل نخواهد بود. به همین دلیل در این بخش، برخی از فیلم‌های آموزشی فرادرس را آورده‌ایم که یادگیری پایه‌هایی آوایی و دیگر مباحث وزن شعر را ساده می‌کنند.
برای یادگیری همراه با آزمون نیز می‌توانید از آموزش‌های زیر استفاده کنید.
همچنین برای یادگیری کل مباحث ادبیات در دوره متوسطه و یادگیری دیگر دروس علوم انسانی در دوره متوسطه، می‌توانید از مجموعه آموزش‌های زیر استفاده کنید.
پایه های آوایی همسان و ناهمسان
حالا که یاد گرفتیم پایه های آوایی چیست و نمونه‌های آن را بررسی کردیم، در این بخش انواع پایه‌های آوایی را با مثال و با تمام نکته‌های آن‌ها یاد می‌گیریم.
پیش از آن می‌توانید با تماشای فیلم آموزش علوم و فنون ادبی دهم انسانی در فرادرس، انواع پایه‌های آوایی همسان و ناهمسان را یاد بگیرید. لینک این آموزش را در کادر پایین آورده‌ایم.
پایه های آوایی همسان
اگر یک وزنواژه (رکن عروضی) در کل یک مصراع تکرار شود، یا ارکان عروضی متفاوت طبق الگویی در یک مصراع تکرار شوند، پایه های آوایی همسان وجود خواهد داشت. نمونه حالت اول، «مفتعلن مفتعلن مفتعلن مفتعلن» و نمونه حالت دوم، «مفتعلن مفاعلن مفتعلن مفاعلن» است. برای درک بهتر این نوع پایه آوایی، مثال‌های ادامه مطلب را مشاهده کنید.
- پایه‌های همسان تک پایه‌ای
- پایه‌های همسان دولختی
در ادامه، هر دو این پایه‌ها را با مثال بررسی می‌کنیم.
مثال برای پایه های آوایی همسان تک پایه‌ای
همانطور که در جدول پایین مشاهده می‌کنید، وزنواژه «فعولن» در هجاهایِ مصراع‌های شعر زیر، تکرار شده پس پایه‌های آوایی آن، همسان تک‌پایه‌ای هستند. یعنی یک پایه (فعولن) در کل مصراع تکرار شده است.
بُوَد موی او جای دل‌های مسکین
تو مسکن در آن حلقه بی‌جا گرفتی
(رهی معیری)
| پایه‌های آوایی | وزنواژه | خط عروضی |
| بُ وَد مو | فَعولُن | U – – |
| یِ او جا | فَعولُن | U – – |
| یِ دِل ها | فَعولُن | U – – |
| یِ مِس کین | فَعولن | U – – |
نکته: گاهی رکن عروضی آخرین پایه آوایی مصراع، مشابه ارکان قبلی است اما رکن کاملی نیست. در این صورت نیز باید پایه‌های آوایی آن مصراع را همسان بدانیم. برای مثال اگر وزن یک مصراع «مفاعیلن مفاعیلن فعولن» باشد، دارای پایه‌های آوایی همسان است زیرا رکن عروضی آخرین پایه نیز، «مفاعی / فعولن (U – -)» است و هماهنگ با سایر پایه‌ها است. این رکن، فقط یک هجای کمتر از سایر پایه‌ها دارد. مثال زیر را مشاهده کنید.
یکی بزم خرم بیاراستند
می و رود و رامشگران خواستند
(رودکی)
| پایه‌های آوایی | وزنواژه | خط عروضی |
| یِ کی بَز | فعولن | U – – |
| مِ خُر رَم | فعولن | U – – |
| بِ یا را | فعولن | U – – |
| س تَند | فَعَل (فَعو) | U – |
مثال اول برای پایه های آوایی همسان دولختی
پایه های آوایی همسان دولَختی در جایی وجود دارند که دو پایه آوایی متفاوت، دوبار در مصراع تکرار شوند. برای مثال اگر وزن یک مصراع، «مفتعلُن فعولن مفتعلن فعولن» باشد، پایه‌های آوایی آن، همسان دولختی هستند. نام دیگر پایه های آوایی همسان دولختی، دوری است. به مثال زیر توجه کنید تا این نوع پایه آوایی همسان را بهتر بشناسید.
ز قید مهر تو هرگز برون نمی‌رودم دل
ز قید عالم امکان اگر کنند برونم
(بلند اقبال)
| پایه‌های آوایی | وزن واژه | خط عروضی |
| زِ قِی دِ مِه | مَفاعِلُن | U – U – |
| رِ تُ هَر گِز | فَعَلاتُن | U U – – |
| بُ رون نِ می | مَفاعِلُن | U – U – |
| رَ وَ دَم دِل | فَعَلاتُن | U U – – |
مثال دوم پایه آوایی همسان دولختی
در این بخش، نمونه‌ای دیگر از پایه‌های آوایی همسان دولختی را با هم بررسی می‌کنیم.
از پسِ پنجاه سال، عشق به ما چون فتاد
از بر ما رفته بود، روی به ما چون نهاد
(امیر معزی)
| پایه‌های آوایی | وزنواژه | خط عروضی |
| ءَز پَ سِ پَن | مُفتَعلُن | – U U – |
| جاه سال | فاعلُن | – U – |
| عشق بِ ما | مُفتَعلُن | – U U – |
| چُن فِ تاد | فاعلُن | – U – |
پایه های آوایی ناهمسان
حالا که دانستیم پایه های آوایی چیست و پایه‌های همسان را با مثال بررسی کردیم، در این بخش پایه‌های ناهمسان را توضیح می‌دهیم. پایه های آوایی ناهمسان در جایی وجود دارند که وزن یک مصراع از تکرار یک پایه یا وزنواژه یا تکرار دولختی آن‌ها ایجاد نمی‌شود بلکه هر پایه آوایی، در یک رکن عروضی متفاوت سروده شده است. برای مثال اگر وزن شعری، «مُستَفعِلُ فاعِلاتُ فَعْلُن» باشد، پایه‌های آوایی آن، ناهمسان هستند. به مثال زیر توجه کنید.
پیشنهاد می‌کنیم برای یادگیری پایه‌های آوایی ناهمسان، فیلم آموزش علوم و فنون ادبی دوازدهم انسانی همراه با حل سؤالات کنکور در فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر زیر آورده‌ایم.
مثال اول پایه های آوایی ناهمسان
مصراع‌های شعر زیر، دارای چهار پایه آوایی هستند که هرکدام از آن‌ها، یک رکن عروضی متفاوت است.
اوصاف خویشتن نتوانی به شعر گفت
تمثال خویشتن نتوانی نگاشتن
(کسایی)
| پایه‌های آوایی | وزنواژه | خط عروضی |
| او صا فِ | مَفعولُ | – U U |
| خیش تن نَ | فاعِلاتُ | – U – U |
| تَ وا نی بِ | مَفاعیلُ | U – – U |
| شِعر گُفت | فاعِلُن | – U – |
مثال دوم پایه‌های آوایی ناهمسان
در اینجا مثالی دیگر از پایه‌های آوایی ناهمسان را با هم بررسی می‌کنیم.
چون بِه از زر به عمر هیچ ندید
زر به درویش داد و عمر به شاه
(سنایی)
| پایه‌های آوایی | وزنواژه | خط عروضی |
| زر بِ در وی | فاعلاتن | – U – – |
| ش دا دُ عُم | مفاعلن | U – U – |
| ر بِ شاه | فعْلُن | – – |
نکته: رکن عروضی آخرین پایه آوایی در مثال بالا، به‌صورت «U U -» است اما بنابر اختیارات شاعری، می‌توانیم دو هجای کوتاه کنار هم را به یک هجای بلند تبدیل کنیم.
تمرین پایه آوایی با جواب تشریحی
تا اینجا به‌طور کامل یاد گرفتیم پایه های آوایی چیست و انواع آن را با مثال بررسی کردیم. در این بخش چندین سؤال را با پاسخ تشریحی، آورده‌ایم تا مبحث پایه‌های آوایی را بهتر یاد بگیریم. برای گرفتن بهترین نتیجه، ابتدا خود به سؤالات پاسخ دهید و سپس روی گزینه «جواب» کلیک کنید تا پاسخ درست هر پرسش را با پاسخ خود مقایسه کنید. در بخش بعدی نیز چندین سؤال چهارگزینه‌ای قرار داده‌ایم.
۱. پایه‌های آوایی بیت زیر را مشخص کنید.
عجب از کسی در این شهر که پارسا بماند
مگر او ندیده باشد رخ پارسافریبت
(سعدی)
عَ جَ بَز کَ / سی دَ رین شه/ر کِ پار / سا بِ ما نَد
مَ گَ رو نَ / دی دِ با شَد / رُ خِ پار / سا فَ ری بَت
۲. کیفیت هجاهای مصراع‌های بیت زیر را مشخص کنید.
بسیار تفاخر مکن امروز که فردا
معلومِ تو گردد که الف هیچ ندارد
(سنایی)
بِس (-) یار (-U) تَ (U) فا (-) خُر (-) مَ (U) کُ (U) نِم (-) روز (-U) کِ (U) فَر (-) دا (-)
مَع (-) لو (-) مِ (U) تُ (U) گَر (-) دَد (-) کِ (U) ءَ (U) لِف (-) هیچ (-U) نَ (U) دا (-) رَد (-)
۳. ارکان عروضی بیت زیر را با توجه به پایه‌های آوایی آن به دست آورید.
جلالش برنگیرد هفت کشور
سپاهش برنگیرد هفت گردون
(عنصری)
جَ لا لَش بَر / نَ گی رَد هف/ت کِش وَر
مفاعیلُن مفاعیلُن فعولُن
سِ پا هَش بَر / نَ گی رَد هف/ت گَر دون
مفاعیلُن مفاعیلُن فعولُن
از او بپرس که دارد اسیر بر فتراک
ز من مپرس که دارم کمند در گردن
(سعدی)
ءَ زو بِ پُر (مفاعلن) /س کِ دا رَد (فَعَلاتن) / ءَ سی رِ بر (مفاعلن) / فِت راک (فعْلُن)
زِ مَن مَ پُر (مفاعلن) /س کِ دا رَم (فَعَلاتن) / کَ مَند دَر (مفاعلن) / گَر دَن (فعْلُن)
ته دوری از برم دل در برم نیست
هوای دیگری اندر سرم نیست
(باباطاهر)
همسان تکه پایه‌ای:
تِ دو ری یَز (مفاعیلن) / بَ رُم دِل دَر (مفاعیلن) / بَ رُم نیست (فعولن / مفاعی)
هَ وا یِ دی (مفاعیلن) / گَ ری ءَن دَر (مفاعیلن) / سَ رُم نیست (فعولن / مفاعی)
تو چه دانی که از وفا چه نمودم به جای تو
علم الله که جان من چه کشید از جفای تو
(خاقانی)
تُ چِ دا نی (فَعَلاتن) / کِ ءَز وَ فا (مفاعلن) / چِ نِ مو دَم (فعلاتن) / بِ جا یِ تُ (مفاعلن)
عَ لَ مَل لَه (فعلاتن) / کِ جا نِ مَن (مفاعلن) / چِ کِ شی دَز (فعلاتن) / جَ فا یِ تُ (مفاعلن)
نمونه سؤال پایه های آوایی همسان و ناهمسان
حالا که یاد گرفتیم پایه های آوایی چیست و انواع آن یعنی پایه های همسان و ناهمسان را با مثال بررسی کردیم، می‌توانید در تمرین زیر شرکت کنید. برای انجام این آزمون چهارگزینه‌ای، باید گزینه درست مورد نظر خود در هر پرسش را انتخاب کرده و روی آن کلیک کنید. سپس روی گزینه «مشاهده جواب» بزنید تا پاسخ درست را مشاهده کنید. برای دسترسی به توضیحات برخی از سؤال‌های دارای پاسخ تشریحی نیز، انجام همین مراحل کافی است. با ثبت هر یک پاسخ درست، یک امتیاز دریافت می‌کنید و امتیاز نهایی خود را در پایان تمرین یعنی بعد از ثبت پاسخ همه پرسش‌ها و با کلیک بر گزینه «دریافت جواب آزمون»، مشاهده خواهید کرد.
۱. منظور از پایه های آوایی چیست؟
به کل وزن یک مصراع بیت، پایه‌های آوایی می‌گوییم.
منظور از پایه‌های آوایی، مجموع ارکان عروضی یک بیت از شعرها است.
پایه‌های آوایی، هجاهای موجود در هر مصراع از شعرها هستند که نوع چینش و نظم آن‌ها، موسیقی و آهنگ اشعار را می‌سازد.
اگر رکن عروضی هجاهای دو بیت از شعری را در کنار هم قرار دهیم، یک پایه آوایی ساخته‌ایم.
۲. تعداد پایه‌های آوایی کدام‌یک از گزینه‌های زیر، با بقیه آن‌ها متفاوت است؟
بس نکته غیر حُسن بباید که تا کسی
مقبول طبع مردم صاحب‌نظر شود
(حافظ)
بُوَد سرمست را خوابی کفایت
گل نم‌دیده را آبی کفایت
(نظامی)
ماهِ درست را ببین کاو بشکست خواب ما
تافت ز چرخ هفتمین در وطن خراب ما
(مولانا)
هم تازه‌رویم هم خجل هم شادمان هم تنگ‌دل
کز عهده بیرون آمدن نتوانم این انعام را
(سعدی)
همه گزینه‌های این سؤال به‌جز گزینه دوم، دارای چهار پایه آوایی هستند. پایه‌های آوایی این بیت‌ها را در فهرست زیر آورده‌ایم.
- گزینه اول: مصراع اول:(بَس نُک تِ / غِی رِ حُسن / بِ با یَد کِ / تا کَ سی) / مصراع دوم: (مَق بو لِ / طَب عِ مَر دُ / مِ صا حِب نَ / ظَر شَ وَد)
- گزینه دوم: مصراع اول: (بُ وَد سَر مَس/ ت را خا بی / کِ فا یَت) / مصراع دوم: (گُ لِ نَم دی / دِ را ءا بی / کِ فا یَت)
- گزینه سوم: مصراع اول: (ما هِ دُ رُس/ت را بِ بین / کو بِ شِ کَس/ت خا بِ ما) / مصراع دوم: (تافت زِ چَر / خِ هَف تُ مین / در وَ طَ نِ / خَ را بِ ما)
- گزینه چهارم: مصراع اول: (هَم تا زِ رو / یَم هَم خِ جِل / هم شاد مان / هم تنگ دل) / مصراع دوم: (کَز عُه دِ بی / رو نا مَ دَن / نَت وا نَ مین / ءَن عام را)
۳. کدام گزینه حاوی تعریفی از پایه‌های آوایی همسان است؟
اگر ارکان عروضی مصراع اول و مصراع دوم بیت، یکسان باشند، پایه‌های آوایی آن شعر، همسان هستند.
فقط به پایه‌های آوایی تکراری در مصراعها، پایه آوایی همسان می‌گوییم.
سرودن کل یک شعر مطابق با چینش خاص از پایه‌های آوایی را سرودن شعر با پایه آوایی همسان می‌نامیم.
اگر یک پایه آوایی در کل یک مصراع تکرار شود یا دو پایه متفاوت به ترتیب خاصی در یک بیت تکرار شوند، پایه‌های آوایی آن شعر از نوع همسان است.
۴. پایه‌های آوایی مصراع اول کدام‌یک از گزینه‌های زیر را نادرست مشخص کرده‌ایم؟
با هر که بگفتم که تو را دوست شدم
شد دشمن من، وه که چه طالع دارم
(حافظ)
با هَر کِ / بِ گُف تَم کِ / تُ را دوست / شُ دَم
دور بادا عاقلان از عاشقان
دور بادا بوی گلخن از صبا
(مولانا)
دور با دا / عا قِ لا نَز / عا شِ قان
در پیشگاه اهل خرد نیست محترم
هرکس که فکر جامعه را محترم نداشت
(فرخی یزدی)
در پیش / گا هِ ءَه لِ خِ / رَد نیس/ ت مُح تَ رَم
امروز قصد بردن پیغمبران کنید
فردا بعید نیست که قصد خدا کنید
(میزاده عشقی)
ام روز / قَص دِ بُر دَ / نِ پِی غَم بَ / ران کُ نید
پایه‌های آوایی مصراع اول گزینه سوم این سؤال، «در پیش / گا هِ ءَه لِ / خِ رَد نیست / مُح تَ رَم» هستند. و ارکان عروضی آن نیز «مفعولُ فاعلاتُ مفاعیلُ فاعلن» هستند.
۵. پایه‌ها و وزن‌واژه‌های کدام گزینه را درست مشخص کرده‌ایم؟
دلبر من عین کمالست و بس
(سنایی)
دِل بَ رِ من / عِی نِ کَ ما / لَست تُ بس
مفتعلن مفتعلن فاعلن
کس اندر جهان جاودانه نماند
(فردوسی)
کَ سَن دَر / جَ هان جا / وِ دا نِ / نَ ماند
فعولن مفاعیلن فعولن
جام می‌دارد بلند آوازه جمشید را
(صائب تبریزی)
جام می / دار رد بُ / لن دا / وا زِ یِ جَم / شید را
فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن فاعلن
دلم دور است و احوالش ندونُم
(باباطاهر)
دِ لَم دو / رَس تُ / ءَح وا لَش نَ / دو نُم
مفاعیلن مفاعیلن فعولن
مشاهده پاسخ تشریحی برخی از سوالات، نیاز به عضویت در مجله فرادرس و ورود به آن دارد.
۶. منظور از پایه‌های آوایی ناهمسان چیست؟
اگر یک پایه آوایی در کل مصراع یک شعر تکرار نشده باشد، پایه آوایی ناهمسان خواهد بود.
اگر هرکدام از پایه‌های آوایی موجود در یک مصراع، متفاوت با دیگر پایه‌ها باشند، ناهمسان هستند.
اگر پایه‌های آوایی مصراع اول و مصراع دوم از یک بیت، تکراری نباشند، ناهمسان خواهند بود.
اگر یکی از رکن‌های عروضی در یکی از پایه‌های آوایی مصراعها، متفاوت از دیگر ارکان باشد، پایه‌های آوایی آن، ناهمسان هستند.
۷. پایه‌های آوایی کدام‌یک از گزینه‌های زیر، ناهمسان هستند؟
کس به چشمم در نمی‌آید که گویم مثل اوست
خود به چشم عاشقان صورت نبندد مثل دوست
(سعدی)
نه من کوهم و زیرم اسپی چو کوه
یگانه یکی مردمم چون گروه
(فردوسی)
در فضل ناتمام ولی
در بددلی و جهل تمام
(ملک الشعرا بهار)
تا گرفتار بدان طره طرار شدم
به دو صد قافله دل، قافله‌سالار شدم
(عارف قزوینی)
مشاهده پاسخ تشریحی برخی از سوالات، نیاز به عضویت در مجله فرادرس و ورود به آن دارد.
۸. در کدام گزینه پایه‌های آوایی همسان دولختی وجود دارند؟
صد نامه فرستادم یک نامه تو نامد
گویی خبر عاشق هرگز نرساند کس
(انوری)
اول ای جان! دفع شر موش کن
وانگهان در جمع گندم کوش کن
(مولانا)
در چشم کس وجود ضعیفم پدید نیست
بازآ که چون خیال شدم از خیال تو
(رهی معیری)
ساقیا توبه شکستم جرعه‌ای می ده به دستم
من ز می ننگی ندارم می‌پرستم می‌پرستم
(عطار)
مشاهده پاسخ تشریحی برخی از سوالات، نیاز به عضویت در مجله فرادرس و ورود به آن دارد.
۹. ارکان عروضی کدام بیت را نادرست نوشته‌ایم؟
چشم خوشش مست نیست لیک چو مستان خوش است
خوشی چشمش از آنست کین همه دستان خوش است
(عطار)
مفتعلن فاعلن مفتعلن فاعلن
نیست ممکن رام کردن چشم جادوی تو را
سایه می‌بوسد زمین از دور آهوی تو را
(صائب تبریزی)
فعلات فاعلاتن فعلات فاعلاتن
ز هر چه هست گریزست و ناگزیر از دوست
به قول هر که جهان مهر برمگیر از دوست
(سعدی)
مفاعلن فعلاتن مفاعلن فعلن
هجر خوش باشد اگر چشم توان داشت وصال
درد سهلست اگر امید وفائی باشد
(عبید زاکانی)
فعلاتن فعلاتن فعلاتن فعلن
مشاهده پاسخ تشریحی برخی از سوالات، نیاز به عضویت در مجله فرادرس و ورود به آن دارد.
۱۰. پایه‌های آوایی کدام‌یک از شعرهای زیر، همسان نیستند؟
ملک نو و شاه نو نوروز و بهار نو
هر ساعتی از دولت پیدا شده کار نو
(مسعود سعد سلمان)
آنکه ز شرم لطف او آتش ناب، آب شد
گمشده نعل مرکبش، افسر آفتاب شد
(فلکی شروانی)
نه در وصال تو بختم به کام دل برساند
نه در فراق تو چرخم ز خویشتن برهاند
(انوری)
مرد از عمل شناخته گردد
مردی به شهرت وبه سخن نیست
(ملک‌الشعرا بهار)
مشاهده پاسخ تشریحی برخی از سوالات، نیاز به عضویت در مجله فرادرس و ورود به آن دارد.
جدول خلاصه نکات پایه‌های آوایی
در این مطلب از مجله فرادرس یاد گرفتیم پایه های آوایی چیست و انواع آن یعنی پایه های آوایی همسان و ناهمسان را با مثال و به‌طور کامل توضیح دادیم. همچنین مباحث دیگری چون پایه های آوایی همسان دولختی را نیز با مثال معرفی کردیم. در انتهای مطلب نیز تمرینی با جواب تشریحی و سؤال‌هایی چهارگزینه‌ای قرار دادیم که با پاسخ دادن به آن‌ها، تمرین کنید و میزان یادگیری خود را افزایش دهید. خلاصه‌ای از مهم‌ترین نکته‌های بیان شده در این مطلب را در جدول زیر، آورده‌ایم. البته برای یادگیری درست و کامل مبحث پایه‌های آوایی، حتماً کل مطلب را مطالعه کنید.
| ۱. پایه‌های آوایی | نوع چینش هجاها در مصراع‌های شعر که آهنگ و موسیقی شعر را می‌سازند. |
| ۲. وزن واژه یا رکن | معادل پایه‌های آوایی در علم عروض، وزنواژه یا رکن عروضی است. هر پایه آوایی، یک رکن عروضی است. |
| ۳. انواع پایه‌های آوایی | همسان: تک پایه‌ای: تکرار یک رکن در کل مصراع / دولختی: تکرار چینش دو رکن متفاوت، پشت سر هم |
| ناهمسان: رکن عروضی هر پایه از یک مصراع، با دیگر پایه‌های آوایی آن متفاوت است. | |
| ۴. مرز پایه‌های آوایی | درنگی که پس از هر رکن عروضی در مصراع وجود دارد. |
source