بهترین راه برای تشخیص آن، قرار دادن پرسش «چه کسی / چه‌چیزی را؟» قبل از فعل جمله است. مفعول آن واژه یا عبارتی است که فعل جمله بر روی آن واقع یا انجام می‌شود. برای مثال اسم «غذا» مفعول جمله «علی غذا را آورد.» است. مفعول از نظر دستور معیار، بین فاعل و فعل قرار دارد و نشانه‌هایی چون «را» مفعولی می‌گیرد. اما در شعر که به شیوه‌ای بلاغی سروده می‌شود، جای اجزای جمله از حالت عادی خود خارج می‌شود و ممکن است شناسایی نقش‌های دستوری را مشکل کند. در این مطلب از مجله فرادرس، مراحل نحوه تشخیص مفعول در شعر را با مثال‌های مختلفی یاد می‌گیریم.
همچنین نقش مفعول در جمله را بررسی می‌کنیم و روش شناسایی فاعل جمله را نیز توضیح می‌دهیم. شرایط وجود نشانه‌های مفعولی مانند «را» و «ی» نکره را نیز در جمله‌های مختلف بیان می‌کنیم. در انتهای مطلب نیز پرسش‌هایی چهارگزینه‌ای طرح کردهایم که با پاسخ دادن به آن‌ها، تمرین کنید و میزان یادگیری خود را نیز افزایش دهید.
نحوه تشخیص مفعول در شعر
ازآنجاکه جای اجزای جمله در اشعار، متفاوت با شیوه عادی است، تشخیص نقش‌های دستوری آن نیز با جمله‌های عادی تفاوت دارد. نحوه تشخیص مفعول در شعر چنین است که ابتدا مصرع یا بیت را به شیوه عادی و معیار امروزی می‌نویسیم و سپس قبل از فعل جمله، پرسش «چه‌چیزی / چه کسی را؟» قرار می‌دهیم. پاسخ این سؤال، مفعول جمله ما است. البته تشخیص مفعول، نکته‌های مهم دیگری نیز دارد که در ادامه مطلب، همه آن‌ها را توضیح می‌دهیم.
پیشنهاد می‌کنیم برای یادگیری نقش مفعول و شناسایی آن، فیلم آموزش رایگان مفعول در فارسی فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر زیر آورده‌ایم.
جدول مراحل تشخیص مفعول در شعر
در جدول زیر، مراحل شناسایی مفعول در شعر را آورده‌ایم و این مراحل را بر روی یک مثال نیز طی کردهایم تا آن‌ها را بهتر درک کنید.
یوسف ما ز تهی‌دستی خلق آگاه است
به چه امید به بازار رساند خود را
(صائب تبریزی)
| مراحل تشخیص مفعول در شعر | در مثال |
| ۱. نوشتن بیت یا مصرع مطابق با دستور زبان معیار | به چه امیدی خود را به بازار رساند (برساند)؟ |
| ۲. یافتن فعل جمله | «رسانَد» |
| ۳. اطمینان از خاص بودن فعل جمله (اسنادی نبودن) | این فعل معنای انجام عمل خاص «رساندن» را می‌دهد و اسنادی نیست. |
| ۴. اطمینان از گذرا به مفعول بودن فعل خاص | این فعل برای کامل شدن معنای خود به چیزی نیاز دارد که عمل «رساندن» رویش انجام شود پس گذرا به مفعول است. |
| ۵. گذاشتن پرسش «چه‌چیزی / چه کسی را؟» قبل از فعل جمله | «چه‌چیزی / چه‌کسی را رساند؟» |
| ۶. یافتن پاسخ پرسش مرحله قبل در جمله | خود (خود را رساند.) |
| ۷. مفعول، پاسخ همان سؤال است. | واژه «خود»، مفعول این مصرع است. |
در ادامه، نکاتی که برای سپری کردن مراحل جدول بالا لازم است را با هم یاد می‌گیریم.
تشخیص فعل در شعر
فعل‌ها واژه‌هایی هستند که معنا و ساختار جمله بدون آن‌ها کامل نمی‌شود. البته شبه‌جمله‌ها، عبار‌ت‌های بدون فعلی هستند که معنای یک جمله با فعل و کامل را منتقل می‌کنند اما در اینجا با آن‌ها سروکار نداریم. فعل‌ها از «بن ماضی یا مضارع + شناسه صیغه» ساخته می‌شوند. در جدول زیر، انواع فعل‌های فارسی را آورده‌ایم تا با ساختارهای آن‌ها آشنا شوید و بتوانید آن‌ها را در جمله‌ها شناسایی کنید.
نکته: در تمام فعل‌هایی که در ساختار آن‌ها فعل کمکی وجود دارد، برای بررسی مواردی چون اسنادی یا تام بودن فعل و گذرا یا ناگذر بودن آن، باید فعل اصلی را مبنا قرار بدهیم نه فعل کمکی.
فعل اسنادی و تام
در یکی دسته‌بندی کلی، افعال به دو نوع اسنادی و خاص تقسیم می‌شوند. در جدول زیر، تفاوت افعال اسنادی یا ربطی با افعال خاص یا تام را آورده‌ایم.
پیشنهاد می‌کنیم برای یادگیری انواع افعال فارسی و قواعد آن‌ها، فیلم آموزش رایگان فعل در فارسی فرارس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر پایین آورده‌ایم.
| فعل تام | فعل اسنادی |
| بیان انجام یا وقوع کاری خاص | فقط ویژگی و صفتی را به نهاد جمله نسبت می‌دهد. |
| مصادیق نامحدود | مصادیق محدود |
| اجزای جمله: فاعل + مفعول / متمم / تمیز + فعل | اجزای جمله: نهاد + مسند + فعل |
| مثال: هر فعلی با دلالت بر انجام کاری خاص / رفت، ماند، برد و… | است، بود، شد، گشت، گردید |
نکته: همانطور که در جدول بالا مشاهده کردید، فقط افعال خاص می‌توانند مفعول بپذیرند. پس اگر فعل جمله، اسنادی بود نباید به دنبال یافتن مفعول باشیم.
مثال فعل تام
در کادر زیر، نمونه‌ای از جمله دارای فعل تام یا خاص را آورده‌ایم. اجزای اصلی این جمله را نیز در جدول پایین مشخص کردهایم. فعل‌های تام، متناسب با گذرا یا ناگذر بودن، اجزای متفاوتی می‌پذیرند که در ادامه مطلب، حالت‌های مختلف آن را بررسی خواهیم کرد.
ز کوی یار می‌آید نسیم باد نوروزی
از این باد ار مدد خواهی، چراغ دل برافروزی
(حافظ)
| فاعل | متمم | فعل تام |
| نسیم باد نوروزی | کوی یار | می‌آید |
مثال فعل اسنادی
در مصرع اول بیت زیر، یک جمله اسنادی وجود دارد که اجزای آن را در جدول پایین، مشخص کردهایم.
سرو چمن پیش اعتدال تو پست است
روی تو بازار آفتاب شکسته است
(سعدی)
| نهاد (مسندالیه) | مسند | فعل اسنادی |
| سرو چمن | پست | است |
نکته: اگر فعل اسنادی «شد» در جایی معنای «رفتن» بدهد، فعل تام است نه فعل اسنادی. همچنین فعل‌های «گشت و گردید» اگر معنای «چرخیدن» بدهند، فعل تام و خاص هستند.
فعل گذرا و ناگذر
فعل‌ها از نظر نیاز داشتن به جزئی دیگر جز فاعل یا نهاد، به دو دسته ناگذر (لازم) و گذرا (متعدی) تقسیم می‌شوند. فعل‌های ناگذر برای کامل شدن معنای خود فقط به نهاد یا فاعل نیاز دارند. فعل‌های گذرا، متناسب با معنای خود، علاوه بر فاعل به مفعول، متمم، تمیز یا یکی از این‌ها احتیاج دارند. حالت‌های مختلف افعال گذرا و ناگذر را درجدول زیر و با مثال آورده‌ایم.
| انواع فعل از نظر گذرا بودن | مثال |
| فعل لازم یا گذرا | من رفتم. |
| فعل گذرا به مفعول | من کیفی خریدم. |
| فعل گذرا به نقش متمم | من از مدرسه برگشتم. |
| فعل گذرا به مفعول و متمم | من کتابم را از دوستم گرفتم. |
| فعل گذرا به متمم و تمیز | من او را دوست خود می‌دانستم. |
تشخیص فاعل در شعر
فاعل یکی از اجزای مهم در جمله‌های داری فعل خاص یا تام است. این نقش دستوری، آن واژه یا گروهی واژگانی است که فعل جمله را انجام می‌دهد. برای مثال در جمله «مادرم آمد.»، کلمه «مادرم» فاعل جمله است که عمل «آمدن» را انجام داده است. در جدول زیر، مراحل تشخیص فاعل در شعر را آورده‌ایم تا در تشخیص فاعل و مفعول، اشتباه نکنید.
دارنده چو ترکیب طبایع آراست
از بهرِ چه او فکندش اندر کم و کاست؟
(خیام)
| مراحل تشخیص فاعل در شعر | مثال |
| ۱. نوشتن بیت یا مصرع به شیوه عادی | چون (زمانی‌که) دارنده، ترکیب طبایع (را) آراست. |
| ۲. یافتن فعل جمله | «آراست» فعل این جمله است. |
| ۳. اطمینان از خاص بودن فعل جمله (اسنادی نبودن فعل) | این فعل، انجام عمل خاص «آراستن» را نشان می‌دهد. |
| ۴. گذاشتن پرسش «چه‌کسی / چه‌چیزی؟» قبل از فعل جمله | «چه‌کسی / چه‌چیزی آراست؟» |
| ۵. یافتن پاسخ سؤال از داخل جمله | «دارنده» فاعل است. |
نکته: نکته بسیار مهم در شناسایی فاعل و مفعول از یکدیگر، مطابقت شخص و شمار فاعل با شخص و شمار شناسه افعال است.
یادگیری نحوه تشخیص مفعول در فارسی با فرادرس
تا اینجا نحوه تشخیص مفعول در شعر را یاد گرفتیم. مفعول یکی از مهم‌ترین نقش‌های دستوری زبان فارسی است و شناسایی و اشتباه نگرفتن آن با نقش‌های دیگر، بسیار مهم است. برای شناخت این نقش نیاز است دیگر نقش‌های دستوری و حتی انواعی دیگری از واژه‌ها مانند انواع افعال را نیز بشناسیم. زیرا فقط برخی از فعل‌های فارسی، مفعول می‌پذیرند. به همین دلیل، در این بخش برخی از فیلم‌های آموزشی فرادرس را آورده‌ایم که برای یادگیری این مباحث، مفید هستند.
همچنین برای یادگیری مباحث کامل ادبیات دوره متوسطه می‌توانید از مجموعه آموزش زیر استفاده کنید.
تمرین تشخیص مفعول در شعرهای نمونه
تا اینجا مراحل نحوه تشخیص مفعول در شعر را یاد گرفتیم. در این بخش، چند نمونه از بیت‌های دارای مفعول را آورده‌ایم و مراحل تشخیص مفعول را برای آن‌ها طی کردهایم تا با این کار بیشتر آشنا شوید. پیشنهاد می‌کنیم برای یادگیری نقش مفعول در فارسی و نحوه تشخیص آن، فیلم آموزش رایگان مفعول فارسی فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر زیر آورده‌ایم.
مثال ۱
مراحل شناسایی مفعول را در مصرع اول بیت زیر طی کردهایم و در نهایت مفعول آن را یافته‌ایم.
مقدار یار هم‌نفس چون من نداند هیچ‌کس
ماهی که بر خشک اوفتد قیمت بداند آب را
(سعدی)
| شیوه عادی: هیچ‌کس چون من مقدار یار هم‌نفس (را) نداند. |
| فعل جمله: نداند |
| خاص بودن فعل جمله: بر انجام عمل «ندانستن» دلالت می‌کند و خاص است. |
| گذرا بودن فعل جمله: این فعل برای کامل شدن معنای خود به مفعول نیاز دارد. (چیزی که آن را نداند.) |
| «چه‌کسی / چه چیزی را + فعل جمله + ؟»: چه‌چیزی را نداند؟ |
| پاسخ در جمله: مقدار یار هم نفس |
نکته: مفعول می‌تواند وابسته‌های پیشینی و پسینی بگیرد. برای نمونه، مفعول مثال بالا، کلمه «مقدار» است که مضاف‌الیه (یار هم‌نفس) پذیرفته است. کل این گروه اسمی، مفعول این مصرع محسوب می‌شود.
مثال ۲
در بیت زیر، سه جمله وجود دارد که مفعول یکی از آن‌ها را در جدول زیر مشخص کردهایم. دقت کنید که کلمه «عدم» در مثال پایین، دارای نقش تبعی معطوف است. یعنی این واژه همان نقش دستوری کلمه قبل از «و» را پذیرفته است و مانند آن، مفعول جمله محسوب می‌شود.
ساقیا گردان کن آخر آن شراب صاف را
محو کن هست و عدم را بردران این لاف را
(مولانا)
| شیوه غیربلاغی: هست و عدم را محو کن |
| فعل: محو کن (فعل مرکب) |
| تام بودن فعل: انجام عمل خاص «محو کردن» را بیان می‌کند. |
| گذرا به مفعول: به چیزی نیاز دارم که آن را «محو کنیم» |
| چه‌کسی / چه‌چیزی را محو کنیم؟ |
| هست و عدم |
نکته: افعال مرکب مانند «محو کن» در بیت بالا، از دو جزء مستقل و معنادار ساخته می‌شوند اما معنای یک فعل واحد را می‌دهند. یعنی برای تشخیص فعل و نوع آن باید کل اجزای سازنده فعل مرکب را یک فعل واحد در نظر بگیریم. همانطور که ما در جدول بالا، کل عبارت «محو کن» را فعل جمله محسوب کردهایم.
مثال ۳
در جدول پایین، مراحل تشخیص مفعول را برای مصرع دوم بیت زیر، طی کردهایم.
که می‌آید به سروقتِ دل ما جز پریشانی؟
که می‌پرسد به‌غیر از سیل راه خانه ما را؟
(صائب تبریزی)
| شیوه عادی: که (چه‌کسی) به‌غیر از سیل، راه خانه ما را می‌پرسد؟ |
| فعل: می‌پرسد |
| خاص بودن فعل: انجام عمل خاص «پرسیدن» را نشان می‌دهد. |
| گذرا به مفعول بودن یا نبودن فعل: همیشه «چیزی» را می‌پرسیم. |
| چه‌کسی / چه‌چیزی را می‌پرسد؟ |
| راه خانه ما |
مثال ۴
بیت زیر دارای سه جمله است و همه آن‌ها دارای مفعول هستند. در جدول زیر، مفعول هر سه جمله را مشخص کردهایم.
آرند یکی و دیگری بربایند
بر هیچ‌کسی راز همی‌نگشایند
(خیام)
| جمله اول | جمله دوم | جمله سوم |
| آرند یکی. | دیگری بربایند. | بر هیچ‌کسی راز همی‌نگشایند. |
| یکی آرند. | دیگری بربایند. | بر هیچ‌کس راز نگشایند. |
| فعل: آرند | فعل: بربایند | فعل: نگشایند |
| فعل خاص (عمل آوردن) | فعل خاص (عمل ربودن) | فعل خاص (عمل گشاییدن) |
| گذرا به مفعول (چیزی را آورد.) | گذرا به مفعول (چیزی را ربود.) | گذرا به مفعول (چیزی را گشایید.) |
| چه‌چیزی آرند؟ | چه‌چیزی بربایند؟ | چه‌چیزی نگشایند؟ |
| یکی (مفعول) | دیگری (مفعول) | راز (مفعول) |
نکته: نقش عبارت «هیچ‌کسی» در بیت بالا، متممی است.
نشانه‌های مفعول
حالا که بهترین نحوه تشخیص مفعول در شعر را یاد گرفتیم، در این بخش با نشانه‌های مفعول نیز آشنا می‌شویم. نقش مفعول در جمله، نشانه‌هایی دارد که بعد از آن قرار می‌گیرند و می‌توانند در شناخت مفعول، مفید باشند. اما همچنان، همان راه ابتدایی برای شناسایی مفعول در شعر، بهترین روش است زیرا همه مفعول‌ها نشانه نمی‌پذیرند و ممکن است جایگاه نشانه‌های مفعول در اشعار، متفاوت با جایگاه اصلی آن‌ها باشد. اما یادگیری این نشانه‌ها نیز لازم است. در فهرست زیر، حالت‌های مختلف نشانه‌داشتن مفعول را بیان کردهایم.
- همراه با نشانه «را» مفعولی
- همراه با نشانه «ی» نکره
- همراه با نشانه‌های «را» و «ی» نکره
- بدون نشانه
در ادامه، همه این حالت‌ها را با مثال توضیح می‌دهیم. پیشنهاد می‌کنیم برای یادگیری نشانه‌های مفعول، فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه هفتم فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر زیر آورده‌ایم.
مفعول با نشانه «را» مفعولی
حرف «را» مهم‌ترین نشانه مفعول در زبان فارسی است و در صورت معرفه بودن مفعول باید بلافاصله بعد از آن قرار بگیرد. برای مثال، کلمه «سارا» در جمله «سهراب، سارا را رساند.»، مفعول است و بعد از آن، رای مفعولی وجود دارد.
مثال شعری
در کادر زیر، نمونه‌ای از مفعول با نشانه «را» مفعولی را آورده‌ایم.
تو را دانش و دین، رهانَد درست
درِ رستگاری ببایَدْت جست
(فردوسی)
| فاعل | مفعول | فعل |
| دانش و دین | تو | رهانَد |
نکته: واژه «درست» در مصرع بالا، قید جمله است. وجود قید در جمله ضرورری نیست و از اجزای اصلی جمله‌ها محسوب نمی‌شود. در مطلب زیر از مجله فرادرس «را» مفعولی را به‌طور مفصل و با مثال‌های متنوعی بررسی کردهایم.
انواع را در فارسی
تا اینجا نحوه تشخیص مفعول در شعر را یاد گرفتیم و نشانه‌های مفعول مانند را مفعولی را نیز بررسی کردیم. در زبان فارسی و به‌خصوص در اشعار فارسی انواعی دیگری از حرف «را» وجود دارند که ممکن است آن‌ها را با را مفعولی اشتباه بگیریم. به همین دلیل در این بخش به معرفی دیگر انواع «را» در زبان فارسی می‌پردازیم.
- را حرف اضافه
- را مالکیت
- را فک اضافه
را حرف اضافه
اگر حرف «را» در یک شعر یا جمله، معنای حروف اضافه‌ای مانند «از، به، در، برایِ و…» بدهد، را حرف اضافه یا را متممی است. مانند مثال زیر که هر دو «را» موجود در آن، معنای حرف اضافه «به» را می‌دهند و واژه پیش از آن‌ها، متمم است نه مفعول.
مرا گفت شاه یمن را بگوی
که برگاه تا مشک بوید به بوی
(فردوسی)
| جمله دارای «را» | معنای جمله |
| مرا گفت. | به من گفت. |
| شاه یمن را بگوی. | به شاه یمن بگوی. |
را مالکیت
هرگاه حرف «را» معنای «داشتن / نداشتن»، «تعلق داشتن» و مفاهیم دیگری مانند این‌ها را بدهد، «را» مالکیت است. مانند مثال زیر که در مصرع اول آن، را مالکیت وجود دارد.
نخلِ ما را ثمری نیست به جز گرد ملال
طعمه خاک شود هرکه فشاند ما را
(صائب تبریزی)
| جمله دارای «را» | معنای جمله |
| نخل ما را ثمری به جز گرد ملال نیست. | نخل ما ثمری به جز گرد ملال ندارد. |
نکته: «را» موجود در مصرع دوم این بیت، از نوع مفعولی است و ضمیر «ما» نیز، مفعول جمله است.
را فک اضافه
را فک اضافه، ساختار ترکیب‌های اضافی را می‌شکند و به جای کسره‌ی میان مضاف و مضاف‌الیه، در جمله می‌آید. مانند بیت زیر که در آن، «را» فک اضافه وجود دارد.
من آن وحشی غزالم دامن صحرای امکان را
که می‌لرزم ز هر جانب غباری می‌شود پیدا
(صائب تبریزی)
| جمله دارای «را» | معنای جمله |
| من آن وحشی غزالم دامن صحرای امکان را | من آن وحشی غزالِ دامن صحرای امکان هستم. |
مفعول با نشانه «ی» نکره
اگر مفعول نکره باشد، را مفعولی نمی‌گیرد بلکه «ی» نکره به آن اضافه می‌شود. برای مثال در جمله «چیزی خوردم.» کلمه «چیز» مفعول است و «ی» نکره گرفته است. در کادر زیر نمونه‌ای از مفعول همراه با «ی نکره» در شعر را آورده‌ایم.
رهگذر شاخه نوری که به لب داشت به تاریکی شن‌ها بخشید
و به انگشت نشان داد سپیداری و گفت:
نرسیده به درخت، کوچه باغی است که از خواب خدا سبزتر است.
| جمله | مفعول جمله | نشانه مفعول |
| رهگذر شاخه نوری را بخشید. | شاخه نوری | ی نکره |
| به انگشت، سپیداری نشان داد. | سپیداری | ی نکره |
نکته: واژه «نور» در گروه اسمی «شاخه نوری»، مضاف‌الیه کلمه «شاخه» است و به همین دلیل، «ی» نکره به جای اضافه‌شدن به «شاخه» به مضاف‌الیه آن اضافه شده است.
مفعول با نشانه «را» و «ی»
مفعول در برخی از جمله‌ها هم نشانه «را» و هم نشانه «ی» نکره را می‌پذیرد. برای مثال در جمله «بچه‌ای را در خیابان دیدم.»، مفعول (بچه) هم «ی» نکره و هم «را» مفعولی را پذیرفته است. در کادر زیر نیز نمونه‌ای از این نوع مفعول را در شعر فارسی آورده‌ایم.
به هر سو که کوش و سپاهش شتافت
ز جمشیدیان کودکی را نیافت
(ایرانشان)
| جمله | مفعول جمله | نشانه مفعول |
| کودکی از جمشیدیان را نیافت. | کودک | «را» مفعولی و «ی» نکره |
نکته: واژه «جمشیدیان» در بیت بالا، متمم اسم برای مفعول «کودک» است.
مفعول بی نشانه
ممکن است مفعول بدون هیچ‌کدام از نشانه‌های «را» و «ی» نکره در جمله بیاید.
میوه‌ها آواز می‌خواندند
میوه‌ها در آفتاب آواز می‌خواندند
در طبق‌ها زندگی روی کمال پوست‌ها، خوابِ سطوح جاودان می‌دید.
| جمله | مفعول جمله | نشانه مفعول |
| زندگی، خواب سطوح جاودان می‌دید. | خواب سطوح جاودان | بدون نشانه |
نکته: اگر فعل جمله موجود در جدول بالا را، فعل مرکب «خواب می‌دید» بدانیم، مفعول جمله، «سطوح جاودان» خواهد بود.
تمرین نحوه تشخیص مفعول در شعر
حال که نحوه تشخیص مفعول در شعر را یاد گرفتیم می‌توانید تمرین زیر را انجام دهید. برای انجام این تمرین، گزینه درست مورد نظر خود در هر سؤال را انتخاب کنید. سپس گزینه «مشاهده جواب» را بزنید تا پاسخ درست آن سؤال را مشاهده کنید. برخی از پرسش‌ها دارای توضیحاتی هستند که بعد از انجام این مراحل می‌توانید آن‌ها را مطالعه کنید. با انتخاب هر پاسخ درست، یک امتیاز می‌گیرید و امتیاز نهایی خود را در پایان تمرین یعنی بعد از پاسخ دادن به همه سؤال‌ها، خواهید دید.
۱. نقش مفعول در جمله‌های فارسی چیست؟
به انجام‌دهنده فعل جمله، مفعول می‌گوییم.
کل جمله، توضیحی درباره مفعول جمله است.
مفعول بعد از حرف اضافه می‌آید و فعل جمله را از ابهام خارج می‌کند.
فعل جمله بر روی مفعول، انجام یا واقع می‌شود.
۲. اولین مرحله برای تشخیص مفعول در شعر چیست؟
یافتن فعل جمله
یافتن فاعل جمله
نوشتن جمله مطابق با شیوه بلاغی
نوشتن جمله مطابق با شیوه غیربلاغی
۳. مفعول مصرع اول بیت زیر در کدام گزینه آمده است؟
ای چشم ابر! این اشک‌ها می‌ریز همچون مشک‌ها
زیرا که داری رشک‌ها بر ماه رخساران ما
(مولانا)
گروه اسمی «این اشک‌ها» که از ترکیب «وابسته پیشینی (صفت اشاره) + هسته (اشک‌ها)» ساخته شده است، مفعول این مصرع است.
۴. در کدام‌یک از بیت‌های زیر، فعل خاص وجود ندارد؟
عنایتی که تو را بود اگر مبدل شد
خلل‌پذیر نباشد ارادتی که مراست
(سعدی)
به بوی نافه‌ای کاخر صبا زان طره بگشاید
ز تاب جعد مشکینش چه خون افتاد در دل‌ها
(حافظ)
یکی کم شود، دیگر آید به جای
جهان را نمانند بی‌کدخدای
(فردوسی)
ابر آمد و باز بر سر سبزه گریست
بی باده گل‌رنگ نمی‌باید زیست
(خیام)
افعال بیت‌های این سؤال و نوع آن‌ها را در فهرست زیر آورده‌یم.
- گزینه اول: بود، شد، نباشد، است: همگی اسنادی هستند.
- گزینه دوم: بگشاید، افتاد: هر دو خاص هستند.
- گزینه سوم: شود: اسنادی / آید و نمانند: خاص
- گزینه چهارم: آمد، گریست، زیست: خاص
۵. فعل کدام‌یک از بیت‌های زیر، گذرا به مفعول نیست؟
درونم را به نور خود برافروز
زبانم را ثنای خود درآموز
(نظامی)
به پیش سپاه اندر آمد به گرد
چو رعد خروشان یکی ویله کرد
(فردوسی)
حبا‌ب‌وار، براندازم از نشاط، کلاه
اگر ز روی تو عکسی به جام ما افتد
(حافظ)
هرکه ایمان تو را کندن و پیوستن گفت
باید آن قول پسندیده از او بپسندی
(جامی)
مشاهده پاسخ تشریحی برخی از سوالات، نیاز به عضویت در مجله فرادرس و ورود به آن دارد.
۶. برای یافتن مفعول بیت زیر، باید چه جمله پرسشی‌ای را بسازیم؟
نه گلشن را ز ما رنگی، نه صحرا را ز ما گردی
به هرجا می‌برد شوق تو، بی ما می‌برد ما را
(بیدل دهلوی)
چه‌کسی می‌برد؟
چه‌کسی / چه‌چیزی می‌برد؟
چه‌چیزی / چه‌کسی گردی؟
۷. فاعل و مفعول بیت زیر در کدام گزینه درست آمده است؟
سر زد از کوه، مرا ناله ولی در گوشش
گویی آهسته سخن لال به کر می‌گوید
(عارف قزوینی)
فاعل: کوه / گوشش: مفعول
فاعل: کوه / مفعول: ناله
فاعل: کر / مفعول: آهسته
فاعل: لال / مفعول: سخن
۸. مفعول کدام بیت اشتباه نوشته شده است؟
به یار، شرح دل پرملال نتوان گفت
نگفته بهتر، امر محال نتوان گفت
(عارف قزوینی)
شرح دل پرملال
امر محال
به ملازمان سلطان که رساند این دعا را
که به شکر پادشاهی ز نظر مران گدا را
(حافظ)
این دعا
گدا
آن کیست کاندر رفتنش صبر از دل ما می‌برد
ترک از خراسان آمدست از پارس یغما می‌برد
(سعدی)
صبر
یغما
چنین که همت ما را بلند ساخته‌اند
عجب که مطلب ما در جهان شود پیدا
(صائب تبریزی)
ما
مشاهده پاسخ تشریحی برخی از سوالات، نیاز به عضویت در مجله فرادرس و ورود به آن دارد.
۹. مفعول بیت زیر در کدام گزینه آمده است؟
هر سبزه که بر کنار جویی رسته است
گویی ز لب فرشته‌خویی رسته است
(خیام)
لب فرشته‌خویی
این بیت، مفعول ندارد.
۱۰. مفعول کدام بیت، درست نوشته شده است؟
دید پر روغن دکان و جامه چرب
بر سرش زد، گشت طوطی کل ز ضرب
(مولانا)
سرش
زلفت هزار دل به یکی تاره مو ببست
راه هزار چاره‌گر از چارسو ببست
(حافظ)
یکی تار مو
زاندازه بیرون تشنه‌ام، ساقی بیار آن آب را
اول مرا سیراب کن، وانگه بده اصحاب را
(سعدی)
اصحاب
زمین بوسید شاپور سخن‌دان
که دایم باد خسرو شاد و خندان
(نظامی)
زمین
مشاهده پاسخ تشریحی برخی از سوالات، نیاز به عضویت در مجله فرادرس و ورود به آن دارد.
جدول خلاصه نکات تشخیص مفعول در شعر
در این مطلب از مجله فرادرس، مراحل نحوه تشخیص مفعول در شعر را با مثال یاد گرفتیم. همچنین با افعال خاص، افعال گذرا به مفعول، افعال مرکب و… نیز آشنا شدیم. علاوه بر این‌ها، نقش دستوری مفعول و نشانه‌های مختلف آن را توضیح دادیم و مفعول را در نمونه‌های زیادی از اشعار فارسی مشخص کردیم. در جدول زیر، خلاصه‌ای از مهم‌ترین نکات بیان‌شده در این مطلب را آورده‌ایم اما برای یادگیری کامل مبحث شناسایی مفعول، حتماً کل مطلب را مطالعه کنید.
| ۱. راه‌های تشخیص مفعول در شعر | از طریق نشانه‌های مفعول مانند «را» مفعولی و «ی» نکره |
| گذاشتن پرسش «چه‌کسی / چه‌چیزی را؟» قبل از فعل جمله | |
| ۲. مراحل بهترین روش شناسایی فعل | ۱. نوشتن مصرع یا بیت مطابق با دستور زبان معیار امروز |
| ۲. پیدا کردن فعل جمله | |
| ۳. مطمئن شدن از خاص (تام) بودن فعل | |
| ۴. مطمئن شدن از گذرا به مفعول بودن فعل | |
| ۵. چه‌کسی / چه چیزی + را + فعل + ؟ | |
| ۶. یافتن جواب سؤال مرحله قبلی در خود جمله | |
| ۳. تشخیص فعل اسنادی و فعل تام | فعل تام یا خاص: بیان انجام یا وقوع کاری خاص |
| فعل اسنادی یا ربطی: فاقد معنای انجام کاری خاص / نسبت دادن یک ويژگی به نهاد جمله | |
| ۴. تشخیص فعل ناگذر و گذرا | فعل ناگذر یا لازم: برای کامل شدن معنا به چیزی جز فاعل نیاز ندارند. |
| فعل گذرا یا متعدی: جز فاعل، به نقش‌های دیگری مانند مفعول، متمم و تمیز نیاز دارد. | |
| ۵. مراحل تشخیص فاعل در شعر | ۱. نوشتن شعر از شیوه بلاغی به غیربلاغی (عادی) |
| ۲. یافتن فعل جمله | |
| ۳. مطمئن شدن از خاص بودن فعل جمله | |
| ۴. چه‌کسی / چه چیزی + فعل جمله + ؟ | |
| ۵. یافتن جواب این سؤال از داخل جمله | |
| ۶. نشانه‌های مفعول | «را» مفعولی: مفعول معرفه |
| «ی» نکره: مفعول نکره و ناشناس | |
| «را» مفعولی و «ی» نکره: اهمیت و تأکید بر مفعول | |
| بدون نشانه: هیچ‌کدام از نشانه‌های مفعولی را نمی‌پذیرد. |
source