شبه جمله در عربی چیست؟
در زبان عربی، به «جارّ و مجرور» یا «ظَرف و مضاف‌إلیه»، «شِبه‌جمله» گفته میشود. شبه‌جمله‌ها برعکس جمله‌های کامل، دارای معنا و کاربرد مستقل نیستند، بلکه معنای آن‌ها ناقص است و همیشه به‌عنوان بخشی از جمله‌های دیگر به کار می‌روند. در کادر زیر، مثال‌هایی از شبه‌جمله را مشاهده می‌کنید.
جار و مجرور: عَليٌ في البَیتِ. (علی در خانه است.)
ظرف و مضاف‌الیه: عَليٌ جَنبَ الشَجَرَةِ. (علی کنار درخت است.)
با مشاهده فیلم آموزش زبان قرآن ۱ رشته ادبیات و علوم انسانی فرادرس نیز می‌توانید نکته‌های مفیدی را در مورد شبه‌جمله، به‌ویژه جارّ و مجرور بیاموزید. لینک این فیلم آموزشی را در ادامه آورده‌ایم.
در این بخش، به‌طور خلاصه، ساختار شبه‌جمله‌ها را توضیح دادیم. در بخش‌های بعدی، انواع شبه‌جمله‌ها و اجزای تشکیل‌دهنده آن‌ها را با دقّت بیشتری بررسی می‌کنیم. البته قبل از آن نیز کمی در مورد کاربرد شبه‌جمله‌ها در جمله توضیح می‌دهیم.
کاربرد شبه جمله
شبه‌جمله‌ها می‌توانند به‌عنوان قید زمان یا مکان جمله به کار بروند یا مهم‌تر از آن، نقش خبر در جمله اسمیه را به عهده داشته باشند. همان‌طور که می‌دانید، جمله‌های اسمیه از مبتدا و خبر تشکیل می‌شوند. در جمله‌های اسمیه، ۳ نوع خبر به کار می‌رود که عبارتند از:
- خبر مفرد، مانند «نَرجِسٌ لَطیفَةٌ».
- خبر جمله، مانند «نَرْجِسٌ یَدْرُسُ».
- خبر شبه‌جمله، مانند «نَرجِسٌ في الصََفِ».
با توجه به نکته‌های بالا نتیجه می‌گیریم که یکی از کاربردهای اصلی شبه‌جمله‌ها این است که نقش «خبر» را در جمله اسمیه به عهده داشته باشند. در کادر زیر، مثالی برای این کاربرد شبه‌جمله‌ها ارائه کرده‌ایم. در مثال اول، «في البُستانِ» جارّ و مجرور و خبر جمله اسمیه است. در مثال دوم نیز «لَدَینا» (لَدَی + نا) ظرف و مضاف‌الیه است که در جایگاه خبر جمله اسمیه آمده است.
مثال ۱: العُصْفورُ في البُستانِ. (گنجشک در باغ است.)
مثال ۲: لَدَینا وَردَةٌ. (گلی داریم.)
انواع شبه جمله
شبه جمله در زبان عربی دو گروه دسته‌بندی میشود:
- جارّ و مجرور
- ظرف و مضاف‌الیه
هرکدام از این دو مورد را در ادامه به‌طور کامل و با مثال توضیح می‌دهیم.
شبه جمله جارّ و مجرور
در کادر زیر، ساختار کلی این نوع از شبه‌جمله‌ها را آورده‌ایم.
حرف جرّ + اسم مجرور
مثال: عَلَي السُّفْرَة. (روی سفره)
همان‌طور که در کادر بالا نشان داده‌ایم، این نوع از شبه جمله با استفاده از یک حرف جرّ و اسم مجروری که بعد از آن می‌آید، ساخته میشود. حروف جرّ همان حروف اضافه در زبان عربی هستند. این حرف‌ها از نوع حروف عامل‌اند و هرگاه قبل از کلمه‌ای قرار بگیرند، اعراب آن کلمه را بهصورت مجرور درمی‌آورند.
در بخش‌های بعد، هم انواع حروف جرّ عربی را معرفی می‌کنیم.
انواع حروف جرّ عربی
در جدول زیر، رایج‌ترین حروف جرّ عربی را با معنای آن‌ها ارائه کرده‌ایم.
| حروف جرّ عربی | ||
| مِنْ: از | إلَى: به، تا | عَنْ: از |
| عَلَى: بر، روی | فِي: در | «ب‍ـِ» (الباء): به، به وسیله |
| «ل‍ـِ» (اللام): برای | «ک‍ـ» الكاف: مثل، مانند | مُذْ / مُنْذُ: از |
هرگاه یکی از این حروف بر سر اسمی قرار بگیرد، آن اسم مجرور میشود، مانند مثالی که در کادر زیر نشان داده‌ایم.
مِنْ البَیْتِ إلَى المَدْرَسَةِ.
از خانه تا مدرسه.
حروف جرّ عربی و کاربرد آن‌ها را می‌توانید با تهیه و مشاهده فیلم آموزش زبان قرآن ۱ پایه دهم فرادرس یاد بگیرید. در این فیلم آموزشی، نکته‌های کاربردی و مفیدی در مورد نحوه استفاده از حروف جرّ بیان شده است. در مطلب زیر از مجله فرادرس نیز انواع حروف جرّ و کاربرد آن‌ها به‌خوبی آموزش داده شده‌اند.
شبه جمله ظرف و مضاف الیه
«ظرف» کلمه‌ای است که بر زمان وقوع فعل یا مکان وقوع آن دلالت دارد. هر کلمه‌ای که بعد از ظرف‌ها بیاید، مضاف‌الیه و مجرور خواهد بود. مثالی از این نوع شبه‌جمله‌ها را در کادر زیر آورده‌ایم. در این جمله، «بَعْدَ» ظرف زمان است و «الغَداءِ» نیز به‌عنوان مضاف‌الیه آن و بهصورت مجرور آمده است.
لِنَذْهَبْ بَعْدَ الغَداءِ.
بعد از غذا باید برویم.
تا اینجا با نقش ظرف‌ها و مضاف‌الیه آن‌ها به‌عنوان شبه‌جمله آشنا شدید. در بخش بعد، انواع ظرف و معنای آن‌ها را می‌آموزید.
انواع ظرف در عربی
در جدول زیر، انواع ظرف و رایج‌ترین موارد آن‌ها را بیان کرده‌ایم.
| ظرف مکان | ظرف زمان |
| أَمامَ (روبه‌رو) | الآنَ (الآن، اکنون) |
| خَلْفَ / وَراءَ (پشت سر) | اليَوْمَ (امروز) |
| فَوْقَ (بالای) | أَمْسِ (دیروز) |
| تَحْتَ (زیر) | غَداً (فردا) |
| لَدَى / لَدُنْ (نزد) | اللَيْلَةَ (شب) |
| بَيْنَ (بین، میان) | مَسَاءً (عصر) |
| هُنَا (اینجا) / هُناک (آنجا) | صَبَاحاً (صبح) |
| مَعَ (با، همراه) | حِينَ (هنگام، زمان) |
نکته: ظروف «عِنْدَ»، «قَبْلَ» و «بَعْدَ» هم ظرف زمان و هم ظرف مکان به شمار می‌آیند.
اسم ها چگونه مجرور می شوند؟
در بخش‌های قبل به این نکته اشاره کردیم که اسم‌ها بعد از حروف جرّ و بعد از ظرف مکان و زمان، بهصورت مجرور درمی‌آیند. اما مجرور شدن اسم‌ها چگونه است؟ در صورتی که اسم‌ها مجرور شوند، چه تغییری می‌کنند؟ در این بخش به همین سؤال‌ها پاسخ می‌دهیم. نحوه مجرور شدن اسم‌های مختلف را در جدول زیر نشان داده‌ایم.
| نوع اسم |
روش مجرور شدن | مثال | |
| اسم معرب | مفرد | مجرور به اعراب ظاهری و اصلی (ـِ یا ـٍ) | مِن الطّالِبِ |
| مثنی | مجرور به اعراب ظاهری و فرعی (ـَ ینِ) | مِن الطّالِبَینِ | |
| جمع مذکر سالم | مجرور به اعراب ظاهری و فرعی (ـِ ینَ) | مِن الطّالِبِینَ | |
| جمع مؤنث سالم | مجرور به اعراب ظاهری و اصلی (ـِ یا ـٍ) | مِن الطّالِبِاتِ | |
| اسم مبنی | محلّاً مجرور | مِن هَذا | |
source