فعل دعایی از اضافه شدن «ا» به بن فعل ساخته می‌شود و دارای وجه آرزو و دعای منفی یا مثبت برای کسی است. برای مثال فعل جمله «چشمت همیشه خوبی بیناد.» یعنی «بیناد» فعل دعایی دیدن است که از ترکیب «بن مضارع «بین» + ا + شناسه «د»» ساخته شده است و معنای دعایی دارد. افعال دعایی امروزه در زبان روزمره کاربردی ندارند اما شناخت آن‌ها برای تشخیص نوع فعل در متون و اشعار گذشته و متون و اشعار ادبی امروزی لازم است. در این مطلب از مجله فرادرس یاد می‌گیریم فعل دعایی چیست و ساخت آن، جمله دعایی، انواع این جمله و فرق فعل دعا و نفرین را با مثال توضیح می‌دهیم. در انتهای مطلب نیز سؤال‌هایی چهارگزینه‌ای قرار دادیم تا با استفاده از آن‌ها، یادگیری خود را ارزیابی کنید.
فعل دعایی چیست؟
فعل دعایی فعلی است که دارای وجه و معنای دعا یا نفرین برای کسی است و معمولاً از اضافه شدن «ا» به بن مضارع افعال ساخته می‌شود. فعل‌های «باد»، «مباد»، «کناد»، «بیناد» و «مبیناد» نمونه‌هایی از فعل دعایی هستند. در ادامه همین مطلب، شیوه ساخت این فعل، جمله دعایی و فرق فعل دعا و نفرین را با مثال‌های متنوع توضیح می‌دهیم.
پیشنهاد می‌کنیم برای یادگیری فعل دعایی، فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه دهم فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر پایین آوردهایم.
ساخت فعل دعایی
در کادر‌های زیر، روش‌های ساخت فعل دعایی را آوردهایم و برای هرکدام از آن‌ها مثالی نیز قرار داده‌ایم. پرکاربردترین شیوه ساخت فعل دعایی، مطابق کادر زیر است.
بن مضارع + «ا» + شناسه
| فعل | ساختار |
| نشیناد | نشین + ا + د |
در کادر زیر، یکی دیگر از ساخت‌های فعل دعایی را آوردهایم.
بن مضارع + شناسه + «ا»
| فعل | ساختار |
| کندا | کن + -َد + ا |
ساخت فعل دعایی «باد»
شیوه ساخت فعل «باد / بادا» با فعل‌های دعایی دیگر تفاوت دارد و مطابق یکی از حالت‌های زیر ساخته می‌شود.
حذف «و» از «بواد»= باد
یا مطابق جدول زیر:
حذف «و» از «بواد» + ا= بادا
نکته: حالت منفی فعل دعایی «باد» با اضافه شدن «مـ / نـ» به ابتدای آن، ساخته می‌شود. یعنی «مباد / مبادا» فعل دعایی منفی از فعل «باد / بادا» است.
مثال فعل دعا
در جدول زیر، مثال‌هایی از جمله‌های دارای فعل دعایی را آوردهایم.
| جمله | فعل |
| خدا این سرزمین را برکت دهاد. | دهاد (بن «ده» + ا + شناسه «د») |
| خداوند ما را در این جنگ پیروز کناد. | کناد (بن «کن» + ا + شناسه «د») |
| که یزدان تو را مزد نیکان دهاد بداندیش را درد پیکان دهاد (فردوسی) |
دهاد (بن «ده» + ا + شناسه «د») |
| بی روی تو، خورشید جهان‌سوز مباد هم بی تو چراغ عالم‌افروز مباد (رودکی) |
مباد (پیشوند تصریفی «مَـ» + بواد (با حدف «و»)) |
| چون شمع دمی در نفس بازپسین یا رب منشیناد کسش بر بالین (خواجوی کرمانی) |
منشیناد (پیشوند تصریفی «مَـ» + بن مضارع «نشین» + ا + شناسه «د») |
تا اینجا متوجه شدیم فعل دعایی چیست و ساخت آن‌ها را یاد گرفتیم. در ادامه، شکل امروزی این فعل و انواع جمله دعایی را معرفی می‌کنیم.
شکل امروزی فعل دعایی
تا اینجا یاد گرفتیم فعل دعایی چیست اما در زبان نوشتار و گفتار معیار (غیرادبی) امروزی به‌جای فعل دعایی از فعل حال التزامی با ساختار «بـ + بن مضارع + شناسه» استفاده می‌کنیم. در این بخش با بررسی نمونه‌هایی، این کاربرد فعل حال التزامی را توضیح می‌دهیم.
مثال ۱
در کادر زیر، یک فعل دعایی را آوردهایم و در جدول پایین‌تر، این فعل را با فعل مضارع التزامی از همان مصدر، مقایسه کرده‌ایم. همانطور که مشاهده می‌کنید، با این جابه‌جایی، هیچ تغییر و مشکلی در معنای فعل و جمله رخ نمی‌دهد.
خدا بر همه ما رحم کناد.
| ساخت مضارع التزامی | معنای جمله |
| بـ + کن + -َد = بکند | خدا بر همه ما رحم بکند. |
مثال ۲
در کادر زیر نمونه‌هایی دیگر از فعل دعایی را قرار داده‌ایم و مضارع التزامی را جایگزین آن فعل‌ها کرده‌ایم.
خداوندا همه گیتی کناد او را خداوندش
چنان چون از پدر دید او، از او بیناد فرزندش
(قطران تبریزی)
| ساخت مضارع التزامی | معنای جمله |
| ب + کن + -َد= بکند | خداوند او را خداوند همه گیتی بکند. |
| ب + بین + -َد= ببیند | آنچنان که او از پدرش دید، فرزندش از او ببیند. |
در مطلب زیر از مجله فرادرس، فعل مضارع التزامی را به‌طور کامل معرفی کرده‌ایم و ساختار، کاربردها و حالت‌های صرفی مختلف آن را توضیح داده‌ایم.
یادگیری انواع فعل فارسی با فرادرس
تا اینجا یاد گرفتیم فعل دعایی چیست و مثال‌های آن را بررسی کردیم. افعال دعایی تنها یکی از حالت‌های مختلف فعل فارسی هستند. فعل در زبان فارسی نقش مهمی را در انواع جمله‌ها ایفا می‌کند و دارای انواع بسیار زیادی مانند فعل اسنادی و غیراسنادی، گذرا و ناگذر، ماضی و مضارع و… است. برای یادگیری درست و تشخیص هر فعلی باید با دیگر دسته‌بندی‌ها و انواع فعل نیز آشنا باشیم. به همین دلیل در این بخش، برخی از فیلم‌های آموزشی فرادرس را آوردهایم که با تماشای آن‌ها می‌توانید انواع فعل ازجمله فعل دعایی را به‌سادگی یاد بگیرید.
همچنین برای یادگیری جامع‌تر و کامل همه مباحث درس فارسی مدرسه و انواع فعل فارسی، می‌توانید از مجموعه آموزش‌های زیر استفاده کنید.
جمله دعایی چیست؟
حالا که دانستیم فعل دعایی چیست، در این بخش با جمله‌های دعایی آشنا می‌شویم. جمله دعایی جمله‌ای است که در آن فعلی دعایی وجود دارد و معنا و مفهوم اصلی آن، بیان دعا، آرزو یا نفرین برای کسی است. جمله‌های دعایی گونه‌ای از جمله‌های عاطفی محسوب می‌شوند. منظور از جمله‌های عاطفی نیز، جمله‌هایی است که معنای کلی و اصلی آن‌ها، یکی از احساسات و عواطف انسانی مانند غم، شادی، تعجب، افسوس، نفرین و… است.
برای یادگیری جمله دعایی و دیگر جمله‌های فارسی، می‌توانید فیلم آموزش رایگان جمله و انواع آن در دستور زبان فارسی در فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر زیر آوردهایم.
انواع جمله دعایی
جمله‌های دعایی از نظر اسنادی یا غیراسنادی بودن فعل دعایی یا معنای آن‌ها، به انواعی تقسیم می‌شوند.
جمله دعایی مثبت و منفی
جمله‌های دعایی متناسب با مثبت یا منفی بودن ساختار فعل خود، به دو نوع مثبت و منفی تقسیم می‌شوند. حالت منفی فعل‌های دعایی معمولاً با اضافه کردن «مَـ» منفی‌ساز به ابتدای این فعل‌ها ساخته می‌شود. جدول زیر را مشاهده کنید.
| جمله دعایی مثبت | جمله دعایی منفی |
| خدا این سرزمین را از دروغ و خشکسالی حفظ کناد. | خدا سایه او را از سر ما کم مکناد / نکناد. |
| پروردگار تو را پاداش نیکو دهاد. | پروردگار تو را پاداش نیکو مدهاد / ندهاد. |
جمله دعایی و نفرینی
متناسب با اینکه معنای کلی جمله، حاوی آرزوی خوب یا بد باشد، جمله دعایی به دو نوع دعایی و نفرینی تقسیم می‌شود. مثال‌های زیر را مشاهده کنید.
| جمله دعایی | جمله نفرینی |
| این پیوند مبارک بادا. | این بیداد، سرنگون بادا. |
| غبار غم بر دلت منشیناد. | زبان دشمنان کوتاه باد. |
جمله دعایی اسنادی و غیراسنادی
اگر مصدر فعل‌های دعایی، بر انجام کار خاصی دلالت کند، فعل آن، غیراسنادی (خاص) است و اگر انجام کاری را نشان ندهد و فقط حالتی را به نهاد جمله نسبت بدهد، فعلی اسنادی دارد. در جدول زیر، این دو نوع جمله دعایی را با هم مقایسه کرده‌ایم.
| اسنادی | غیراسنادی |
| دلت شاد باد. | چشمت غم نبیناد. |
اجزای این دو جمله را در جدول پایین مشخص کرده‌ایم. زیرا اسنادی یا غیراسنادی بودن فعل، بر اجزای جمله تأثیر مستقیم دارد.
| دلت شاد باد. | چشمت غم نبیناد. |
| دلت (نهاد) + شاد (مسند) + باد (فعل دعایی) | چشمت (نهاد) + غم (مفعول) + نبیناد (فعل دعایی) |
نکته: فعل دعایی «کناد»، می‌تواند هم اسنادی و هم غیراسنادی باشد. اگر این فعل معنای «انجام دادن» بدهد، دارای معنای خاص و فعل خاص (غیراسنادی) است اما اگر برای نسبت دادن صفتی یا حالتی به نهاد جمله به کار برود، فعل اسنادی است.
حالا که دانستیم فعل دعایی چیست و انواع جمله دعایی را بررسی کردیم، در ادامه فرق فعل دعا و نفرین را بررسی می‌کنیم.
فعل دعا و نفرین
فعل دعا و نفرین یک نوع فعل هستند و تفاوتی با هم ندارند. یعنی اگر معنای فعل دعایی، شامل نفرین و آرزوی بد داشتن برای کسی باشد، فعل دعایی با مفهوم نفرین خواهد بود. برای مثال فعل جمله «دشمن او خیر نبیناد.» فعل دعایی با معنای نفرین است. البته نباید گمان کنیم که همیشه، فعل دعایی منفی، مفهوم نفرینی دارد بلکه باید به معنای کل جمله دقت کنیم. در این بخش، یکسان بودن این دو فعل را با مثال، مشخص کرده‌ایم.
برای یادگیری فعل‌های دعایی و دیگر فعل‌های فارسی، پیشنهاد می‌کنیم فیلم آموزش فعل فارسی در فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر پایین آوردهایم.
مثال ۱
در کادر زیر یک جمله با فعل دعایی را آوردهایم و از طریق معنای جمله، دعایی یا نفرینی بودن آن را مشخص کرده‌ایم. همانطور که مشاهده می‌کنید، هر دو فعل دعایی بیت زیر، منفی هستند اما دارای معنای نفرین نیستند.
ز مهرش مبادا تهی ایچ دل
ز فرمانْش خالی مباد ایچ مرج
(رودکی)
| معنای جمله | نوع فعل دعایی |
| هیچ دلی از مهرش خالی نباشد. | دعایی |
| هیچ مرزی (سرزمینی) از فرمان او خالی نباشد. | دعایی |
مثال ۲
دو مثال دیگر از جمله دعایی را در کادر پایین آوردهایم و از طریق معنای کلی جمله، دعایی یا نفرینی بودن آن را مشخص کرده‌ایم. در هر دو مصراع شعر زیر، یک فعل دعایی یکسان وجود دارد اما یکی از آن‌ها با معنای دعایی و دیگری با معنای نفرینی است.
به بزم عیش و طرب باد نیک‌خواه تو شاد
حسود جاه تو بادا ز غصه زار و نژند
(رودکی)
| معنای جمله | نوع فعل دعایی |
| نیک‌خواه تو در بزم عیش و طرب، شاد باشد. | دعایی |
| حسود جایگاه تو، از غصه زار و غمگین باشد. | نفرینی |
نکته: ممکن است فعل دعایی «باد» در اشعار و متون ادبی با اسم «باد»، جناس تام داشته باشد. آرایه جناس تام در جایی وجود دارد که دو واژه دارای معنای ظاهری کاملاً یکسان اما معنای متفاوت هستند.
نمونه سؤال فعل دعایی در فارسی
حالا که یاد گرفتیم فعل دعایی چیست و با ساختار این فعل و با جمله دعایی آشنا شدیم، می‌توانید تمرین زیر را انجام دهید. برای شرکت در این تمرین، گزینه درست مورد نظر خود در هر سؤال را انتخاب و سپس روی گزینه «مشاهده جواب» کلیک کنید تا پاسخ درست را مشاهده کنید. برای دسترسی به پاسخ‌های تشریحی برخی از سؤال‌ها نیز، انجام همین مراحل کافی است. با ثبت هر پاسخ درست، یک امتیاز دریافت می‌کنید و امتیاز نهایی خود را در پایان آزمون یعنی بعد از انتخاب جواب هر ده پرسش و با کلیک بر گزینه «دریافت جواب آزمون»، مشاهده خواهید کرد.
۱. فعل دعایی چگونه فعلی است؟
فعلی که مفهوم اصلی آن، دعا و نیایش است را فعل دعایی می‌نامیم.
فعلی که مخاطب آن خدا باشد، فعل دعایی است.
فعلی که دارای معنای دعا یا نفرین برای فرد یا افرادی باشد را فعل دعایی می‌دانیم.
فعل‌های تعجبی را فعل دعایی محسوب می‌کنیم.
۲. در کدام گزینه فعل دعایی وجود دارد؟
دو چشم از بر سر چو دو چشمه خون
ز دود دهانش جهان تیره‌گون
(فردوسی)
هر خشت که بر کنگره ایوانی است
انگشت وزیر یا سر سلطانی است
(خیام)
کای باد صبا به صبح برخیز
در دامن زلف لیلی آویز
(نظامی)
دردی که بهر جان رهی آفریده‌اند
یا رب مباد قسمت هیچ آفریده‌ای
(رهی معیری)
فعل «مباد» در مصراع دوم این بیت، فعل دعایی منفی از مصدر «بودن» است.
۳. در کدام گزینه هیچ فعلی از انواع فعل‌های دعایی وجود ندارد؟
که آن کس که بر فرقت افسر نهاد
بقای تو بر قدر افسر دهاد
(نظامی)
بسیار در دل آمد از اندیشه‌ها و رفت
نقشی که آن نمی‌رود از دل، نشان توست
(سعدی)
درست و راست کناد این مثال خدای ورا
اگر ببست یکی در، هزار در بگشاد
(رودکی)
هرگز روی خوشی نبیناد
هر دل که نه از غمت فگار است
(جویای تبریزی)
فعل‌های دعایی موجود در گزینه‌های اول، سوم و چهارم این سؤال را در فهرست زیر آوردهایم.
- گزینه اول: «دهاد» از مصدر «دادن»
- گزینه سوم: «کناد» از مصدر «کردن»
- گزینه چهارم: «نبیناد» از مصدر «دیدن»
۴. در کدام‌یک از گزینه‌های زیر، افعال دعایی کمتری وجود دارد؟
نبیناد آفت دندان، لب او
مبادا کامران هم‌مطلب او
(عرفی)
چنین پاسخ آورد اسفندیار
که بی‌تو مبیناد کس روزگار
(فردوسی)
که یزدان تو را زندگانی دهاد
هَمَت خوبی و کامرانی دهاد
(فردوسی)
چو دید آن شب که آن را کس مبیناد
بدان روز بدش دشمن نشیناد
(سلیمی جرونی)
در فهرست زیر، همه افعال دعایی موجود در گزینه‌های این سؤال را آوردهایم.
- گزینه اول: «نبیناد» از مصدر «دیدن» / «مبادا» از مصدر «بودن»
- گزینه دوم: «مبیناد» از مصدر «دیدن»
- گزینه سوم: دو فعل «دهاد» از مصدر «دادن»
- گزینه چهارم: «مبیناد» از مصدر «دیدن» / «نشیناد» از مصدر «نشستن»
۵. در کدام گزینه، از فعل نامناسبی به‌عنوان جایگزین فعل‌های دعایی استفاده کرده‌ایم؟
خدایا او از شر شیطان در امان باد. / باشد
به آن‌ها روزی بسیار دهاد. / بدهد
اشک غم بر گونه‌ات ننشیناد. / نشیند
الهی که او روی خوشی و شادی را مبیناد. / نبیند
مشاهده پاسخ تشریحی برخی از سوالات، نیاز به عضویت در مجله فرادرس و ورود به آن دارد.
۶. از میان گزینه‌های زیر، در کدام یک از آن‌ها، جناس با فعلی دعایی از مصدر «بودن» وجود دارد؟
تو را باد پیروزی از آسمان
مبادا به جز داد و نیکی گمان
(فردوسی)
در عمل تا دیربازی و درازی ممکن است
چون عمل بادا تو را عمر دراز و دیرباز
(رودکی)
«که چون پدر مرا می‌پرورد و خدمت می‌کرد بر من می‌لرزید که نبادا به من آفتی رسد.» (مولانا)
آتش است این بانگ نای و نیست باد
هرکه این آتش ندارد نیست باد
(مولانا)
مشاهده پاسخ تشریحی برخی از سوالات، نیاز به عضویت در مجله فرادرس و ورود به آن دارد.
۷. کدام گزینه درباره افعال دعایی در زبان فارسی نادرست است؟
این فعل‌ها معمولاً از ترکیب «بن مضارع + ا + شناسه» ساخته می‌شوند.
فعل دعایی امروزه در زبان معیار، کاربردی ندارد و به‌جای آن از فعل مضارع استمراری استفاده می‌کنیم.
برای ساخت فعل دعایی از مصدر «بودن»، «واو» را از بن مضارع آن حذف می‌کنیم.
هم فعل دعا و هم فعل نفرین، فعل دعایی محسوب می‌شوند.
۸. کدام‌یک از گزینه‌های زیر، درست است؟
واژه «باد» همیشه و در همه جمله‌ها، فعل دعایی از مصدر «بودن» است.
فعل‌های دعایی را امروزه می‌توانیم به صورت فعل حال التزامی صرف کنیم.
به جمله‌های دارای فعل‌های دعایی، جمله دعایی می‌گوییم که نوعی از جمله‌های پرسشی هستند.
فعل دعا و فعل نفرین دو نوع متفاوت از فعل هستند و ساختار و معنای آن‌ها کاملاً متفاوت است.
۹. اگر یک فعل دعایی در حالت منفی صرف شده باشد، کدام گزینه درباره آن درست خواهد بود؟
این فعل، معنای نفرینی می‌دهد.
چنین فعلی فقط با اضافه شدن «مـ» به ابتدای ساختار فعل دعایی قابل ساخت است.
این فعل می‌تواند معنای دعایی یا نفرینی داشته باشد و صرفاً به دلیل منفی بودن آن نمی‌توانیم نتیجه بگیریم که دارای معنای نفرین است.
چنین فعلی فقط از مصدر «بودن» قابل ساختن است.
۱۰. درباره عبارت زیر، کدام گزینه درست است؟
«حق‌تعالی فرعون را چهارصد سال عمر و ملک و پادشاهی و کامروایی داد. جمله حجاب بود که او را از حضرت حق دور می‌داشت، یک روزش بی مرادی و دردسر نداد تا نبادا که حق را یاد آرد. گفت: «تو به مراد خود مشغول می‌باش و ما را یاد مکن، شبت خوش باد.»»
در این عبارت، سه فعل دعایی وجود دارند: «نبادا»، «می‌باش» و «باد»
این عبارت، دارای ده فعل است که دو عدد از آن‌ها، فعل دعایی هستند.
تنها فعل دعایی موجود در این عبارت، فعل «باد» در «خوش باد» است.
این عبارت دارای نه فعل است که هیچ‌کدام از آن‌ها، فعل دعایی نیستند.
مشاهده پاسخ تشریحی برخی از سوالات، نیاز به عضویت در مجله فرادرس و ورود به آن دارد.
جدول خلاصه نکات فعل دعایی
در این مطلب از مجله فرادرس بررسی کردیم فعل دعایی چیست و ساخت فعل دعایی را با مثال یاد گرفتیم. همچنین جمله دعایی و انواع آن را توضیح دادیم. فرق فعل دعا و نفرین را نیز با مثال بررسی کردیم. در انتهای مطلب، پرسش‌هایی چهارگزینه‌ای آوردهایم که با پاسخ دادن به آن‌ها تمرین کنید و میزان یادگیری خود را افزایش دهید. مهم‌ترین نکته‌های بیان شده در این مطلب را به‌صورت خلاصه در جدول زیر آوردهایم. البته برای یادگیری کامل این فعل، کل مطلب را مطالعه کنید.
| ۱. تعریف فعل دعایی | فعلی با معنای آرزوی خوب یا بد داشتن برای فرد یا افرادی |
| ۲. ساختار افعال دعایی | بن مضارع + ا + شناسه / فعل «بواد» با حذف «و» |
| ۳. شکل امروزی فعل دعایی | فعل مضارع التزامی: بـ + بن مضارع + شناسه / نشیناد: بنشیند |
| ۴. جمله دعایی | جمله با فعل دعایی / نوعی از جمله عاطفی |
| ۵. فرق فعل دعا و نفرین | فعل نفرین هم، همان فعل دعایی است که حاوی آرزوی منفی برای کسی باشد. |
source