به واژه‌هایی که به چگونگی، مکان، زمان، فاعلیت و مفعولیت دلالت و هسته‌ی یک گروه اسمی را توصیف می‌کنند، صفت بیانی می‌گوییم. برای مثال واژه «زیبا» در گروه اسمی «گل زیبا»، صفت بیانی است. صفت‌های بیانی معمولاً وابسته پسینی هستند یعنی با کسره به هسته اضافه می‌شوند اما ممکن است وابسته پیشینی نیز باشند. در این مطلب از مجله فرادرس یاد می‌گیریم صفت بیانی چیست و انواع آن یعنی صفت مطلق، فاعلی، مفعولی، لیاقت، نسبی و عالی را بررسی می‌کنیم. همچنین تفاوت صفت بیانی و مضاف الیه را توضیح می‌دهیم. در انتهای مطلب نیز پرسش‌هایی چهارگزینه‌ای طرح کرده‌ایم که با استفاده از آن‌ها میزان یادگیری خود را افزایش دهید.

صفت بیانی چیست؟

صفت بیانی چگونگی، مقدار، زمان، مکان و… یک اسم را توصیف می‌کند. واژه‌هایی که برای توصیف یک اسم در گروه اسمی به کار می‌روند را صفت بیانی می‌نامیم. برای مثال در گروه اسمی «غذای خوشمزه»، «خوشمزه» صفتی بیانی برای اسم «غذا» است.

در ادامه مطلب، انواع صفت بیانی و تفاوت آن با مضاف‌الیه را توضیح می‌دهیم. همچنین جایگاه و وابسته‌های صفات بیانی را بررسی می‌کنیم. همچنین پیشنهاد می‌کنیم برای آشنایی با انواع صفت‌ها، فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه هشتم فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر زیر آورده‌ایم.

جدول مثال انواع صفت بیانی

در جدول زیر، نمونه‌ای از پرکاربردترین صفت‌های بیانی را آورده‌ایم تا با آن‌ها آشنا شوید.

مهم‌ترین انواع صفت‌های بیانی

تا اینجا یاد گرفتیم صفت بیانی چیست و نمونه‌هایی از آن را مشاهده کردیم. مهم‌ترین صفت‌های بیانی، صفات ساده، فاعلی، مفعولی، لیاقت و نسبی هستند. هرکدام از این صفت‌ها، ساختار و معنای متفاوتی از یکدیگر دارند.

• ساده
• فاعلی
• مفعولی
• لیاقت
• نسبی

در ادامه، هرکدام از موارد فهرست بالا را با مثال توضیح می‌دهیم. پیش از آن می‌توانید با تماشای فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه نهم فرادرس با انواع صفت‌های بیانی آشنا شوید. لینک این آموزش را در کادر زیر آورده‌ایم.

صفت ساده

صفت‌های بیانی ساده، صفاتی هستند که تنها از یک تکواژ آزاد و معنادار ساخته شده‌اند. یعنی در ساختمان صفات ساده، هیچ وندی (تکواژ بی‌معنا) وجود ندارد. صفت‌های ساده، نشان‌دهنده حالت و چگونگی موصوف خود هستند و بیان‌کننده حالت فاعلی، مفعولی، نسبی یا لیاقت نیستند.

مثال

در جدول زیر، نمونه‌هایی از صفت‌های ساده با موصوف آن‌ها را آورده‌ایم.

صفت فاعلی

صفت فاعلی از ترکیب تکواژ‌های آزاد و وابسته ساخته می‌شود و معنای فاعلی یعنی انجام‌دهنده، می‌دهد. برای مثال صفت «آفریدگار» فاعلی است زیرا از نظر معنایی چنین است: «کسی که آفریدن را انجام می‌دهد.» یکی دیگر از معانی صفت‌های فاعلی، دارندگی یک ویژگی است. برای مثال، صفت فاعلی «خوش‌رو» معنای کسی را می‌دهد که دارای روی خوش است. در ادامه با ساختارهای مختلف صفات فاعلی آشنا می‌شویم.

ساختارهای صفت فاعلی

در جدول زیر، روش‌های ساخت صفت فاعلی را با نمونه‌هایی برای هرکدام از آن‌ها آورده‌ایم.

نکته: ممکن است «-َ نده» صفت فاعلی‌ساز از انتهای برخی از صفات فاعلی حذف شود. برای مثال، صفت «دلربا» صفت فاعلی است و اصل آن، «دلرباینده» بوده است. به چنین صفاتی، صفات فاعلی مرخم مرکب می‌گوییم.

تا اینجا دانستیم صفت بیانی چیست و انواعی از آن مانند صفت ساده و فاعلی را شناختیم. در ادامه مطلب، انواع دیگری چون صفت مفعولی، لیاقت و نسبی را معرفی می‌کنیم.

صفت مفعولی

صفت‌های مفعولی نیز از ترکیب تکواژ‌های وابسته و آزاد ساخته می‌شوند و معنای مفعولی می‌دهند. یعنی بر کسی یا چیزی دلالت می‌کنند که کاری روی آن واقع یا انجام شده است. برای مثال، صفت «شکسته»، مفعولی است زیرا معنای «چیزی که مورد شکست واقع شده است» را می‌دهد. در ادامه با ساختارهای سازنده صفات مفعولی آشنا می‌شویم.

ساختارهای صفت مفعولی

در جدول زیر، ساختارهای مختلف صفات مفعولی را آورده‌ایم و برای هرکدام از آن‌ها مثال نیز قرار داده‌ایم تا با این نوع صفت بیشتر آشنا شوید.

نکته: ممکن است «ه» صفت مفعولی‌ساز از انتهای بعضی صفت‌های مفعولی حذف شود. برای مثال صفت «پشمالو» در واقع، «پشم‌آلوده» و از صفات مفعولی مرکب مرخم است. در مطلب زیر از مجله فرادرس، صفت مفعولی و انواع آن را توضیح داده‌ایم.

صفت لیاقت

صفت لیاقت معنای شایستگی و لیاقت موصوف در موضوعی خاص را می‌دهد. برای مثال در گروه اسمی «گل بوییدنی»، «بوییدنی» صفت لیاقت است که موصوف خود (گل) را «لایق بوییده‌ شدن» توصیف کرده است. در ادامه با روش ساخت و مثال‌های بیشتری از این نوع صفت آشنا می‌شویم.

روش ساخت صفت لیاقت

صفت لیاقت مطابق فرمول زیر ساخته می‌شود.

مثال

در جدول زیر، مثال‌هایی از گروه‌های اسمی دارای صفت لیاقت را با هم بررسی می‌کنیم.

صفت نسبی

صفت‌های نسبی، موصوف خود را به چیزی نسبت می‌دهند. برای مثال، در گروه اسمی «بادامِ زمینی»، «زمینی» صفت نسبی است که موصوف خود یعنی «بادام» را به «زمین» نسبت داده است. خود کلمه «زمینی» نیز معنای «به زمین نسبت داده شده» را می‌دهد. در ادامه با ساختارهای مختلف ساخت صفت بیانی آشنا می‌شویم.

ساختارهای صفت نسبی

در جدول زیر، روش‌های ساخت صفت نسبی را آورده‌ایم و برای آن‌ها مثال نیز قرار داده‌ایم.

حالا که دانستیم صفت بیانی چیست و مهم‌ترین انواع آن را با مثال معرفی کردیم، در ادامه مطلب، تفاوت آن با مضاف الیه و جایگاه آن در گروه اسمی را بررسی می‌کنیم.

یادگیری صفت بیانی فارسی هشتم با فرادرس

تا اینجا یاد گرفتیم صفت بیانی چیست و دانستیم صفات بیانی یکی از مهم‌ترین صفت‌های زبان فارسی هستند. اما تمام صفت‌ها به‌عنوان وابسته‌های پیشین یا پسین اسم‌ها در گروه‌های اسمی به کار می‌روند و آن گروه‌های اسمی، نقش‌های دستوری مختلفی چون نقش فاعلی، نقش مفعولی، نقش متممی و… را می‌پذیرند و در جمله‌ها ایفای نقش می‌کنند. پس یادگیری انواع صفت‌ها و انواع نقش‌های دستوری برای ما لازم است. به همین دلیل در این بخش، برخی از فیلم‌های آموزشی فرادرس را آورده‌ایم که در یادگیری این مباحث، مفید هستند.

همچنین برای یادگیری کامل مباحث مختلف ادبیات فارسی در دوره متوسطه، می‌توانید از مجموعه آموزش زیر استفاده کنید.

تفاوت صفت بیانی و مضاف الیه

تا اینجا یاد گرفتیم صفت بیانی چیست و در این بخش، تفاوت آن با مضاف الیه را بررسی می‌کنیم. بیشتر صفت‌های بیانی با کسره به اسم قبل از خود اضافه می‌شوند. مضاف‌الیه‌ها نیز اسم‌هایی هستند که با کسره به اسم قبل از خود اضافه می‌شوند و یک ترکیب اضافی می‌سازند. پس ممکن است گاهی در تشخیص صفت بیانی و مضاف الیه دچار مشکل شویم. به همین دلیل در این بخش، روش تشخیص این دو مبحث را با مثال توضیح می‌دهیم.

پیشنهاد می‌کنیم برای یادگیری مضاف‌الیه و تشخیص آن، فیلم آموزش رایگان مضاف و مضاف‌الیه در فارسی فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر زیر آورده‌ایم.

جدول روش های تشخیص صفت بیانی از مضاف الیه

صفت‌های بیانی با اضافه شدن به اسم‌ها، ترکیب‌های وصفی می‌سازند و مضاف الیه‌ها نیز با اضافه شدن به اسم‌ها، ترکیب اضافی می‌سازند. برای تشخیص صفت بودن یا مضاف‌الیه بودن واژه دوم در یک گروه اسمی، کافی است مطابق جدول زیر پیش بروید.

در ادامه، این روش‌ها را برای چند مثال بررسی می‌کنیم.

مثال ۱

در جدول زیر، روش‌های تشخیص صفت بیانی و مضاف الیه را برای گروه اسمی زیر طی کرده‌ایم. همانطور که مشاهده می‌کنید، «بهاری» صفت بیانی برای اسم «گل» است.

مثال ۲

در جدول پایین، صفت یا مضاف‌الیه بودن واژه دوم گروه اسمی زیر را مشخص کرده‌ایم.

انواع صفت بیانی از نظر ساختار و درجه

تا اینجا یاد گرفتیم صفت بیانی چیست و انواع آن و تفاوت‌ آن با مضاف‌الیه را بررسی کردیم. صفت‌های بیانی در یک دسته‌بندی کلی از نظر ساختمان و درجه به انواعی تقسیم می‌شوند. در ادامه مطلب، تمام انواع صفات بیانی را با مثال یاد می‌گیریم.

در ادامه این موراد را با مثال توضیح می‌دهیم. پیش از آن می‌توانید با تماشای فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه هشتم فرادرس، انواع صفات بیانی را به‌خوبی یاد بگیرید. لینک این آموزش را در کادر زیر آورده‌ایم.

صفت جامد و مشتق

صفت‌هایی که در ساختار آن‌ها از بن افعال استفاده شده است، مشتق محسوب می‌شوند یعنی از بن فعل مشتق شده‌اند. در مقابل، صفت‌هایی که بن فعل در ساختار آن‌ها وجود ندارد، جامد محسوب می‌شوند. در جدول زیر، نمونه‌هایی از صفت‌های جامد و مشتق را با هم مقایسه کرده‌ایم.

صفت ساده و مرکب و وندی و گروهی

صفت‌های بیانی از نظر نوع ساختمان به انواع ساده، مرکب، وندی و گروهی تقسیم می‌شوند.

جدول انواع صفت از نظر ساختمان

در جدول زیر، این صفات را با مثال آورده‌ایم تا با آن‌ها آشنا شوید.

صفات سنجشی

صفت‌های بیانی از نظر درجه‌بندی به سه نوع مطلق، تفضیلی و عالی تقسیم می‌شوند. صفت مطلق هیچ درجه و شدتی را نشان نمی‌دهد. صفات تفضیلی، نشان‌دهنده برتر یا بدتر بودن یک موصوف هستند و صفات عالی نیز برترین یا بدترین بودن موصوف خود را نشان می‌دهند.

جدول انواع صفت از نظر سنجشی

در جدول زیر، صفت‌های مطلق، برتر و برترین را آورده‌ایم و برای هرکدام از آن‌ها مثالی نیز قرار داده‌ایم.

تا اینجا دانستیم صفت بیانی چیست و انواع مختلف آن را با مثال معرفی کردیم. در ادامه، جایگاه آن در گروه‌های اسمی را بررسی می‌کنیم.

جایگاه صفت بیانی

صفت‌های بیانی معمولاً بعد از موصوف یا همان هسته خود قرار می‌گیرند. اما ممکن است برخی صفت‌های بیانی قبل از موصوف و هسته خود نیز قرار بگیرند. در این بخش این موارد را با مثال بررسی می‌کنیم.

پیشنهاد می‌کنیم برای یادگیری صفات بیانی و جایگاه آن‌ها در گروه‌های اسمی، فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه یازدهم فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر زیر آورده‌ایم.

صفت بیانی بعد از موصوف

به طور معمول، صفت بیانی بعد از هسته خود می‌آید. یعنی ساختار گروه اسمی دارای صفت بیانی مانند کادر زیر است.

صفت بیانی قبل از موصوف

در موارد زیر، صفت بیانی قبل از موصوف خود قرار می‌گیرد. این موارد را با مثال بررسی می‌کنیم.

• صفات عالی و ترتیبی
• صفات نشان‌‌دهنده یگانگی
• تأکید بر صفت به جای موصوف
• ترکیب‌های وصفی مقلوب در اشعار و متون ادبی

در ادامه تمام وضعیت‌های بالا را با مثال بررسی می‌کنیم.

صفات عالی و ترتیبی

صفت‌های عالی که با «ترین» ساخته می‌شوند و صفت‌های ترتیبی که حروف انتهایی آن‌ها «ین» است، صفت‌هایی بیانی هستند که پیش از موصوف و هسته خود قرار می‌گیرند. در جدول زیر، نمونه‌هایی از این صفات را در گروه‌های اسمی آورده‌ایم.

صفات نشان دهنده یگانگی

صفت‌هایی که معنای یگانگی را منتقل می‌کنند، معمولاً قبل از هسته یا همان موصوف خود قرار می‌گیرند. در جدول زیر نمونه‌هایی از این نوع صفات را آورده‌ایم.

تأکید بر صفت

گاهی برای تأکید بر یک صفت، آن را پیش از موصوفش قرار می‌دهیم. برای مثال در جمله «خوب کاری کردی.»، کلمه «خوب» صفت بیانی اسم «کار» است اما به دلیل تأکید گوینده بر خوب بودن کار، صفت را پیش از موصوف آن آورده است. در جدول زیر، نمونه‌های دیگری از این نوع جمله‌ها را با حالت معمولی آن‌ها مقایسه می‌کنیم.

ترکیب‌های وصفی مقلوب در شعر و متن ادبی

زبان شعر، زبانی بلاغی است که در آن‌، ممکن است جای اجزای جمله‌ها با هم عوض شود. صفت‌ها نیز ممکن است در شعرها و متون کهن قبل از موصوف خود قرار گرفته باشند که به چنین ساختاری، ترکیب وصفی از نوع مقلوب گفته می‌شود. یعنی جای صفت و موصوف عوض (قلب) شده است. در اینجا نمونه‌ای از این وضعیت را بررسی می‌کنیم.

تا اینجا یاد گرفتیم صفت بیانی چیست و جایگاه آن را بررسی کردیم. در ادامه، تعدد صفت و موصوف را توضیح می‌دهیم.

تعدد صفات بیانی و موصوف

ممکن است در جمله‌های بسیاری به این موضوع بربخوریم که یک موصوف، چندین صفت داشته باشد یا یک صفت برای چندین موصوف به کار رفته باشد. در اینجا یاد می‌گیریم که برای تشخیص صفت و موصوف در چنین شرایطی باید چگونه عمل کنیم.

• چند صفت برای یک موصوف
• چند موصوف برای یک صفت

در ادامه، حالت‌های بالا را با مثال بررسی می‌کنیم.

چند صفت برای یک موصوف

اگر یک موصوف بیش از یک صفت داشته باشد، مطابق جدول زیر، نوشته می‌شوند.

چند موصوف برای یک صفت

ممکن است یک یا چند صفت برای چندین موصوف مختلف به کار بروند. برای مثال در جمله «دختران و پسران درسخوان کلاس را به شما معرفی می‌کنم.»، صفت «درسخوان» هم صفتی برای اسم «دختران» و هم صفتی برای اسم «پسران» است. در این صورت، موصوف‌ها با واو عطف، هم‌پایه‌ی هم شده‌اند یعنی نقش دستوری آن‌ها با هم یکسان است و صفت بیانی نیز به همه آن‌ها تعلق دارد. در جدول زیر، نمونه‌هایی از تعدد موصوف را بررسی کرده‌ایم.

حالا که یاد گرفتیم صفت بیانی چیست و چه انواعی دارد، در بخش بعدی وابسته‌های آن را نیز توضیح می‌دهیم.

وابسته‌های صفات بیانی

صفت‌ها از نظر واژه‌شناسی در دستور زبان، وابسته به حساب می‌آیند زیرا معمولاً همراه با اسم‌های دیگر می‌آیند و آن‌ها را توصیف می‌کنند. اما خود صفت‌ها نیز می‌توانند وابسته‌هایی بپذیرند. در این بخش، وابسته‌های صفات بیانی را با مثال معرفی می‌کنیم.

• صفت صفت بیانی
• قید صفت بیانی
• متمم صفت بیانی

در ادامه، این وابسته‌های صفت‌ها را با مثال توضیح می‌دهیم. پیشنهاد می‌کنیم برای یادگیری صفت‌های بیانی، فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه هشتم فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر زیر آورده‌ایم.

صفت صفت بیانی

برخی از صفت‌های بیانی هستند که خودشان نیز صفت می‌پذیرند. در این مواقع باید توجه کنیم که صفت صفت نیز در نهایت وابسته‌ی هسته‌ی صفت اول محسوب می‌شود. این موضوع را در مثال زیر بهتر درک می‌کنید.

مثال

در مثال زیر، کلمه «یشمی» صفتی برای کلمه «سبز» است. در واقع، یشمی نوعی از رنگ سبز است و به همین دلیل، صفت و وابسته‌ آن محسوب می‌شود.

قید صفت بیانی

قیدها واژه‌هایی هستند که کمیت، کیفیت، زمان، مکان و… یک جمله یا یکی از اجزای آن را مقید به حالت خاصی می‌کنند. برای مثال در جمله «خندان می‌رفتم.»، «خندان» قید جمله است. صفت‌های بیانی نیز می‌توانند قید بپذیرند. در جدول زیر، نمونه‌هایی از این مورد را با هم بررسی می‌کنیم.

متمم صفت بیانی

صفت‌های تفضیلی و برخی دیگر از صفات بیانی، برای کامل شدن معنای خود، متمم می‌پذیرند. معمولاً متمم‌ها یکی از وابسته‌های فعل هستند که همراه با حروف اضافه می‌آیند و معنای افعال گذرا به متمم را کامل می‌کنند. متمم‌های صفت‌های بیانی نیز همراه با حرف اضافه می‌آیند و معنای آن صفت را کامل می‌کنند. در جدول زیر، نمونه‌هایی از متمم‌های صفات را با هم بررسی می‌کنیم.

نمونه سؤال صفت بیانی

حالا که یاد گرفتیم صفت بیانی چیست و انواع آن‌ را شناختیم، می‌توانید تمرین زیر را انجام دهید. برای انجام این تمرین، باید در هر سؤال، روی گزینه درست مورد نظر خود بزنید و سپس با کلیک بر گزینه «مشاهده جواب»، پاسخ درست را ببینید. با هر جواب درست، یک امتیاز دریافت می‌کنید و امتیاز نهایی خود را در پایان تمرین یعنی پس از پاسخ دادن به همه پرسش‌ها، با کلیک بر گزینه «دریافت جواب آزمون»، مشاهده خواهید کرد.

جدول خلاصه نکات صفت بیانی در ادبیات فارسی

در این مطلب از مجله فرادرس یاد گرفتیم صفت بیانی چیست و انواع صفت بیانی مانند صفت مطلق، فاعلی، مفعولی، لیاقت و نسبی را با مثال معرفی کردیم. همچنین تفاوت صفت بیانی و مضاف الیه را با مثال توضیح دادیم. همچنین جایگاه صفات بیانی و وابسته‌های آن‌ها را شناختیم. در انتهای مطلب نیز، پرسش‌هایی چهارگزینه‌ای طرح کردیم تا با پاسخ دادن به آن‌ها تمرین کنید و میزان یادگیری خود را بسنجید. در جدول زیر، خلاصه‌ای از مهم‌ترین نکات بیان‌شده در این مطلب را آورده‌ایم البته برای یادگیری کامل و دقیق این مبحث، حتماً کل مطلب را مطالعه کنید.

در مطالب دیگر می‌توانید هرکدام از انواع صفت‌های بیانی را به‌طور جداگانه و با مثال‌های متنوع یاد بگیرید.