فعل نفی در عربی فعلی است که انجام گرفتن کار توسط آن نفی می‌شود. از چنین فعلی با عنوان «فعل منفی» نیز در جملات یاد می‌شود. با استفاده از ساختار فعل نفی در عربی می‌توانیم در جملات نشان دهیم که چه کارهایی انجام نشده، نمی‌شود و قرار نیست که انجام شود. برای این کار باید به سراغ حروف اضافه «ما، لم، لما، لا، لن و لیس» برویم. هر کدام از این حروف همراه با افعال خاصی استفاده می‌شوند تا فعل با معنی منفی بسازند. به همین خاطر ابتدا فعل‌ها و نحوه ترجمه آنها را در حالت ساده بررسی می‌کنیم و بعد به سراغ این حروف منفی‌ساز و نحوه تاثیر آنها بر افعال می‌رویم. در پایان این متن از مجله فرادرس تمرین‌هایی برای سنجیدن میزان فهم و درک‌مان از این مطلب قرار داده شده که می‌توان از آنها استفاده و نقاط ضعف مرتبط با این مبحث را تقویت کرد.

تعریف فعل نفی در عربی

به طور کلی فعل نفی به فعلی می‌گویند که انجام گرفتن کار توسط آن نفی می‌شود. یعنی می‌توانیم به این وسیله نشان دهیم چه کاری را در گذشته انجام نداده‌ایم، یا در حال حاضر انجام نمی‌دهیم و در آینده انجام نخواهیم داد. به این ترتیب نیاز داریم تا با شکل منفی شده افعال در سه زمان ماضی عربی، مضارع عربی و مستقبل عربی آشنا شویم.

به همین خاطر حروف اضافه «ما، لم، لما، لا، لن و لیس» را بررسی می‌کنیم. چرا که با استفاده از آنها می‌توانیم انواع فعل نفی در عربی را بسازیم. سه حرف «ما، لم و لما» برای ساختن فعل نفی در زمان گذشته یا ماضی مورد استفاده قرار می‌‌گیرند. با استفاده از حرف اضافه «لا» می‌توانیم افعال مضارع را منفی کنیم و یک فعل نفی عربی در زمان حال یا مضارع بسازیم. برای ساختن فعل نفی در زمان آینده یا مستقبل باید از حرف «لن» کمک بگیریم. این حرف یکی از انواع حروف ناصبه عربی محسوب می‌شود. به همین خاطر باید قواعد مربوط به آنها و تاثیرشان بر فعل‌های عربی را نیز بررسی کنیم.

«لیس» یکی از افعال ناقصه در عربی است که می‌توانیم در جملات اسمیه و فعلیه از آن استفاده و معنی جمله را از حالت مثبت به منفی تبدیل کنیم. این کلمه نیز با وارد شدن به جمله نیازمند اسم و خبر است و می‌تواند مبتدا در جمله اسمیه را به «اسم فعل ناقصه لیس با اعراب مرفوع» و خبر جمله اسمیه را به «خبر فعل ناقصه لیس و منصوب» تبدیل کند.

در ادامه ابتدا درباره فعل ماضی و مضارع و ساختار آن در زبان عربی مطالبی می‌خوانیم. سپس به سراغ نحوه ساختن فعل نفی با استفاده از این حروف اضافه می‌رویم. برای هر یک از آنها مثال‌های متعددی در متن قرار دارد که می‌توانید برای درک بهتر از آنها کمک بگیرید.

ساخت فعل نفی ماضی در عربی

برای نشان دادن انجام شدن کاری در گذشته نیاز داریم تا از فعل «ماضی» در زبان عربی استفاده کنیم. برای ساختن چنین فعلی نیاز است تا سه حرف اصلی یک فعل یا ریشه‌های آن را به وزن‌های فعل ماضی وارد و آن را در ۱۴ صیغه غائب، مخاطب و متکلم صرف کنیم.

برای این کار لازم است ابتدا ریشه‌ها و حرکت عین‌الفعل را از معجم یا فرهنگ لغات عربی استخراج کنیم و سپس سه حرف اصلی را به وزن فعل ماضی وارد کنیم. منظور از وارد کردن ریشه فعل به وزن‌های فعل ماضی این است که نخستین حرف ریشه را با فاءالفعل، دومین حرف ریشه را با عین‌الفعل و سومین حرف آن را با لام‌الفعل جایگزین کنیم تا به فعل مناسب برسیم. برای درک بهتر می‌توانید به کادر زیر توجه کنید.

در این کادر نحوه جای‌گذاری سه حرف اصلی فعل از مصدر «کتابة» نمایش داده شده است. با استفاده از فرهنگ لغات عربی توانستیم بفهمیم که سه حرف اصلی این مصدر عربی «ک ت ب» است. به این ترتیب آنها را با سه حرف اصلی فعل در وزن‌های ماضی جایگزین کردیم و به یک فعل ماضی از این مصدر رسیدیم. در جدول زیر وزن‌های صرف ۱۴ صیغه غائب، مخاطب و متکلم فعل ماضی ثلاثی مجرد را همراه با نام صیغه‌ها مشاهده می‌کنید.

بر اساس جدول وزن‌های فعل ماضی ثلاثی مجرد می‌توان فهمید که اکثر تغییرات به کار رفته در فعل ماضی مربوط به حضور ضمایر در انتهای آن است. بر اساس این ضمایر است که می‌توانیم به صیغه‌های افعال پی‌ ببریم. به جز دو صیغه «الغائب» و «الغائبة» که ضمایر بارز در آنها به کار نرفته و در هر دو صیغه ضمیر‌ها به شکل مستتر به کار می‌روند. در جدول زیر می‌توانید نحوه صرف فعل ماضی از ریشه «کتب» را همراه با معنی آنها مشاهده کنید.

در ادامه جملاتی را می‌خوانید که در آنها فعل به شکل ماضی و در وزن‌های ثلاثی مجرد به کار رفته است.

ساخت فعل نفی ماضی با «ما»

برای ساخت فعل نفی ماضی در عربی می‌توانیم از حرف «ما» منفی‌ساز استفاده کنیم. با افزودن این حرف پیش از فعل ماضی می‌توانیم معنای آن را از مثبت به منفی تبدیل کنیم. این حرف از جمله حروف غیر عامل در زبان عربی محسوب می‌شود. یعنی با ورودش بر سر فعل ماضی تغییری در ساختار فعل ایجاد نمی‌شود و فعل ماضی بدون هرگونه تغییری باقی می‌ماند.

برای درک بهتر می‌توانید به نحوه صرف فعل ماضی همراه با حرف منفی‌ساز «ما» و تغییر معنای فعل از مثبت به منفی توجه کنید.

ساخت فعل نفی ماضی با «لم»

یکی دیگر از راه‌های ساختن فعل ماضی با معنی منفی این است که از «لم» استفاده کنیم. تفاوت استفاده از «لم» با «ما» در این است که باید از آن قبل از فعل مضارع استفاده کنیم. به بیانی دیگر، حرف «لم» از حروف جازمه است و پیش از فعل مضارع استفاده می‌شود. از این رو باعث مجزوم شدن فعل مضارع می‌شود. در عین حال، معنای فعل مضارع را به ماضی منفی تغییر می‌دهد. برای درک بهتر نحوه عملکرد آن با فعل مضارع می‌توانید به جدول زیر و معنای منفی فعل که در آن آمده توجه کنید.

بر اساس آنچه که در جدول آمده می‌توانیم نتیجه بگیریم که فعل مضارع مجزوم با لم به شکل ماضی ساده منفی ترجمه می‌شود. از این رو می‌توان استفاده از لم را به عنوان یکی از راه‌های ساختن فعل نفی ماضی در عربی شناسایی کرد. برای درک بهتر می‌توانید به جملات زیر توجه کنید.

 ساخت فعل نفی مضارع در عربی

در زبان عربی برای صحبت کردن درباره کاری که در زمان حال یا آینده نزدیک انجام می‌شود باید از فعل مضارع عربی استفاده کنیم. این نوع فعل نیز مانند فعل ماضی در نوع ثلاثی مجرد وزن‌های مشخصی دارد که برای ساخت فعل مضارع عربی باید از آنها استفاده کنیم. از این رو ریشه‌های فعل را باید به وزن‌های فعل مضارع در ۱۴ صیغه غائب، مخاطب و متکلم وارد کنیم. در جدول زیر می‌توانید وزن‌های صرف فعل مضارع را مشاهده کنید.

فعل مضارع در عربی نشانه‌های متعددی دارد که می‌تواند ما را در شناسایی کمک کند. اولین نشانه آن حضور حروف «أتین» در ابتدای افعال است. در شش صیغه غائب از حرف « ی‍ »، در شش صیغه مخاطب از حرف « ت‍ » و برای متکلم‌ها از «أ» و «ن‍» استفاده می‌شود.

از سوی دیگر، فعل مضارع از جمله کلمات معرب در زبان عربی است که در حالت عادی اعراب آن مرفوع است. نشانه رفع در صیغه‌های مفرد با علامت ضمه و در صیغه‌های مثنی و جمع با حضور «نون عوض رفع» انتهای این صیغه‌ها نشان داده می‌شود. به این ترتیب می‌توانیم با حفظ کردن وزن‌های صرف فعل مضارع و وارد کردن ریشه‌های فعل به این وزن‌ها به یک فعل با معنای زمان حال دست پیدا کنیم. در جدول زیر می‌توانید نحوه صرف فعل مضارع از ریشه «ک ت ب» را همراه با معنی آنها مشاهده کنید.

برای درک بهتر می‌توانید به مثال‌های زیر که فعل مضارع در آنها به کار رفته است توجه کنید.

ساخت فعل نفی مضارع با «لا»

برای آنکه به یک فعل مضارع معنای منفی بدهیم، باید از حرف «لا» استفاده کنیم. یعنی برای ساخت فعل نفی مضارع در عربی باید از «لا» پیش از فعل مضارع استفاده کنیم. از آنجا که حرف «لا» غیرعامل است، تغییری در ساختار فعل مضارع ایجاد نمی‌کند. برای درک بهتر فعل نفی در عربی می‌توانید به مثال‌های زیر توجه کنید.

ساخت فعل نفی مستقبل در عربی

فهمیدیم که برای صحبت درباره زمان حال و آینده نزدیک در عربی می‌توانیم از فعل مضارع استفاده کنیم. همچنین یاد گرفتیم که برای ساخت فعل نفی مضارع می‌توانیم از حرف منفی‌ساز «لا» پیش از فعل مضارع استفاده کنیم.

فعل آینده که در عربی آن را با عنوان فعل مستقبل نیز می‌شناسند، با استفاده از فعل مضارع عربی ساخته می‌شود. به این ترتیب که می‌توانیم از «س‍» و «سوف» پیش از فعل مضارع استفاده کنیم و به آن معنای انجام کار در زمان آینده ببخشیم. این حروف غیرعامل هستند و با وارد شدن بر سر افعال تغییری در ساختمان آنها ایجاد نمی‌کنند. برای درک بهتر می‌توانید به جملات زیر و نحوه ترجمه آنها توجه کنید.

نکته: تفاوت میان کاربرد «س» و «سوف» در این است که برای آینده نزدیک از «س‍» و برای آینده‌ای که مدت زمان آن کمی دورتر است از «سوف» استفاده می‌کنیم.

منفی کردن این جمله‌ها نیاز به حرف «لن» دارد که از حروف ناصبه عربی محسوب می‌شود. منظور از حرف ناصبه، حروفی مثل «أن، لن، کَیْ، حتی و ل‍ِ» است که می‌توان از آنها فعل مضارع منصوب ساخت. از این رو می‌توانیم بگوییم که حروف ناصبه از جمله حروف عامل در زبان عربی است که با آمدن بر سر این افعال اعراب آنها را از ضمه به فتحه تعییر می‌دهد.

منصوب شدن فعل مضارعی که با حروف ناصبه همراه شده، در صیغه‌های مفرد با تبدیل شدن ضمه به فتحه و در صیغه‌های مثنی و جمع با حذف نون عوض رفع انجام می‌شود. به این ترتیب با آمدن حرف ناصبه «لن» بر سر فعل مضارع می‌توان آنها را منصوب کرد و در عین حال به آن افعال معنای «مستقبل منفی» بخشید. برای درک بهتر می‌توانید به مثال‌های زیر توجه کنید.

لَنْ تستطيعَ التّوصّلَ إلى نتيجة و أنْتَ غاضبٌ.

وقتی عصبانی هستید به نتیجه نخواهید رسید.

لن يدخل الجنة مشرك.

کافر وارد بهشت نخواهد شد.

لن أكذب عليك.

به تو دروغ نخواهم گفت.

رائحة الطعام شهية، لن أصبرَ حتى ينتهي.

غذا بوی خوشی می‌دهد، تا تمام شدنش صبر نخواهم کرد.

لن يشتركَ في المسابقة كسول.

هیچ تنبلی در مسابقه شرکت نخواهد کرد.

لن أبرح مكاني.

من جای خود را ترک نخواهم کرد.

لن أتأخرَ عن زيارة صديقي.

برای دیدار با دوستم دیر نخواهم کرد.

لن أدخل بيته ولو أقسم عليّ.

وارد خانه‌اش نخواهم شد حتی اگر بر من قسم بخورد.

رجل مهذب لن يسمح أبدًا بعدم إظهار الاحترام الواجب للمرأة.

یک مرد مودب هرگز اجازه نمی‌دهد که برای زن احترام قائل نشود.

لَنْ تَخْرُجَ مَادَامَ الْمَطَرُ يَهْطِلُ.

تا زمانی که باران می‌بارد بیرون نخواهید رفت.

ساخت جمله نفی با «لیس»

آنچه که درباره اسلوب ساخت فعل نفی در جملات عربی تا به اینجا توضیح دادیم، مربوط به جملاتی بود که «فعل» داشتند و توانستیم با افزودن حروف به این افعال به آن معنای منفی ببخشیم. اما در برخی مواقع می‌توانیم جملاتی را که در آنها فعل به کار نرفته هم منفی کنیم. یعنی می‌توانیم به «جملات اسمیه» معنی و مفهوم نفی ببخشیم.

برای چنین کاری باید به سراغ «افعال ناقصه عربی» برویم. منظور از افعال ناقصه، کلماتی است که بر جملات اسمیه عربی وارد می‌شود و مبتدا را به «اسم فعل ناقصه» با اعراب مرفوع و خبر را به «خبر فعل ناقصه» و منصوب تبدیل می‌کند. از جمله این افعال می‌توانیم به «کان، صار، لیس، مادام، مازال، اصبح و ظلَّ» اشاره کرد.

در این بخش ما با فعل «لیس» سر و کار داریم. با استفاده از این فعل ناقصه می‌توانیم جملاتی بسازیم که در آنها معنای «نیست» وجود دارد. بر همین اساس می‌توانیم از فعل لیس بر سر جملات اسمیه استفاده کنیم و مبتدا و خبر را به اسم و خبر آن با اعراب‌های مرفوع و منصوب تبدیل کنیم و معنای جمله را از مثبت به منفی تغییر بدهیم. برای درک بهتر می‌توانید به جملات زیر توجه کنید.

الجوُ جمیلٌ.

هوا خوب است.

***

ليس الجوُ جميلاً.

هوا خوب نیست.

الجوُ باردٌ.

هوا سرد است.

***

ليس الجوُ بارداً.

هوا سرد نیست.

القراءةُ مملةٌ.

مطالعه خسته کننده است.

***

ليست القراءةُ مملةً.

مطالعه خسته کننده نیست.

ليس يعلم الغيب إلّا اللّه.

غیب را کسی جز خدا نمی‌داند.

ليس المؤمنُ بطعانٍ.

مومن طعنه‌زننده نیست. (به کسی طعنه نمی‌زند.)

ليس أخوك مجتهدًا.

برادرت کوشا نیست.

ليست السيارةُ مسرعةً.

ماشین پرسرعت نیست.

لیس أمامک إلا النجاح.

در مقابلت چیزی جز موفقیت نیست.

و لیست رحلة الأیام إلا متاعا زائلا مثل الدخان.

و گذشت روزها چیزی نیست جز لذتی که چون دود محو می‌شود.

ليسَ الأمرُ صعباً كما ظَننتْ.

کار آن‌طور که فکر می‌کردی سخت نیست.

ليس لدينا فرع آخِر.

شعبه دیگری نداریم.

هذا ليس رجل ذكياً.

این مرد باهوشی نیست.

سوالات متداول درباره فعل نفی در عربی

در این بخش به برخی از سوالات رایج مربوط به فعل نفی در عربی به طور خلاصه پاسخ می‌دهیم.

منظور از فعل نفی در عربی چیست؟

فعل نفی در عربی به فعلی می‌گویند که انجام گرفتن کار توسط آن نفی می‌شود. یعنی می‌توانیم به این وسیله نشان دهیم چه کاری را در گذشته انجام نداده‌ایم، یا در حال حاضر انجام نمی‌دهیم و در آینده انجام نخواهیم داد. این فعل توسط ادوات نفی «ما، لا، لم، لن و لیس» ساخته می‌شود.

فعل نفی ماضی در عربی چگونه ساخته می‌شود؟

برای ساخت فعل نفی ماضی در عربی می‌توانیم از حرف «ما» منفی‌ساز استفاده کنیم. با افزودن این حرف پیش از فعل ماضی می‌توانیم معنای آن را از مثبت به منفی تبدیل کنیم. یکی دیگر از راه‌های ساختن فعل ماضی با معنی منفی این است که از «لم» استفاده کنیم. تفاوت استفاده از «لم» با «ما» در این است که باید از آن قبل از فعل مضارع استفاده کنیم.

فعل نفی مضارع در عربی چگونه ساخته می‌شود؟

برای ساخت فعل نفی مضارع در عربی باید از «لا» پیش از فعل مضارع استفاده کنیم. از آنجا که حرف «لا» غیر عامل است، تغییری در ساختار فعل مضارع ایجاد نمی‌کند.

تمرین مربوط به فعل نفی در عربی

برای ارزیابی عملکرد خود در رابطه با «فعل نفی در عربی»، می‌توانید از تمرین‌هایی که در ادامه این مطلب از مجله فرادرس در اختیار شما قرار گرفته است استفاده کنید. تمرین شامل ۱۲ سؤال است و پس از پاسخ دادن به تمامی پرسش‌ها می‌توانید با استفاده از گزینه «جواب» پاسخ درست را ببینید و آن را با جواب خودتان مقایسه کنید. در صورتی که پاسخ سوال شما اشتباه باشد، می‌توانید برای رفع اشکال یک بار دیگر قواعد مربوط به آن بخش از فعل نفی را مطالعه کنید.

جمله‌های مثبت را با استفاده از حرف اضافه مناسب به جملات منفی تبدیل کنید.

جمع‌بندی

در این نوشته از مجله فرادرس درباره فعل نفی در عربی مطالبی آموختیم. فهمیدیم که برای ساختن فعل نفی نیاز است تا از ادوات نفی پیش از افعال استفاده کنیم. منظور از ادوات نفی «ما، لا، لم، لن و لیس» است. از حرف «ما» برای ساختن فعل ماضی منفی عربی استفاده می‌شود. برای منفی کردن فعل مضارع منفی می‌توانیم از حرف «لا» پیش از فعل مضارع استفاده کنیم. با آمدن حرف ناصبه «لن» بر سر فعل مضارع می‌توانیم یک فعل نفی مستقبل عربی بسازیم. به وسیله فعل ناقصه لیس نیز می‌توانیم معنای جمله اسمیه را از مثبت به منفی تغییر بدهیم.