فعل پیشوندی مرکب یعنی فعلی که اجزای اصلی آن، تکواژی وابسته، تکواژی آزاد و بن فعل هستند. مانند فعل جمله «این بیمارها از دست رفتند.» که آن را با اجزای «از (تکواژ وابسته) + دست (تکواژ آزاد) + رفتند (بن ماضی و شناسه)» ساخته‌ایم. در این مطلب از مجله فرادرس یاد می‌گیریم فعل پیشوندی مرکب چیست و مثال‌های متنوعی از آن را با هم بررسی می‌کنیم. همچنین فعل پیشوندی و مرکب را به‌طور جداگانه می‌شناسیم و فرق آن‌ها با این فعل را نیز یاد می‌گیریم. در انتهای مطلب نیز پرسش‌هایی چهارگزینه‌ای طرح کردیم که با استفاده از آن‌ها میزان یادگیری خود را بسنجید.
فعل پیشوندی مرکب چیست؟
فعل پیشوندی فعلی است که در ساختمان آن، علاوه بر بن فعل، هم تکواژهای وابسته (پیشوند) و هم تکواژهای آزاد وجود داشته باشد. برای مثال فعل «به دنیا آمدند» در جمله «خواهرزاده‌هایم نه سال و پنج سال پیش به دنیا آمدند.» پیشوندی مرکب است که اجزای اصلی آن، به ترتیب، «به (تکواژ وابسته)»، «دنیا (تکواژ آزاد)» و «آمدند (فعل ماضی از بن «آمد»)» هستند. مصدر این فعل نیز، «به دنیا آمدن» است. پس کل ترکیب «پیشوند، تکواژ آزاد و بن فعل» معنای انجام یک کار واحد را منتقل می‌کنند. به همین دلیل، چنین افعالی را پیشوندی مرکب می‌دانیم.
پیشنهاد می‌کنیم برای یادگیری فعل مرکب پیشوندی، فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه نهم فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر پایین آوردهایم.
مثال فعل پیشوندی مرکب
در جدول زیر، جمله‌هایی را آوردهایم که فعل آن‌ها، پیشوندی مرکب است.
| جمله | مصدر فعل |
| آن‌ها از کار یکدیگر سر در نمی‌آوردند. | «سر در آوردن» |
| به خواسته‌های معاون وزیر، تن در دادیم. | «تن در دادن» |
| از تعجب شاخ در آوردید. | «شاخ در آوردن» |
| کاش او از انجام وظایفش سر باز نمی‌زد. | «سر باز زدن» |
| آن پایان‌نامه موضوعات زیادی را در بر می‌گرفت. | «در بر گرفتن» |
| در لحظه، دم فروبستم. | «دم فرو بستن» |
نکته: همانطور که در جدول بالا مشاهده می‌کنید، بسیاری از فعل‌های پیشوندی مرکب، دارای معنای کنایی هستند. یعنی علاوه بر معنای ظاهری، دارای معنای دورتری هستند که این معنای دورتر، همان معنای درست این افعال است. جدول زیر را مشاهده کنید.
| مصدر پیشوندی مرکب | معنای کنایی |
| سر در آوردن | فهمیدن |
| تن در دادن | پذیرفتن |
| شاخ در آوردن | متعجب شدن |
| سر باز زدن | انجام ندادن |
| در بر گرفتن | شامل شدن |
| دم فرو بستن | ساکت شدن |
ساختمان فعل پیشوندی مرکب
مهم‌ترین نکته درباره ساختمان فعل پیشوندی، وجود حداقل یک تکواژ وابسته و حداقل یک تکواژ آزاد، قبل از بن ماضی یا مضارع فعل است. لازم نیست که این دو نوع تکواژ، با ترتیب خاصی قرار بگیرند. یعنی فقط وجود آن‌ها در ساختار اصلی فعل کافی است و ترتیب آن‌ها مهم نیست.
پیشوند (تکواژ وابسته) و تکواژ آزاد (واژه معنادار) + فعل ساده (ساخته‌شده از بن فعل)
نکته: تکواژ وابسته (معناساز)، تکواژی است که خودش به‌تنهایی، کاربرد و معنای کاملی ندارد و باید در ساختمان تکواژهای معنادار به کار برود تا کاربرد داشته باشد. این تکواژ با ورود به ساختمان واژه‌ها، معنای آن‌ها را تغییر می‌دهد. اما تکواژ آزاد، دارای معنای کامل است و به‌تنهایی نیز می‌تواند به کار برود. این نوع تکواژ، نقش‌های مختلف دستوری را به‌تنهایی یا با همراهی تکواژهای وابسته، می‌پذیرد.
ساختار فعل‌های مثالی را در جدول زیر، مشخص کرده‌ایم.
| فعل | ساختار |
| سر در نمی‌آوردند | سر (تکواژ آزاد) + در (تکواژ وابسته) + نـ و می (پیشوندهای تصریفی) + آورد (بن ماضی) + -َند (شناسه) |
| تن در دادیم | تن (تکواژ آزاد) + در (تکواژ وابسته) + داد (بن ماضی) + ـیم (شناسه) |
| شاخ در آوردید | شاخ (تکواژ آزاد) + در (تکواژ وابسته) + آورد (بن ماضی) + ـید (شناسه) |
| سر باز نمی‌زد | سر (تکواژ آزاد) + باز (تکواژ وابسته) + نـ و می (پیشوندهای تصریفی) + زد (بن ماضی) |
| در بر می‌گرفت | در (تکواژ وابسته) + بر (تکواژ معنادار) + می (پیشوند تصریفی) + گرفت (بن ماضی) |
| دم فرو بستم | دم (تکواژ معنادار) + فرو (تکواژ وابسته) + بست (بن ماضی) + -َم (شناسه) |
نکته: پیشوندهای تصریفی مانند «نـ، بـ و می» فقط برای صرف فعل به حالت منفی، التزامی، استمراری و… به کار می‌روند و هیچ تغییری در ساختمان فعل‌ها ایجاد نمی‌کنند. برای مثال فعل «نمی‌رفتند» با وجود داشتن پیشوندهای صرفی «نـ» و «می»، همچنان ساده است.
یادگیری انواع فعل فارسی در فرادرس
تا اینجا بررسی کردیم که فعل پیشوندی مرکب چیست و مثال‌های آن را معرفی کردیم. این فعل، یکی از انواع فعل‌های فارسی از نظر ساختمان است. افعال به دسته‌بندی‌های دیگری چون اسنادی و غیراسنادی، گذرا یا ناگذر، معلوم و مجهول، ماضی و مضارع و… تقسیم می‌شوند و هرکدام از آن‌ها، ساختار و قواعد خاص خود را دارند. برای تشخیص درست هر فعل و اشتباه نگرفتن فعل‌هایی که در این دسته‌بندی‌ها قرار دارند باید انواع فعل را به‌خوبی یاد بگیریم. به همین دلیل در این بخش، برخی از فیلم‌های آموزشی فرادرس را آوردهایم که برای یادگیری فعل پیشوندی مرکب و دیگر افعال، کاربردی هستند.
همچنین برای یادگیری قواعد همه افعال فارسی و کل مباحث درس ادبیات در دوره متوسطه، می‌توانید از مجموعه آموزش‌های زیر استفاده کنید.
فعل پیشوندی و مرکب
فعل پیشوندی مرکب، ترکیبی از فعل پیشوندی و فعل مرکب است. پس برای یادگیری این نوع فعل باید فعل‌های پیشوندی و مرکب را نیز به‌طور جداگانه و به‌خوبی یاد بگیریم. در این بخش با مثال‌های مختلف با این دو فعل آشنا می‌شویم.
برای یادگیری فعل مرکب و فعل پیشوندی، فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه یازدهم فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر زیر آوردهایم.
افعال پیشوندی
فعل‌های پیشوندی در ساختمان خود، علاوه بر بن فعل به جزء دیگری به نام پیشوند نیاز دارند که معنادار نیست و تکواژ وابسته محسوب می‌شود اما معنای بن فعل را عوض می‌کند. برای مثال، فعل «داشتند» ساده است و معنای «داشتن چیزی» را منتقل می‌کند اما «برداشتند» فعلی پیشوندی است که معنای «بلند کردن چیزی» را بیان می‌کند. مثال‌های زیر را مشاهده کنید.
| جمله | فعل |
| دزدها درمی‌رفتند. | در (تکواژ وابسته) + می (تصریفی) + رفت (بن ماضی) + -َند (شناسه) |
| ما را از پذیرش آن شروط، واداشتند. | وا (تکواژ وابسته) + داشت (بن ماضی) + -َند (شناسه) |
| او در سال هفتم هجری قمری درگذشت. | در (تکواژ ) + گذشت (بن ماضی) |
| من و مریم به خانه بازگشتیم. | باز (تکواژ وابسته) + گشت (بن ماضی) + ـیم (شناسه) |
| مدرک‌هایت را برداشتی؟ | بر (تکواژ وابسته) + داشت (بن ماضی) + ی (شناسه) |
در مطلب زیر از مجله فرادرس، فعل پیشوندی را معرفی کرده‌ایم و مثال‌های زیادی از آن را بررسی کرده‌ایم.
افعال مرکب
در ساختمان فعل‌های مرکب، باید علاوه بر بن فعل، یک یا چند تکواژ آزاد نیز وجود داشته باشد که ترکیب این اجزاء با یکدیگر، یک معنای واحد را منتقل کند. برای مثال، فعل «زدم» معنای «ضربه زدن» می‌دهد اما فعل «حدس زدم» معنای «گمان کردن» می‌دهد. به مثال‌های زیر توجه کنید.
برای یادگیری همه انواع فعل فارسی، می‌توانید فیلم آموزش رایگان فعل فارسی در فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر پایین آوردهایم.
| جمله | فعل |
| احمد با فروشنده چانه می‌زند. | چانه (تکواژ معنادار) + می (تصریفی) + زن (بن مضارع) + -َد (شناسه) |
| پول زیادی را از بانگ قرض گرفته بودند. | قرض (تکواژ آزاد) + گرفته (صفت مفعولی از بن «گرفت») + بودند (فعل کمکی) |
| او برادر خود را دوست می‌دارد. | دوست (تکواژ آزاد) + می (تصریفی) + دار (بن مضارع) + -َد (شناسه) |
| درباره این موضوع، حرف زده بودیم. | حرف (تکواژ آزاد) + زده (صفت مفعولی از بن «زد») + بودیم (فعل کمکی) |
| کارگران با عصبانیت فریاد می‌کشیدند. | فریاد (تکواژ آزاد) + می (تصریفی) + کشید (بن ماضی) + -َند (شناسه) |
| برای از دست دادن آن موقعیت حسرت خواهی خورد. | حسرت (تکواژ آزاد) + خواهی (فعل کمکی) + خورد (بن ماضی) |
نکته: فعل‌های کمکی که در ساختار برخی از فعل‌های فارسی وجود دارند، تأثیری در نوع ساختمان فعل ندارند زیرا بخش اصلی فعل نیستند و مانند پیشوندهای تصریفی برای صرف فعل در زمان و حالتی خاص به کار می‌روند. مانند مثال دوم جدول بالا (قرض گرفته بودند) که فعل کمکی آن (بودند) تغییری در ساختمان آن ایجاد نکرده است. مثال چهارم (حرف زده بودیم) و ششم (حسرت خواهی خورد) جدول بالا نیز همین وضعیت را دارند.
نمونه سؤال فعل پیشوندی مرکب
حالا که یاد گرفتیم فعل پیشوندی مرکب چیست و آن را با مثال بررسی کردیم، می‌توانید در آزمون زیر شرکت کنید. برای انجام این تمرین که از ده سؤال چهارگزینه‌ای تشکیل شده، کافی است گزینه درست موردنظر خود در هر پرسش را انتخاب کرده و روی آن کلیک کنید. در مرحله بعد، با کلیک روی گزینه «مشاهده جواب»، پاسخ درست را مشاهده کنید. با ثبت هر یک پاسخ درست، یک امتیاز دریافت می‌کنید و امتیاز نهایی خود را در پایان آزمون یعنی بعد از ثبت جواب همه پرسش‌ها و با کلیک بر گزینه «دریافت جواب آزمون» مشاهده خواهید کرد.
۱. منظور از فعل پیشوندی مرکب چیست؟
فعلی که برای کامل شدن معنای خود به‌جز فاعل به نقش‌های دیگری نیز نیاز دارد، پیشوندی مرکب است.
فعلی که در ساختمان آن، علاوه بر بن ماضی یا مضارع، تکواژی آزاد و تکواژی وابسته نیز وجود داشته باشد، پیشوندی مرکب است.
فعلی که بیش از یک پیشوند معناساز در ساختمان اصلی آن وجود داشته باشد را پیشوندی مرکب می‌نامیم.
اگر فعلی برای کامل شدن معنای خود به جز بن فعل به تکواژ معنادار دیگری نیز نیاز داشته باشد، پیشوندی مرکب است.
۲. در کدام گزینه فعلی با ساختمان پیشوندی مرکب وجود دارد؟
«گفتم ای پسر! خوارزم و ختا صلح کردند و زید و عمرو را همچنان خصومت باقی است؟» (سعدی)
«و چون تن در داد به رفتن، مرا خلیفت خویش کرد.» (بیهقی)
«عزمی از باد عجول‌تر و شخصی از خاک حمول‌تر چون باد راه می‌بریدم و چون خاک بار می‌کشیدم.» (حمیدالدین بلخی)
«به یک کمان دو تیر انداخت و دو مرغ را بدان دو تیر از هوا فرود آورد.» (خیام)
فعل «تن در داد» در گزینه دوم این سؤال، از مصدر «تن (تکواژ آزاد) + در (تکواژ وابسته) + دادن (از بن «داد»)» ساخته شده و پیشوندی مرکب است.
۳. آیا افعال پیشوندی مرکب، ترکیبی از فعل مرکب و فعل پیشوندی هستند؟
خیر / این نوع فعل، ارتباطی با این دو فعل دیگر ندارد.
خیر/ فعل پیشوندی مرکب فقط با فعل پیشوندی ارتباط دارد و ساختار آن مشابه این فعل است نه فعل مرکب.
آری / این فعل باید دقیقاً مطابق ساختار «پیشوند + تکواژ آزاد + بن فعل» ساخته شود، بنابراین ترکیبی از این دو فعل است.
آری / از آنجایی‌که در ساختار این فعل، علاوه بر بن فعل، هم تکواژ وابسته (پیشوند) و هم تکواژ آزاد وجود دارند، ترکیبی از دو فعل مرکب و پیشوندی است.
ترتیب قرار گرفتن «تکواژ وابسته» و «تکواژ آزاد»، پیش از بن فعل، اهمیتی ندارد و فقط وجود این اجزاء برای ساخت فعل پیشوندی مرکب، کافی است.
۴. در کدام گزینه فعلی مرکب وجود دارد؟
به وعده‌های او دل بستیم.
او برای بخشیده شدن، همه کار می‌کرد.
من در این شهر، دوستی دارم.
این اندیشمند غربی، درباره این موضوع نیز سخن گفته است.
فعل‌های گزینه‌های این سؤال، نوع ساختمان آن‌ها و نکته‌های مهم درباره هریک را در فهرست زیر آوردهایم.
- گزینه اول: دل بستیم: فعل مرکب از مصدر «دل بستن»
- گزینه دوم: می‌کرد: فعل ساده از مصدر «کردن» / کار (همه کار): مفعول جمله
- گزینه سوم: دارم: فعل ساده از مصدر «داشتن» / دوستی: مفعول جمله
- گزینه چهارم: گفته است: فعل ساده از مصدر «گفتن» / سخن: مفعول جمله
۵. فعلی با ساختمان پیشوندی مرکب را در کدام گزینه مشاهده می‌کنید؟
برخی از جوان‌ها با نسل‌های قبل از خود، اختلافات زیادی دارند.
او در خانه‌ای روستایی با پدر و مادر خود زندگی می‌کرد.
گاهی موقعیت‌های خوب زندگی با سهل انگاری، به‌سادگی از دست می‌روند.
سردردهای او در روزهای متوالی، می‌رفتند و برمی‌گشتند.
مشاهده پاسخ تشریحی برخی از سوالات، نیاز به عضویت در مجله فرادرس و ورود به آن دارد.
۶. در کدام‌یک از گزینه‌های زیر، فعل پیشوندی وجود ندارد؟
چو شد ساخته کار خود برنشست
چو گردی به مردی میان را ببست
(فردوسی)
آوخ کلاه نیست وطن تا که از سرم
برداشتند، فکر کلاهی دگر کنم
(میرزاده عشقی)
اشتیاقی که مرا بود به حلوا و برنج
از سرم آن همه از دولت گندم، وا رفت
(صوفی محمد هروی)
حافظ از دولت عشق تو سلیمانی شد
یعنی از وصل تواش نیست به جز باد به دست
(حافظ)
مشاهده پاسخ تشریحی برخی از سوالات، نیاز به عضویت در مجله فرادرس و ورود به آن دارد.
۷. در کدام گزینه، هیچ فعلی از نوع پیشوندی مرکب وجود ندارد؟
«آنان که عمارتی را بنیان کردند، دریغا که پیش از خرابی آن، خود از دست رفتند.» (شیخ بهایی)
«و به شراب و لذات باطل، مشغول گشت و به صحبت مؤمنات تن در داد.» (میبدی)
«یکی را بیرون خانه فروگرفتند و چون سه چوب بزدند، بانگ برآورد.» (بیهقی)
فرقه بی‌تربیت از بین رفت
زمزمه عاریت از بین رفت
(میرزاده عشقی)
مشاهده پاسخ تشریحی برخی از سوالات، نیاز به عضویت در مجله فرادرس و ورود به آن دارد.
۸. در کدام گزینه بیش از سایر گزینه‌ها، افعال غیرساده (پیشوندی مرکب، پیشوندی و مرکب) وجود دارد؟
برآمد مشتری منشور بر دست
که شاه از بند و شاپور از بلا رست
(نظامی)
دهقان قضا بسی چو ما کشت و درود
غم خوردن بیهوده نمی‌دارد سود
(خیام)
بگفت و برانگیخت شبدیز را
بداد آرمیدن دل تیز را
(فردوسی)
از جانب دوست، سر زد این سوز و گداز
تا درنگرفت شمع، پروانه نسوخت
(ابوسعید ابوالخیر)
مشاهده پاسخ تشریحی برخی از سوالات، نیاز به عضویت در مجله فرادرس و ورود به آن دارد.
۹. تعداد فعل‌های ساده کدام‌یک از گزینه‌های زیر، بیشتر از سایر گزینه‌ها است؟
من از آن حسن روزافزون که یوسف داشت، دانستم
که عشق از پرده عصمت، برون آرد زلیخا را
(حافظ)
چندان بنالم ناله‌ها، چندان برآرم رنگ‌ها
تا برکنم از آینه هر منکری من زنگ‌ها
(مولانا)
سعدی تو مرغ زیرکی خوبت به دام آورد‌ه‌ام
مشکل به دست آرد کسی مانند تو شهباز را
(سعدی)
آب خورشید و مه اکنون برده شد کو برفروخت
در خم زلف از برای عاشقان، قندیل را
(سنایی)
مشاهده پاسخ تشریحی برخی از سوالات، نیاز به عضویت در مجله فرادرس و ورود به آن دارد.
۱۰. در کدام‌یک از گزینه‌های زیر، هیچ فعل ساده‌ای وجود ندارد؟
دام کن بر طرف بام از حلقه‌های زلف خویش
چون که جان در جام کردی تنگ درکش جام را؟
(سنایی)
بدین تخت روان با جام جمشید
به سلطانی برآمد نام خورشید
(نظامی)
بدان تا بدان را ز بُن برکنیم
تن بت‌پرستان به خاک افگنیم
(ایرانشان)
میر مجلس چون تو باشی با جماعت درنگر
خام در ده پخته را و پخته در ده خام را
(سنایی)
مشاهده پاسخ تشریحی برخی از سوالات، نیاز به عضویت در مجله فرادرس و ورود به آن دارد.
جدول خلاصه نکات فعل های پیشوندی مرکب
در این مطلب از مجله فرادرس یاد گرفتیم فعل پیشوندی مرکب چیست و نمونه‌های این فعل را در جمله‌های مختلف بررسی کردیم. همچنین فعل پیشوندی و مرکب را شناختیم و تفاوت این افعال با فعل پیشوندی مرکب را دانستیم. در انتهای مطلب پرسش‌هایی چهارگزینه‌ای قرار داده‌ایم که با پاسخ دادن به آن‌ها، هم میزان یادگیری خود را بسنجید و هم تمرین کرده و یادگیری خود را افزایش دهید. خلاصه‌ای از مهم‌ترین نکات بیان شده در این مطلب را در جدول زیر، آوردهایم اما برای یادگیری کامل و درست این فعل فارسی، حتماً کل مطلب را مطالعه کنید.
| ۱. فعل پیشوندی مرکب | اجزای اصلی علاوه بر بن فعل: پیشوند (تکواژ وابسته و معناساز) و تکواژ آزاد (مستقل و معنادار) |
| ۲. فعل پیشوندی و مرکب | پیشوندی: تکواژ وابسته + بن فعل |
| مرکب: تکواژ آزاد + بن فعل |
دانلود PDF مقاله
فاطمه نصیری فارغ التحصیل مقطع کارشناسی ارشد زبان و ادبیات فارسی، گرایش نظریه و نقد ادبی، است و در حال حاضر مطالب آموزشی ادبیات فارسی مجله فرادرس را می‌نویسد.
source