۳۸۱۰۰ بازدید
آخرین به‌روزرسانی: ۲۷ شهریور ۱۴۰۳
زمان مطالعه: ۸ دقیقه
حس آمیزی آرایه‌ای ادبی است و در جایی وجود دارد که حواس پنج‌گانه انسان با هم ترکیب شود یا حواس با امری انتزاعی و غیرقابل حس، ترکیب شود. برای مثال در مصرع «بوی بهبود ز اوضاع جهان می‌شنوم» از «حافظ»، حس آمیزی وجود دارد زیرا بو (مربوط به حس بویایی) با شنیدن (مربوط به حس شنوایی) ترکیب شده است. در این مطلب از مجله فرادرس ابتدا یاد می‌گیریم حس آمیزی چیست و چگونه آن را تشخیص دهیم. سپس انواع آرایه حس آمیزی را با مثال توضیح می‌دهیم. در انتهای مطلب نیز پرسش‌هایی چهارگزینه‌ای طرح کرده‌ایم که با پاسخ دادن به آن‌ها میزان یادگیری خود را بسنجید.
حس آمیزی چیست؟
آرایه حس آمیزی از ترکیب چند حس از حواس پنج‌گانه انسان با یکدیگر یا ترکیب حواس انسان با امور انتزاعیِ غیرقابل حس ساخته می‌شود. برای مثال اگر بگوییم: «خیال تلخ» آرایه حس آمیزی ساخته‌ایم. آرایه‌های حس آمیزی از نظر ساختار واژه‌های سازنده آرایه و از نظر نوع حواسی که با هم ترکیب می‌شوند به انواع ترکیبی، غیرترکیبی، حسی حسی و حسی انتزاعی تقسیم می‌شوند که در ادامه مطلب هرکدام را با مثال توضیح می‌دهیم. همچنین روش تشخیص آرایه حس آمیزی را نیز توضیح می‌دهیم.
پیشنهاد می‌کنیم برای یادگیری آرایه حس آمیزی، فیلم آموزش رایگان آرایه‌های ادبی در فارسی فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر زیر آورده‌ایم.
مثال برای آرایه حس آمیزی در شعر
در جدول زیر، برای آرایه حس آمیزی مثال آورده‌ایم تا با آن بیشتر آشنا شوید. در ادامه مطلب، انواع حس آمیزی و روش تشخیص آن را توضیح می‌دهیم.
| مثال | علت وجود آرایه حس آمیزی |
| از صدای سخن عشق ندیدم خوش‌تر یادگاری که در این گنبد دوّار بماند (حافظ) |
دیدن صدا (ترکیب شنوایی و بینایی) |
| نجوای نمناک علف‌ها را می‌شنوم. (سهراب سپهری) |
نمناک بودن نجوا (ترکیب لامسه و شنوایی) |
| صد تلخ شنیدم ز یکی رزق‌پرست جرمم چه؟ همین که دادمش جام به دست (عرفی) |
شنیدن چیزی تلخ (ترکیب شنوایی و چشایی) |
| بدان خوی بد، جان شیرین بداد نبد از جوانیش یک روز شاد (فردوسی) |
شیرین بودن جان (ترکیب امر انتزاعی با چشایی) |
| نه شکر است این نوای خوش که داری نوای شکرین داری ادا کن (مولانا) |
شکرین بودن نوا (ترکیب چشایی و شنوایی) |
| در سکوت سپید کاغذها پنجه‌هایم جرقه می‌کارد (فروغ فرخزاد) |
سپید بودن سکوت (ترکیب بینایی و شنوایی) |
در مطلب زیر از مجله فرادرس، انواع آرایه‌های ادبی را توضیح داده‌ایم و برای هرکدام از آن‌ها مثال‌هایی آورده‌ایم.
تشخیص حس آمیزی
شرط اولیه برای وجود آرایه حس آمیزی، وجود واژه یا عبارتی مربوط به حداقل یکی از حواس پنج‌گانه است. پس ابتدا باید این حواس پنج‌گانه را به‌خوبی یاد بگیریم. در فهرست زیر آن‌ها را توضیح داده‌ایم. بعد از توضیح این حواس، مراحل تشخیص حس آمیزی را در یک جدول آورده‌ایم.
- حس بینایی: هر آنچه قابل دیدن با چشم باشد، مربوط به حس بینایی است. برای مثال، فعل‌هایی که با مصدرهایی مانند «دیدن، تماشا کردن، مشاهده کردن و…» ساخته می‌شوند و ویژگی‌هایی مانند رنگ، اندازه، جهت و… مربوط به حس بینایی هستند.
- حس بویایی: هر آنچه قابل حس از طریق بینی انسان است، مربوط به حس بویایی می‌شود. برای مثال، واژه‌هایی مانند عطر و بو و فعل‌هایی از مصدرهای «بوییدن و استشمام کردن و…» مربوط به حس بویایی هستند.
- حس شنوایی: هرآنچه از طریق گوش قابل حس و درک باشد، مربوط به حس شنوایی است. برای مثال، فعل‌های ساخته‌شده از مصدرهای «شنیدن، گوش کردن و…» و واژه‌هایی مانند صدا، آواز، حرف، صحبت، صوت، نغمه و… با حس شنوایی مرتبط هستند.
- حس چشایی: هر مزه‌ای مربوط به حس چشایی انسان است زیر مزه‌ها از طریق گیرنده‌های حس چشایی موجود روی زبان انسان درک می‌شوند. مزه‌های مختلفی مانند «شیرین، تلخ، شکرین، ترش، شور و…» مربوط به حس چشایی هستند.
- حس لامسه: هر آنچه انسان از طریق پوست خود و با لمس کردن درک می‌کند، با حس لامسه ارتباط دارد. برای مثال، واژه‌هایی مانند «گرم، سرد، زبر، نرم، شل، سفت و…» مرتبط به حس لامسه هستند.
جدول روش تشخیص حس آمیزی با مثال
در جدول زیر مراحل تشخیص آرایه حس آمیزی را با مثال بررسی کرده‌ایم.
پیشنهاد می‌کنیم برای یادگیری آرایه حس آمیزی، فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه دهم فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر زیر آورده‌ایم.
تنها صدای سبز تو مانده برای ایل
ای از تبار آینه روشنگر و اصیل
(پیمان سلیمانی)
| مراحل تشخیص آرایه حس آمیزی | مثال |
| ۱. وجود واژه‌ای مربوط به یکی از حواس پنج‌گانه | «صدا» به حس شنوایی مرتبط است. |
| ۲. پیدا کردن واژه‌ها یا عبارات مرتبط با واژه‌ای که به حواس پنج‌گانه مرتبط هستند. | واژه «صدا» در ترکیب «صدای سبز» به کلمه «سبز» مرتبط شده است. |
| ۳. بررسی منطقی بودن یا نبودن ارتباط واژه‌ها یا عبارات مرتبط به هم | «صدا» به حس شنوایی و «سبز» به حس بینایی مرتبط است. |
| ۴. در صورت عدم وجود رابطه منطقی: وجود آرایه حس آمیزی | عدم وجود ارتباط منطقی و در نتیجه: وجود آرایه حس آمیزی |
تا اینجا یاد گرفتیم حس آمیزی چیست و روش تشخیص آرایه حس آمیزی را با مثال بررسی کردیم. در ادامه مطلب، انواع حس آمیزی را با مثال توضیح می‌دهیم.
یادگیری حس آمیزی فارسی دهم با فرادرس
تا اینجا یاد گرفتیم آرایه حس آمیزی چیست و روش تشخیص آن را با مثال توضیح دادیم. اما آرایه حس آمیزی تنها یکی از آرایه‌های ادبی زبان فارسی است که در زیباسازی سخن و افزودن ارزش ادبی و هنری به کلام، تأثیر می‌گذارد و آرایه‌های دیگری چون، آرایه تشبیه، استعاره، مجاز، کنایه و… نیز وجود دارند که هرکدام، قواعد خاص خود را دارند. برای تشخیص درست آرایه‌ها و اشتباه نگرفتن آن‌ها با هم، برخی از فیلم‌های آموزشی فرادرس را در این بخش آورده‌ایم.
همچنین برای یادگیری کامل تمام مباحث ادبیات فارسی در دوره متوسطه، می‌توانید از مجموعه آموزش کاربردی زیر استفاده کنید.
انواع حس آمیزی
تا اینجا یاد گرفتیم حس آمیزی چیست و نمونه‌هایی از آن و روش تشخیص آرایه حس آمیزی را توضیح دادیم. حس آمیزی از نظر ساختار و از نظر نوع ترکیب حواس با یکدیگر به چهار نوع زیر تقسیم می‌شود.
- ترکیبی
- غیرترکیبی
- حسی – حسی
- حسی – انتزاعی
در ادامه، هرکدام از موارد بالا را با مثال توضیح می‌دهیم. پیشنهاد می‌کنیم برای یادگیری آرایه حس آمیزی از فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه دوازدهم فرادرس استفاده کنید. لینک این آموزش را در کادر پایین آورده‌ایم.
حس‌آمیزی ترکیبی
اگر آرایه حس آمیزی در یک ترکیب وصفی یا اضافی وجود داشته باشد، حس آمیزی از نوع ترکیبی است. برای مثال، ترکیب وصفی «آوای گرم» و ترکیبی اضافی مانند «سخن دل» دارای آرایه حس آمیزی ترکیبی هستند.
مثال
در بیت زیر، شاعر با آوردن ترکیب وصفی «عشق گرم»، حس آمیزی ساخته است زیرا عشق مفهومی انتزاعی و غیرقابل درک با حواس پنج‌گانه انسان است اما شاعر به آن، صفتی (گرم) را داده که مربوط به حس لامسه است.
چو عشق گرم در آتش فکندش
ز آتش گرم شد خود بند بندش
(عطار)
حس‌آمیزی غیرترکیبی
هر نوع دیگری از آرایه حس آمیزی که ترکیب وصفی یا اضافی نباشد، حس آمیزی غیرترکیبی است. یعنی هرگاه حس آمیزی محدود به یک ترکیب وصفی یا اضافی نباشد، غیرترکیبی است. برای مثال در جمله «عشق را نمی‌شنوم.» حس آمیزی بین واژه «عشق» و فعل «نمی‌شنوم» وجود دارد پس از نوع غیرترکیبی است. در حس آمیزی غیرترکیبی معمولاً افعال، سازنده این آرایه هستند. مثال زیر را مشاهده کنید.
برای یادگیری فعل‌های فارسی و قواعد آن‌ها می‌توانید فیلم آموزش رایگان فعل در فارسی فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر زیر آورده‌ایم.
مثال
حس آمیزی بیت زیر در جمله «همت ما را بلند ساخته‌اند» وجود دارد زیرا «همت» انتزاعی است و صفت «بلند» با چشم قابل دیدن است.
چنین که همت ما را بلند ساخته‌اند
عجب که مطلب ما در جهان شود پیدا
(صائب تبریزی)
حس‌آمیزی حسی حسی
اگر در حس آمیزی، دو یا چند حس از حواس پنج‌گانه به هم آمیخته شده باشند، حس آمیزی حسی حسی شکل می‌گیرد. برای مثال در جمله «صدایت دیدنی است.» دو حس شنوایی (صدا) و بینایی (دیدنی) با هم ترکیب شده‌اند. در ادامه، مثالی از این نوع حس آمیزی را بررسی کرده‌ایم.
مثال
در مثال زیر، فردوسی یک‌بار حس شنوایی را با حس چشایی و دوبار، حس شنوایی را با حس لامسه ترکیب کرده است.
سپهبد پرستنده را گفت گرم
سخن‌های شیرین به آوای نرم
(فردوسی)
| حس آمیزی | توضیح |
| گفت گرم | ترکیب شنوایی و لامسه |
| سخن‌های شیرین | ترکیب شنوایی و چشایی |
| آوای نرم | ترکیب شنوایی و لامسه |
حس‌آمیزی حسی انتزاعی
اگر یکی از حواس پنج‌گانه به مفهومی انتزاعی (غیرمحسوس) مرتبط شده باشد، حس آمیزی حسی انتزاعی وجود دارد. برای مثال در جمله «غم ارغوانی‌ام را تماشا کن.» مفهوم انتزاعیِ «غم» به واژه‌های مربوط به حس بینایی (ارغوانی و تماشا کن) مرتبط شده است. مثال زیر را مشاهده کنید.
پیشنهاد می‌کنیم برای یادگیری آرایه حس آمیزی و دیگر آرایه‌های زبان فارسی، فیلم آموزش رایگان آرایه‌های ادبی فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر زیر آورده‌ایم.
مثال
شاعر در بیت زیر، به «غم» که یک مفهوم انتزاعی و غیرقابل درک از طریق حواس پنج‌گانه است، صفت «شیرین» را داده که مختص به حس چشایی است.
شه آنجا روز و شب عشرت همی‌کرد
می تلخ و غم شیرین همی‌خورد
(نظامی)
نمونه سؤال آرایه حس آمیزی
حالا که یاد گرفتیم حس آمیزی چیست و انواع آن را شناختیم، می‌توانید در تمرین زیر شرکت کنید. برای انجام این تمرین، باید در هر سؤال روی گزینه درست مورد نظر خود کلیک کنید سپس گزینه «مشاهده جواب» را بزنید تا پاسخ درست را مشاهده کنید. با ثبت هر یک جواب درست، یک امتیاز می‌گیرید و در پایان تمرین یعنی بعد از ثبت پاسخ همه سؤال‌ها، امتیاز نهایی خود را خواهید دید.
۱. حس آمیزی چه نوع آرایه‌ای است؟
آوردن کلماتی که به حس‌های پنج‌گانه انسان مرتبط هستند، آرایه حس آمیزی را می‌سازد.
ترکیب حس شنوایی و حس بینایی در شعر، حس آمیزی است.
ترکیب هرکدام از حواس پنج‌گانه با یک یا چند حس دیگر می‌تواند آرایه حس آمیزی را بسازد.
حس آمیزی آرایه‌ای است که احساسات مخاطب را درگیر کند.
۲. کدام گزینه درست نیست؟
حس آمیزی در جایی که یکی از حواس پنج‌گانه با یک مفهوم انتزاعی ترکیب شود نیز وجود دارد.
ترکیب حس بویایی و شنوایی با هم نمی‌تواند آرایه حس آمیزی بسازد.
اگر از ترکیب «صدای نرم» استفاده کنیم، آرایه حس آمیزی ساخته‌ایم.
در جمله «صدایم را ببین.» آرایه حس آمیزی وجود دارد.
۳. در کدام گزینه، آرایه حس آمیزی وجود دارد؟
ساقیا برخیز و در ده جام را
خاک بر سر کن غم ایام را
(حافظ)
دل هرکه صید کردی نکشد سر از کمندت
نه دگر امید دارد که رها شود ز بندت
(سعدی)
هر ذره که در خاک زمینی بوده است
پیش از من و تو تاج نگینی بوده است
(خیام)
ای خنک آن عشقِ گرم فرق سوز
گه نداند سر ز پا و شب ز روز
(رضاقلی خان هدایت)
ترکیب وصفی «عشق گرم» در این گزینه، حس آمیزی است زیرا شاعر صفت گرم که مربوط به حس لامسه است را به عشق که یک مفهوم انتزاعی است، داده و این دو را به هم مرتبط کرده است.
۴. در کدام‌یک از گزینه‌های زیر، حس آمیزی وجود ندارد؟
می‌توانی حرف‌های خشک و جدی را با لطافت هم بگویی.
صدای دلنشین او را همیشه دوست خواهم داشت.
می‌توانستم آن موسیقی دل‌انگیز را با چشم‌هایم ببینم و با دهانم بنوشم.
حوصله لطیفه‌های بی‌مزه‌ات را ندارم.
حس آمیزی موجود در گزینه‌های اول، سوم و چهارم این سؤال را در فهرست زیر آورده‌ایم.
- گزینه اول: خشک بودن حرف‌ها (ترکیب شنوایی و لامسه)
- گزینه سوم: دیدن و نوشیدن موسیقی (ترکیب شنوایی با بینایی و چشایی)
- گزینه چهارم: بی‌مزه بودن لطیفه‌ها (ترکیب شنوایی و چشایی)
۵. حس آمیزی موجود در بیت زیر از چه نوعی است؟
بوی بهبود ز اوضاع جهان می‌شنوم
شادی آورد گل و باد صبا شاد آمد
(حافظ)
۶. کدام گزینه درست است؟
وجود حداقل یک واژه مربوط به یکی از حواس پنج‌گانه برای ساخت آرایه حس آمیزی الزامی نیست.
نمی‌توانیم ترکیب هرکدام از حواس پنج‌گانه با یکدیگر را حس آمیزی بدانیم و فقط ترکیب شنوایی و بینایی حس آمیزی محسوب می‌شود.
اگر ارتباط بین واژه مربوط به حواس پنج‌گانه با عبارات دیگر جمله، منطقی باشد یعنی حس آمیزی وجود دارد.
هرجا واژه‌ای مربوط به یکی از حواس پنج‌گانه به مفهومی انتزاعی مرتبط شود، آرایه حس آمیزی ساخته می‌شود.
۷. کدام‌یک از گزینه‌های زیر، حس آمیزی ترکیبی نیست؟
سکوت تلخم را شنیدی؟
خیال شیرینی را در سرم می‌پروراندم.
رنگ‌های صدایم را بشنو.
آوازش پر از رایحه‌های شیرین است.
مشاهده پاسخ تشریحی برخی از سوالات، نیاز به عضویت در مجله فرادرس و ورود به آن دارد.
۸. کدام گزینه درباره نوع حس آمیزی موجود در بیت زیر درست است؟
گفتمش شیرین‌ترین آواز چیست؟
چشم غمگینش به رویم خیره ماند
(هوشنگ ابتهاج)
ترکیبی / حسی – حسی
غیرترکیبی / حسی – انتزاعی
ترکیبی / حسی – انتزاعی
غیرترکیبی / حسی – حسی
مشاهده پاسخ تشریحی برخی از سوالات، نیاز به عضویت در مجله فرادرس و ورود به آن دارد.
۹. در کدام گزینه، حس آمیزی وجود دارد؟
سیاهی دو چشمانت مرا کشت
درازی دو زلفانت مرا کشت
(باباطاهر عریان)
همه لشکر از جای برخاستند
درفش فریدون بیاراستند
(فردوسی)
افسوس از آن دیده که روی تو ندیدست
یا دیده و بعد از تو به رویی نگریده است
(سعدی)
از این شعر تر شیرین ز شاهنشه عجب دارم
که سر تا پای حافظ را چرا در زر نمی‌گیرد
(حافظ)
مشاهده پاسخ تشریحی برخی از سوالات، نیاز به عضویت در مجله فرادرس و ورود به آن دارد.
۱۰. در کدام گزینه، نوع حس آمیزی با سایر گزینه‌ها متفاوت است؟
او بچه شیرین‌سخنی است.
انگار آوازهای این مرد را می‌بینم.
تلخی عدالت این است که همه از آن راضی نخواهند بود.
به موسیقی رنگ‌ها خوب گوش کن.
مشاهده پاسخ تشریحی برخی از سوالات، نیاز به عضویت در مجله فرادرس و ورود به آن دارد.
جدول خلاصه نکات آرایه حس‌آمیزی در ادبیات
در این مطلب از مجله فرادرس یاد گرفتیم حس آمیزی چیست و روش پیدا کردن آرایه حس آمیزی را با مثال توضیح دادیم. همچنین انواع حس آمیزی یعنی حس آمیزی ترکیبی، غیرترکیبی، حسی – حسی و حسی – انتزاعی را نیز با مثال معرفی کردیم. در انتهای مطلب نیز پرسش‌هایی چهارگزینه‌ای طرح کرده‌ایم که با استفاده از آن‌ها تمرین کنید و یادگیری خود را نیز افزایش دهید. در جدول زیر، خلاصه‌ای از مهم‌ترین نکات بیان‌شده در این مطلب را آورده‌ایم اما برای یادگیری کامل این آرایه، پیشنهاد می‌کنیم کل مطلب را مطالعه کنید.
| ۱. حس آمیزی | ترکیب دو یا چند حس از حواس پنج‌گانه با یکدیگر یا ترکیب حواس پنج‌گانه با مفهومی انتزاعی و نامحسوس |
| ۲. حواس پنج‌گانه | ۱. بینایی: دیدن، تماشا، مشاهده، رنگ، اندازه و… |
| ۲. بویایی: عطر، بو، بوییدن و… | |
| ۳. شنوایی: شنیدن، آواز، موسیقی، صدا، نغمه، صوت و… | |
| ۴: چشایی: هر نوع مزه مانند شیرین، تلخ، شور و… | |
| ۵. لامسه: سرد، گرم، تر، خشک، زبر، نرم و… | |
| ۳. مراحل تشخیص حس آمیزی | ۱. وجود حداقل یک واژه مربوط به یکی از حواس پنج‌گانه |
| ۲. پیدا کردن واژه‌ها و عبارات دیگر در جمله یا بیت که با واژه مربوط به حواس پنج‌گانه ارتباطی داشته باشد. | |
| ۳. بررسی منطقی بودن یا نبودن ارتباط میان این واژه‌ها و عبارات با واژه مربوط به حواس پنج‌گانه | |
| ۴. وجود آرایه حس آمیزی در صورت عدم وجود ارتباط منطقی میان واژه‌ها و عبارات گفته شده | |
| ۴. انواع حس آمیزی | ترکیبی: وجود حس آمیزی در یک ترکیب وصفی یا اضافی / طعم خیال |
| غیرترکیبی: وجود حس آمیزی در هر ساختاری جز ترکیبات وصفی و اضافی / آوازم را ببین. | |
| حسی حسی: ترکیب دو یا چند حس از حواس پنج‌گانه با یکدیگر / جیغ‌های بنفش | |
| حسی انتزاعی: ترکیب یک یا چند حس با یک مفهوم انتزاعی (غیرقابل درک با حواس پنج‌گانه) / فراق تلخ |
فاطمه نصیری فارغ التحصیل مقطع کارشناسی ارشد زبان و ادبیات فارسی، گرایش نظریه و نقد ادبی، است و در حال حاضر مطالب آموزشی ادبیات فارسی مجله فرادرس را می‌نویسد.
source