عبارت «سیاووش بشنید کامد سپاه * پذیره شدن را بیاراست شاه» از «فردوسی» یک بیت محسوب می‌شود. پس بیت کوچک‌ترین واحد شعر فارسی است که از دو مصراع تشکیل شده است. بیت شعر به گونه‌ای است که مصراع‌های آن یا بافاصله در یک خط قرار می‌گیرند یا به صورت عمودی در زیر یکدیگر نوشته می‌شوند. یک بیت به‌تنهایی می‌تواند یک شعر کامل محسوب شود. بیت دارای وزن و قافیه است و وضعیت قافیه و موضوع و تعداد هر بیت متناسب با نوع شعر و قالب شعری، متفاوت است. در این مطلب از مجله فرادرس یاد می‌گیریم بیت چیست و آن را با مثال توضیح می‌دهیم. همچنین بررسی می‌کنیم تفاوت بیت و مصرع چیست. در پایان، وجود یا عدم وجود بیت در شعر نو را توضیح می‌دهیم و در انتهای مطلب نیز پرسش‌هایی چهارگزینه‌ای طرح کرده‌ایم تا با استفاده از آن‌ها تمرین کنید.
بیت چیست؟
بیت کوچک‌ترین واحد شعر است که از دو مصراع تشکیل می‌شود. یک بیت به‌تنهایی می‌تواند یک قالب شعری و یک شعر کامل باشد. زیرا یکی از قالب‌های شعری زبان فارسی، مفرد یا تک‌بیتی است. بیت، واحد شعر فارسی کلاسیک است و در شعر نو، بیت وجود ندارد زیرا آنچه بیت را می‌سازد، وزن و قافیه است که این دو مورد یا در شعر نو وجود ندارند یا وضعیت آن‌ها مانند وزن و قافیه شعر کلاسیک نیست. در ادامه مطلب، همه این موارد را با مثال توضیح می‌دهیم.
پیشنهاد می‌کنیم برای یادگیری بیت شعر، فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه هشتم فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر زیر آورده‌ایم.
بیت شعر با مثال
در این بخش، بیت را در چند شعر نمونه بررسی می‌کنیم تا آن را بهتر بشناسید.
مثال ۱
در کادر زیر بخشی از یکی از غزلیات حافظ را آورده‌ایم و بیت را در آن مشخص کرده‌ایم.
راهی است راه عشق که هیچش کناره نیست
آنجا جز آن که جان بسپارند چاره نیست
هر گه که دل به عشق دهی خوش دمی بود
در کار خیر، حاجت هیچ استخاره نیست
(حافظ)
مثال ۲
در کادر زیر، بخشی از یک شعر دیگر را آورده‌ایم و بیت‌های آن را مشخص کرده‌ایم.
گریه مستانه می‌سازم شراب تلخ را
می‌کنم چون ابر مروارید، آب تلخ را
زاهدان طفل‌مشرب، امت شیرینی‌اند
می‌کنم در کار مستان، این شراب تلخ را
(صائب تبریزی)
تفاوت بیت و مصرع چیست؟
تفاوت مصراع و بیت این است که هر مصراع نیمی از یک بیت است. واحد وزن عروضی نیز مصراع است نه بیت. به بیان دیگر، بیت کمترین مقدار از یک شعر و مصراع، کمترین مقدار از یک سخن موزون است.
مثال
در کادر زیر، یک شعر نمونه را آورده‌ایم و در ادامه، مصراع و بیت‌های آن را مشخص کرده‌ایم تا تفاوت آن‌ها را بهتر درک کنید.
مپندار از لب شیرین عبارت
که کامی حاصل آید بی‌مرارت
فراق افتد میان دوستداران
زیان و سود باشد در تجارت
یکی را چون ببینی کشته دوست
به دیگر دوستانش ده بشارت
ندانم هیچکس در عهد حسنت
که بادل باشد الا بی‌بصارت
مرا آن گوشه چشم دلاویز
به کشتن می‌کند گویی اشارت
گر آن حلوا به دست صوفی افتد
خداترسی نباشد روز غارت
عجب دارم درون عاشقان را
که پیراهن نمی‌سوزد حرارت
جمال دوست چندان سایه انداخت
که سعدی ناپدیدست از حقارت
(سعدی)
| تعداد مصراع | تعداد بیت |
| شانزده مصراع | هشت مصراع |
نکته: چون هر بیت از دو مصراع تشکیل می‌شود، تعداد بیت‌های یک شعر همیشه نصف تعداد مصراع‌های آن شعر است. به همین دلیل، ممکن است تعداد بیت‌های یک شعر، عددی فرد باشد اما تعداد مصراع‌های یک شعر، همیشه زوج است.
یادگیری بیت شعر فارسی با فرادرس
تا اینجا یاد گرفتیم بیت چیست و نمونه‌هایی از آن را مشاهده و بررسی کردیم. یک بیت، کمترین مقدار از یک شعر است و باید دارای مشخصاتی همچون قافیه و وزن عروضی باشد تا آن را بیت محسوب کنیم. بنابراین برای شناخت و یادگیری بیت باید مشخصات آن را نیز بشناسیم. به همین دلیل در این بخش، برخی از فیلم‌های آموزشی فرادرس را آورده‌ایم که در یادگیری بیت و ویژگی‌های آن مفید و کاربردی هستند.
همچنین برای یادگیری کامل همه مباحث درس ادبیات در دوره متوسطه می‌توانید از مجموعه آموزش زیر استفاده کنید.
ویژگی بیت در شعر چیست؟
بیت در شعر فارسی باید دارای مصراع‌های موزون و دارای قافیه باشد. بنابراین دو نکته وجود دارد که باید آن‌ها را در هر بیت، بررسی کنیم:
- قافیه بیت شعر
- وزن بیت شعر
در ادامه، قافیه و وزن را در بیت و با مثال بررسی می‌کنیم. پیش از آن، می‌توانید با تماشای فیلم آموزش رایگان روش‌های تشخیص ردیف و قافیه در شعر در فرادرس، با وضعیت ردیف و قافیه در شعر فارسی آشنا شوید. لینک این آموزش را در کادر زیر آورده‌ایم.
قافیه بیت
قافیه‌ها واژه‌های انتهایی مصراع‌های یک شعر هستند که با هم حروف مشترک دارند. تعداد بیت و نحوه قرار گرفتن واژه‌های قافیه در مصراع‌های بیت‌ها، قالب‌های کهن شعر فارسی را می‌سازد. در این بخش، قافیه بیت را با مثال بررسی می‌کنیم.
مثال قافیه در بیت
در کادر زیر، بخشی از یک شعر را آورده‌ایم تا قافیه در بیت را بیشتر درک کنید و با خود قافیه نیز آشنا شوید.
ساقی محجوب می‌باید شراب عشق را
آتش هموار می‌باید کباب عشق را
در حریم ما ندارد شمع بی‌فانوس، راه
شاهد بی‌پرده می‌سوزد حجاب عشق را
(صائب تبریزی)
نکته: اگر واژه‌های انتهایی مصراع‌ها، از نظر ظاهر و معنا یکسان باشند، ردیف هستند نه قافیه. وجود ردیف در شعر فارسی الزامی نیست اما قافیه از اجزای ضروری شعر کهن فارسی است.
قافیه بیت قالب های شعری مختلف
حالا که دانستیم قافیه بیت چیست، در جدول زیر جایگاه و وضعیت قافیه در بیت‌های قالب‌های شعری مختلف را توضیح داده‌ایم تا تأثیر قافیه بیت و تعداد بیت در ساخت این قالب‌ها را مشاهده کنید.
| قالب‌های شعری | قافیه بیت و تعداد |
| غزل | هر دو مصراع بیت اول و مصراع‌های زوج بیت‌های بعدی |
| قصیده | هر دو مصراع بیت اول و مصراع‌های زوج بیت‌های بعدی |
| مثنوی | هر دو مصراع هر بیت / هر بیت قافیه جداگانه |
| قطعه | فقط مصراع‌های زوج همه بیت‌ها |
| رباعی | دارای دو بیت/ هر دو مصراع بیت اول و مصراع دوم بیت دوم |
| دوبیتی | دارای دو بیت / هر دو مصراع بیت اول و مصراع دوم بیت دوم |
| مفرد (تک‌بیتی) | یک بیت / بدون قافیه یا قافیه در هر دو مصراع |
| مستزاد | مستزاد هر قالب شعری، مانند خود آن قالب قافیه می‌پذیرد. |
| مسمط | همه مصراع‌های بیت‌های رشته‌ها به جز مصراع آخر / مصراع آخر همه رشته‌ها |
| ترکیب‌بند | هر دو مصراع بیت اول و مصراع‌های زوج هر خانه / بعد از هر خانه، یک بیت بند با قافیه متفاوت |
| ترجیع‌بند | هر دو مصراع بیت اول و مصراع‌های زوج هر خانه / بعد از هر خانه، یک بیت کاملاً تکراری |
نکته: تعداد بیت و جایگاه قافیه در بیت و مصراع‌ها، تنها عامل تعیین‌کننده قالب شعری نیست. برای مثال، جایگاه قافیه در قالب قصیده و غزل، یکسان است اما این دو قالب از نظر محتوا و از نظر تعداد بیت با هم تفاوت دارند. غزل، مضمونی عارفانه و عاشقانه دارد و در پنج تا پانزده بیت سروده می‌شود درحالی‌که قصیده دارای مضمون مدحی است و تعداد ابیات آن از پانزده بیت بیشتر است. تفاوت قالب رباعی و دوبیتی نیز، فقط در وزن عروضی آن‌ها است.
وزن بیت چیست؟
وزن عروضی آن چیزی است که موسیقی شعر را می‌سازد و آن را با نثر متفاوت می‌کند. واحد وزن در شعر فارسی، مصراع است و مصراع اول شعر، هر وزنی داشته باشد، کل مصراع‌های بعدی شعر نیز در همان وزن سروده می‌شوند. بنابراین، یک بیت، دارای دو واحد از وزن عروضی است. در ادامه، وزن بیت را با مثال توضیح می‌دهیم.
برای یادگیری وزن شعر و روش آسان تشخیص وزن شعرهای فارسی، می‌توانید فیلم آموزش رایگان وزن شعر فارسی در فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر پایین آورده‌ایم.
مثال وزن بیت
در کادر زیر چند بیت را آورده‌ایم و در ادامه، وزن عروضی آن را مشخص کرده‌ایم.
دانای سخن چنین کند یاد
کز جمله منعمان بغداد
عاشق پسری بُد آشناروی
یک موی نگشته از یکی موی
(نظامی)
وزن عروضی مصراع اول این بیت را در جدول زیر مشخص کرده‌ایم. علامت (-) به معنای هجای بلند و علامت (U) به معنای هجای کوتاه است. همانطور که مشاهده می‌کنید، این مصراع در وزن عروضی «مفعولُ مفاعلُن فعولُن» سروده شده است.
| هجابندی بیت اول | وزن عروضی هر هجل |
| دا | – (مف) |
| نا | – (عو) |
| یِ | U (لُ) |
| سُ | U (مَ) |
| خَن | – (فا) |
| چُ | U (عِ) |
| نین | – (لُن) |
| کُ | U (فَ) |
| نَد | – (عو) |
| یاد | – (لُن) |
نکته: ترتیب هجاهای کوتاه و بلند مصراع دوم این بیت نیز، مانند مصراع اول آن است. بنابراین، وزن عروضی هر بیت از این شعر، «مَفعولُ مفاعلُن فعولُن / مَفعولُ مفاعلُن فعولُن» است.
بیت در شعر نو
بیت و مصراع در شعر نو وجود ندارند و واحد شعر نو، بند است. یعنی هر شعر نو از چندین بند تشکیل می‌شود و هرکدام از بندها، دارای چندیدن سطر هستند. سطر نیز معادلی برای مصراع در شعر کلاسیک است. در ادامه، بخشی از یک شعر نو را بررسی می‌کنیم تا نبود بیت در این اشعار را بهتر درک کنید.
پیشنهاد می‌کنیم برای یادگیری شعر نو و مشخصات آن، فیلم آموزش علوم و فنون ادبی ۳ پایه دوازدهم فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر زیر آورده‌ایم.
مثال بررسی بیت در شعر نو
در کادر پایین، بخشی از یک شعر نو را آورده‌ایم. همانطور که مشاهده می‌کنید، این شعر، دارای مصراع و بیت نیست. شعر زیر از سه بند تشکیل شده است و حتی تعداد سطرهای هر بند نیز با بند دیگر مساوی نیست.
گاه می‌اندیشم خبر مرگ مرا با تو چه کس خواهد گفت؟
آن زمان که خبر مرگ مرا از کسی می‌شنوی،
روی زیبای تو را کاشکی می‌دیدم
شانه بالا زدنت را -بی‌قید-
و تکان دادن دستت -که مهم نیست زیاد-
و تکان دادن سر را که
«عجیب! عاقبت مرد، افسوس!»
کاشکی می‌دیدم
با خودم می‌گویم
چه کسی باور کرد
جنگل جان مرا
آتش عشق تو خاکستر کرد
(حمید مصدق)
| بندها | تعداد سطرها |
| بند اول: «گاه» تا «روی زیبای تو را کاشکی می‌دیدم» | سه سطر |
| بند دوم: «شانه» تا «می‌دیدم» | پنج سطر |
| بند سوم: «با» تا «کرد» | چهار سطر |
در مطلب زیر از مجله فرادرس، شعر نو را بررسی کرده‌ایم و انواع و ویژگی‌های آن را با مثال‌های متنوعی توضیح داده‌ایم.
برخی از انواع بیت
حالا که دانستیم بیت چیست و تفاوت آن با مصرع را نیز بررسی کردیم، با برخی از انواع بیت در شعر فارسی آشنا می‌شویم که شناخت آن‌ها می‌تواند برای درک بهتر ویژگی‌های شعر، کمک‌کننده باشد.
- بیت مصرع
- بیت مقفا
در ادامه، با این دو نوع بیت آشنا می‌شویم و برای هرکدام مثال نیز می‌آوریم. پیشنهاد می‌کنیم برای یادگیری بهتر بیت، فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه هشتم فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر زیر آورده‌ایم.
بیت مصرع چیست؟
بیت مصرع، بیتی است که هر دو مصراع آن، دارای قافیه باشند. برای مثال، تمام بیت‌های قالب مثنوی یا بیت‌های اول در قالب‌های قصیده و غزل، بیت مصرّع هستند. در ادامه نمونه‌هایی از بیت مصرع را با هم مشاهده می‌کنیم.
مثال ۱
در کادر زیر بخشی از یک شعر را آورده‌ایم که بیت‌های آن مصرع است. همانطور که مشاهده می‌کنید، همه مصراع‌های این شعر، دارای قافیه هستند. بنابراین، کل بیت‌های این شعر، بیت مصرّع محسوب می‌شوند.
بهارا به پاییز ما دیده دوز
ز کلک تموزین دی، وی بسوز
ملک را ز ما نیز این نکته گوی
که پیش‌آمده ملک، نبود نکوی
(میرزاده عشقی)
مثال ۲
در کادر پایین نیز بخشی از یک غزل را آورده‌ایم. همانطور که مشاهده می‌کنید، هر دو مصراع بیت اول این شعر، قافیه دارند و به همین دلیل، بیت اول این شعر، بیت مصرّع است.
منم که گوشه میخانه خانقاه من است
دعای پیر مغان ورد صبحگاه من است
گرم ترانه چنگ صبوح نیست، چه باک
نوای من به سحر، آه عذرخواه من است
(حافظ)
بیت مقفا چیست؟
بیت مقفا بیتی است که از بین دو مصراع آن، فقط یکی از آن ها دارای قافیه باشد. برای مثال، همه بیت‌های قالب‌های شعری غزل و قصیده (به جز بیت اول آن‌ها) بیت مقفا هستند. در ادامه، بیت مقفا را با مثال بررسی می‌کنیم.
مثال
در کادر زیر بخشی از یک غزل «مولانا» را آورده‌ایم. همانطور که مشاهده می‌کنید، بیت اول این شعر، بیتی مصرّع است و بیت‌های بعدی آن، مقفا هستند زیرا فقط مصرع دوم آن‌ها دارای قافیه است.
درد ما را در جهان، درمان مبادا بی‌شما
مرگ بادا بی‌شما و جان مبادا بی‌شما
سینه‌های عاشقان جز از شما روشن مباد
گلبن جان‌های ما خندان مبادا بی‌شما
(مولانا)
| بیت مصرع | بیت مقفا |
| بیت اول | بیت دوم و همه بیت‌های بعدی |
نمونه سؤال بیت در شعر فارسی
حالا که یاد گرفتیم بیت چیست و بیت شعر را با مثال بررسی کردیم، می‌توانید آزمون زیر را انجام دهید. این آزمون یک تمرین برای یادگیری مبحث بیت است. برای انجام این تمرین باید گزینه درست مورد نظر خود در هر سؤال را انتخاب کنید. سپس روی گزینه «مشاهده جواب» کلیک کنید تا پاسخ درست آن پرسش را مشاهده کنید. با انجام همین مراحل به پاسخ‌های تشریحی برخی از سؤال‌ها نیز، دسترسی پیدا می‌کنید. با ثبت هر پاسخ درست، یک امتیاز دریافت می‌کنید. امتیاز نهایی خود را در پایان آزمون یعنی بعد از ثبت پاسخ همه سؤالات و با کلیک روی گزینه «دریافت جواب آزمون» مشاهده خواهید کرد.
۱. کدام گزینه درباره بیت نادرست است؟
هر بیت از شعر از دو مصراع ساخته شده است.
هر بیت از شعر، حتماً باید دارای معنای مستقل از بیت‌های دیگر باشد.
ممکن است تعداد بیت‌های قالب‌های شعری مختلف، متفاوت باشد.
بیت، مبحثی مرتبط به شعر کلاسیک فارسی است و در شعر نو وجود ندارد.
۲. در کدام گزینه از گزینه‌های زیر، یک بیت شعر وجود دارد؟
فریدون به خورشید بر برد سر
کمر تنگ بستش به کین پدر
برون رفت خرم به خرداد روز
به نیک‌اختر و فال گیتی‌فروز
(فردوسی)
خواجه بیا خواجه بیا خواجه دگر بار بیا
(مولانا)
ترکیب پیاله‌ای که در هم بشکست
بشکستن آن روا نمی‌دارد مست
(خیام)
می‌آرد شرف مردمی پدید
آزاده نژاد از درم خرید
می آزاده پدید آرد از بداصل
(رودکی)
۳. بیت دارای کدام‌یک از ویژگی‌های زیر نیست؟
هر بیت دارای دو مصراع است.
بیت‌ها دارای وزن عروضی هستند.
بیت‌های قالب‌های شعری کهن، از نظر جایگاه قافیه تفاوتی با هم ندارند.
ممکن است هیچکدام از مصراع‌های یک بیت، قافیه نداشته باشند.
درباره گزینه چهارم این سؤال باید توضیح بدهیم که در قالب شعری مفرد (تک‌بیتی) ممکن است قافیه وجود نداشته باشد و هیچ کدام از مصراع‌ها دارای قافیه نباشند.
۴. کدام گزینه درباره وزن بیت درست نیست؟
همه بیت‌های شعر کلاسیک فارسی، دارای وزن عروضی هستند.
واحد سنجش وزن عروضی شعر فارسی، بیت اول شعر است.
هر بیت دارای دو واحد وزن عروضی است.
شاعر برای سرودن شعر باید کل آن را مطابق وزن عروضی مصراع اول بسراید.
واحد وزن عروضی در شعر فارسی، مصراع است نه بیت.
۵. کدام گزینه درست است؟
تعداد بیت‌های هر شعر متناسب با قالب شعری آن و تصمیم شاعر، متفاوت است.
تعداد بیت‌های یک شعر نمی‌تواند مفرد باشد.
در قالب هایی مانند غرل، قصیده، رباعی و… تعداد بیت، قالب شعری را تعیین نمی‌کند.
ممکن است در یک شعر، تعداد مصراع‌ها، عددی فرد باشد.
مشاهده پاسخ تشریحی برخی از سوالات، نیاز به عضویت در مجله فرادرس و ورود به آن دارد.
۶. قافیه یا قافیه‌های موجود در بیت دوم شعر زیر در کدام گزینه آمده‌اند؟
صحبت بستان ذوق‌بخش و صحبت یاران خوش است
وقت گل خوش باد کز وی، وقت می‌خواران خوش است
از صبا هر دم مشام جان ما خوش می‌شود
آری آری طیب انفاس هواداران خوش است
(حافظ)
خوش است / خوش است
یاران / می‌خواران
خوش / هواداران
ندارد / هواداران
۷. کدام گزینه درباره وزن شعر زیر نادرست است؟
افسوس بر آن دیده که روی تو ندیده است
یا دیده و بعد از تو به رویی نگریده است
(سعدی)
وزن این شعر «مفعولُ مفاعیلُ مفاعیلُ فعولُن» است.
وزن عروضی هر دو مصراع این بیت، با هم یکسان است.
وزن عروضی این بیت در کل بیت‌های شعر، تکرار شده است.
این بیت دارای وزن عروضی نیست.
۸. بیت اول و دوم شعر زیر به ترتیب چه نوع بیتی هستند؟
رفیقان قدر یکدیگر بدانید
چو معلوم است شرح از بر مخوانید
مقالات نصیحت‌گو همین است
که سنگ‌انداز هجران در کمین است
(حافظ)
بیت مقفا / بیت مصرع
بیت مصرع / بیت مقفا
بیت مصرع / بیت مصرع
بیت مقفا / بیت مقفا
مشاهده پاسخ تشریحی برخی از سوالات، نیاز به عضویت در مجله فرادرس و ورود به آن دارد.
۹. کدام گزینه درباره شعر زیر درست است؟
من که خواهم محو از عالم نشان خویش را
چون نشان تیر سازم استخوان خویش را
کاش وقت آمدن واقف ز رفتن می‌شدم
تا چو نی در خاک می‌بستم میان خویش را
(صائب تبریزی)
هر دو بیت این شعر، مقفا هستند.
بیت اول این شعر، بیت مصرّع و بیت دوم آن، بیت مقفا است.
هر دو بیت این شعر، مصرّع هستند.
بیت اول این شعر، مقفا و بیت دوم آن، مصرّع است.
۱۰. تعداد بیت چگونه می‌تواند در قالب‌های شعری تأثیرگذار باشد؟
تعداد بیت هیچ تأثیری بر ساخت قالب شعری ندارد.
برای مثال، قالب مثنوی و غزل از نظر قافیه مشابه هستند اما تعداد ابیات غزل کمتر از مثنوی است.
هرچه تعداد بیت‌های یک شعر بیشتر باشد یعنی آن شعر در قالب شعری قدیمی‌تری سروده شده است.
برای مثال یکی از مهم‌ترین تفاوت‌های قالب شعری قصیده و غزل این است که تعداد بیت‌های غزل، کمتر از قصیده است.
جدول خلاصه نکات بیت شعر
در این مطلب از مجله فرادرس یاد گرفتیم بیت چیست و بیت را در شعرهای فارسی با مثال بررسی کردیم. همچنین وضعیت قافیه و وزن را در بیت توضیح دادیم. تفاوت مصرع و بیت را نیز در همین مطلب توضیح دادیم و وجود بیت در شعر نو را نیز بررسی کردیم. در انتهای مطلب نیز پرسش‌هایی چهارگزینه‌ای قرار دادیم تا با پاسخ دادن به آن‌ها تمرین کنید و میزان یادگیری خود را افزایش دهید. در جدول زیر، خلاصه‌ای از مهم‌ترین نکته‌های بیان شده در این مطلب را آورده‌ایم اما پیشنهاد می‌کنیم برای یادگیری کامل مبحث بیت، کل مطلب را مطالعه کنید.
| ۱. بیت | بیت کوچک‌ترین واحد شعر و دارای دو مصراع است. |
| ۲. قافیه بیت | تعداد بیت و جایگاه قافیه در بیت‌ها، در ایجاد قالب‌های شعری کهن، تأثیرگذار است. |
| ۳. وزن بیت | واحد وزن عروضی، مصراع است و وزن مصراع اول در کل مصراع‌های همه بیت‌ها تکرار شده است. |
| ۴. بیت در شعر نو | شعر نو دارای بیت و مصراع نیست بلکه بند و سطر دارد. |
| ۵. بیت مصرع | بیتی که هر دو مصراع آن دارای قافیه باشد. |
| ۶. بیت مقفا | بیتی که فقط یکی از مصراع‌های آن دارای قافیه است. |
source