نقیضه یا پرودی (Parody)، تقلیدی طنزآمیز از یک اثر ادبی دیگر است که با هدف انتقاد یا تمسخر آن اثر انجام می‌شود. نقیضه با مجابات و تضمین و طنز تفاوت‌هایی دارد. در این مطلب از مجله فرادرس یاد می‌گیریم نقیضه پردازی چیست و نقیضه پردازی در ادبیات فارسی را با مثال توضیح می‌دهیم. سپس تفاوت نقیضه پردازی و تضمین، طنز، هجو و مجابات را بررسی می‌کنیم و در انتهای مطلب نیز، پرسش هایی چهارگزینه‌ای طرح کرده‌ایم تا میزان یادگیری خود را بسنجید.
نقیضه پردازی چیست؟
نقیضه پردازی تقلید طنزآمیزی از یک اثر ادبی معروف است که با هدف خنداندن مخاطب، انتقاد از آن اثر یا تمسخر آن، بیان می‌شود. نقیضه پردازی بیشتر به صورت شعر است اما نقیضه پردازی به شیوه نثر نیز وجود دارد.
در ادامه این مطلب، مثال‌هایی از نقیضه پردازی در ادبیات فارسی را با هم بررسی می‌کنیم و سپس با تفاوت نقیضه پردازی و تضمین، طنز، هجو (مهاجات) و مجابات، آشنا می‌شویم. پیشنهاد می‌کنیم برای یادگیری نقیضه پردازی و آشنایی با آن، فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه دهم فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر زیر آورده‌ایم.
مثال نقیضه پردازی
در جدول زیر، چند نمونه از نقیضه پردازی را آورده‌ایم. در سمت راست جدول، اثر ادبی ابتدایی که نقیضه برای آن گفته شده است را نیز آورده‌ایم.
| شعر اصلی | نقیضه شعر اصلی |
| ای دیو سپید پای در بند ای گنبد گیتی ای دماوند (ملک الشعرای بهار) |
ای صاف و سفید کله قند افراشته همچو کوه الوند (صادق هدایت) |
| معشوق چون نقاب ز رخ بر نمی‌کشد هرکس حکایتی به تصور چرا کنند؟ (حافظ) |
چون از درون خربزه آگه نشد کسی هرکس حکایتی به تصور چرا کنند؟ (بسحاق اطعمه) |
| مشکل خویش برِ پیر مغان بردم دوش کاو به تأیید نظر، حل معما می‌کرد (حافظ) |
مشکل خویش برِ پیر مغان بردم دوش گفت دنیا شده از مشکل پُر، این هم روش (ناصر فیض) |
| تکیه بر جای بزرگان نتوان زد به گزاف مگر اسباب بزرگی همه آماده کنی (حافظ) |
تکیه بر جای بزرگان نتوان زد به گزاف چون که اسباب بزرگی، همه موروثی شد (روح‌الله احمدی) |
کاربرد نقیضه پردازی
نقیضه پردازی با اهداف گوناگونی انجام می‌شود که مهم‌ترین موارد آن را در فهرست زیر آورده‌ایم.
- شوخی: گاهی هدف از نقیضه پردازی فقط شوخی با صاحب اثر اصلی یا اثر او است و کاربردی جز شوخی و ایجاد خنده در مخاطب ندارد.
- انتقاد: گاهی نقیضه پرداز، با هدف انتقاد از صاحب اثر یا محتوای اثر، دست به نقیضه پردازی می‌زند.
- هجو: اگر نقیضه پرداز، برای تخریب صاحب اثر اصلی و اثر او دست به تقلید آن اثر ادبی بزند، هجو کرده است. یعنی صاحب اثر را مورد توهین و انتقاد تند قرار داده است.
نقیضه پردازی در ادبیات فارسی
تا اینجا یاد گرفتیم نقیضه پردازی چیست و نمونههایی از آن را مشاهده کردیم. در این بخش به بررسی نقیضه در ادبیات فارسی می‌پردازیم. نقیضه پردازی در ادبیات فارسی رواج چندانی نداشته است. اما چندین نمونه موفق از آن مانند آثار عبید زاکانی در زبان فارسی وجود دارند. در این بخش، ابتدا مشهورترین شاعران نقیضه پرداز فارسی را معرفی می‌کنیم و سپس چند نمونه از نقیضه پردازی را با هم بررسی می‌کنیم.
پیشنهاد می‌کنیم برای یادگیری نقیضه و تماشای نمونههایی از آن، فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه دهم فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر زیر آورده‌ایم.
شاعران نقیضه پرداز فارسی
مهم‌ترین شاعران نقیضه پرداز فارسی را در فهرست زیر آورده‌ایم.
- بسحاق اطعمه: ابوالحق حلاج شیرازی معروف به بسحاق اطعمه، شعرهای اطعمه و اشربه خود را به تقلید از غزلیات سعدی و حافظ سروده است.
- پوربها جامی: او در اثر خود به نام «مونس الاحرار» نقیضه پردازی کرده است.
- سوزنی سمرقندی: این شاعر در اشعار خود به تقلید از شاعران پیش از خود مانند سنایی، نقیضه پردازی کرده است.
- عبید زاکانی: عبید زاکانی از موفق‌ترین شاعران طنزپرداز و نقیضه پرداز ادبیات فارسی است و در نقیضه‌های خود از ابیات حافظ و سعدی استفاده کرده است.
- ادیب کرمانی: او در اثر خود به نام «خارستان»، سبک گلستان را به شیوه‌ای طنزآمیز تقلید کرده است.
- دهخدا: علی اکبر دهخدا در «چرند و پرند» خود به تقلید از گلستان سعدی پرداخته است.
- صادق هدایت: صادق هدایت از نویسندگان و شاعران معاصر فارسی است که او نیز چندین نقیضه را نوشته یا سروده است. کتب «وغ وغ ساهاب» یکی از آثار نقیضه او است.
- نقیضه پردازان اخیر: سعید بابانکی و ناصر فیض از مشهورترین نقیضه پردازان اخیر زبان فارسی هستند که اشعاری را به تقلید از شاعران ادبیات کهن فارسی سروده‌اند.
مثال نقیضه پردازی در ادبیات فارسی
در این بخش، چند نمونه از نقیضه پردازی در ادبیات فارسی را آورده‌ایم. همچنین اثر ادبی اصلی را که نقیضه پرداز، از آن تقلید کرده است نیز پیش از نقیضه، قرار داده‌ایم.
مثال ۱
بیت زیر از حافظ را مشاهده کنید.
آنان که خاک را به نظر کیمیا کنند
آیا بود که گوشه چشمی به ما کنند؟
(حافظ)
بسحاق اطعمه، نقیضه زیر را به تقلید از بیت بالا سروده است:
کیپا پَزان که سر و کله وا کنند
آیا بود که گوشه چشمی به ما کنند؟
(بسحاق اطعمه)
مثال ۲
در کادر زیر بخشی از شعر «اندوهناک شب» نیما یوشیج را آورده‌ایم.
هنگام شب که سایه هر چیز، زیر و روست
دریای منقلب،
در موج خود فروست.
هر سایه رمیده به کنجی خزیده است.
(نیما یوشیج)
صادق هدایت نیز، شعر «فرحناک روز» را در تقلید از شعر نیما می‌سراید و با انجام این کار، به او انتقاد می‌کند. در کادر زیر بخشی از این شعر هدایت را آورده‌ایم.
هنگام روز که سایه هر چیز، مختفی است
و در اتاق
از رنگ‌های تلخ که بویی دهند تند،
بس غول‌ها
خیلی بلندبالا
از دور می‌رسند چو موجی ز کوه‌ها
تا
فریاد برکشند.
(صادق هدایت)
مثال ۳
در کادر زیر، بیتی از غزل‌های حافظ را آورده‌ایم که سرمشق بسیاری از نقیضه پردازان ادبیات فارسی شده است.
اگر آن ترک شیرازی به دست آرد دل ما را
به خال هندویش بخشم، سمرقند و بخارا را
(حافظ)
بیت زیر نیز یکی از نقیضه‌هایی است که در تقلید از بیت بالا، سروده شده است.
چنان بخشیده حافظ جان سمرقند و بخارا را
که نتوانسته تا اکنون کسی پس گیرد آن‌ها را
(مهرانگیز رساپور)
تا اینجا یاد گرفتیم نقیضه پردازی چیست و نمونههایی از نقیضه پردازی در ادبیات فارسی را بررسی کردیم. در ادامه، به بررسی تفاوت نقیضه پردازی با تضمین، طنز، هجو و مجابات می‌پردازیم.
یادگیری نقیضه پردازی ادبیات دهم با فرادرس
تا اینجا یاد گرفتیم نقیضه پردازی چیست و نمونههایی از آن را بررسی کردیم. نقیضه پردازی یکی از انواع ادبی است و برای شناخت آن باید آشنایی خوبی با آثار ادبی فارسی داشته باشیم. همچنین ممکن است این سبک طنز را با آرایه تضمین اشتباه بگیریم. پس در این بخش، برخی از فیلم‌های آموزشی فرادرس را آورده‌ایم که در شناخت آثار ادبی و نقیضه و آرایه‌های ادبی، کاربردی و مفید هستند.
همچنین برای یادگیری کامل مباحث ادبیات فارسی و نگارش دوره متوسطه، می توانید از مجموعه آموزش زیر استفاده کنید.
تفاوت تضمین و نقیضه پردازی
تضمین یکی از آرایه‌های ادبی است و منظور از آن، آوردن بخشی از یک شعر، یک حدیث، یک آیه از قرآن در یک متن ادبی یا شعر است. تفاوت تضمین و نقیضه در واقع کاربرد آن‌ها است زیرا نقیضه برای شوخی یا انتقاد به کار می‌رود اما در تضمین، شاعر برای افزایش اعتبار سخن خود، از آثار دیگران تقلید می‌کند.
پیشنهاد می‌کنیم برای یادگیری آرایه تضمین و دیگر آرایه‌های زبان فارسی، فیلم آموزش رایگان آرایه‌های ادبی فارسی فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر زیر آورده‌ایم.
جدول تفاوت نقیضه پردازی و تضمین
در جدول زیر، تفاوت‌های نقیضه پردازی و تضمین را آورده‌ایم تا بتوانید این دو مبحث را به‌خوبی با هم مقایسه کنید.
| نقیضه پردازی | تضمین |
| یکی از انواع ادبی (یکی از سبک‌های طنز) | آرایه‌ای ادبی |
| عدم وجود الزام برای آوردن بخشی از شعر یا متن اصلی در اثر جدید | وجود الزام برای آوردن دقیق بخشی از شعر یا متن اصلی در اثر جدید |
| تقلید از آثار ادبی برای خلق اثر ادبی دیگر | آوردن آثار ادبی، احادیث، آیات قرآن در درون اثر ادبی دیگر |
| هدف: شوخی، ایجاد خنده، انتقاد، هجو | هدف: افزایش اعتبار اثر جدید، ادبی کردن سخن از طریق افزایش ارزش معنایی |
مثال اول آرایه تضمین
در بیت زیر، سعدی بخشی از آیه دویست و یکم سوره بقره را در مصرع دوم شعر خود آورده است و با این کار، آرایه تضمین را ساخته است.
زینهار از قرین بد، زنهار
و قِنا ربّنا عذاب النّار
(سعدی)
مثال دوم آرایه تضمین
در کادر زیر، شاعر برای افزودن ارزش معنایی شعر خود از مصرعی از یکی از غزل‌های مولانا، تضمین کرده است. اصل این بیت از مولانا این است: «رو سر بنه به بالین، تنها مرا رها کن / ترک منِ خراب شبگرد مبتلا کن»
بیداری زمان را
با من بخوان به فریاد
ور مرد خواب و خفتی
رو سر بنه به بالین
تنها مرا رها کن
(شفیعی کدکنی)
تا اینجا یاد گرفتیم نقیضه پردازی چیست و تفاوت نقیضه و تضمین را بررسی کردیم. در بخش‌های بعدی تفاوت نقیضه با طنز، هجو و مجابات را توضیح می‌دهیم.
تفاوت نقیضه پردازی و طنز و هجو و مجابات
نقیضه پردازی با مباحث دیگری چون طنز و هجو و مجابات، شباهت‌هایی دارد که ممکن است آن را با این مفاهیم اشتباه بگیریم. به همین دلیل، در این بخش، تفاوت‌های این سه مبحث با مبحث نقیضه پردازی را بررسی می‌کنیم و هرکدام از این مفاهیم را نیز توضیح می‌دهیم.
پیشنهاد می‌کنیم برای یادگیری طنزنویسی و آشنایی با مشخصات آن، فیلم آموزش نگارش پایه نهم فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر زیر آورده‌ایم.
تفاوت طنز و نقیضه پردازی
طنز یکی از انواع ادبی است که در آن، موضوعات شخصی، اجتماعی، سیاسی، فرهنگی، اقتصادی و… به چالش و انتقاد کشیده می‌شوند. یعنی شاعر یا نویسنده با بیانی انتقادی و خنده‌آور، نسبت به مشکل یا مشکلاتی، اظهار نظر می‌کند. پس طنز و نقیضه پردازی از نظر هدف و کاربرد، تا حدودی شبیه به هم هستند اما طنز، مفهوم وسیع‌تری دارد و نقیضه پردازی، تنها یکی از شیوه‌های طنزپردازی است.
جدول شباهت و تفاوت نقیضه و طنز
در جدول زیر، شباهت‌ها و تفاوت‌های طنز و نقیضه پردازی را آورده‌ایم.
| نقیضه پردازی | طنز |
| یکی از شیوه‌های طنزنویسی | یکی از انواع ادبی |
| ایجاد خنده در مخاطب | ایجاد خنده در مخاطب |
| هدف: شوخی، خنده، انتقاد، تمسخر و توهین | هدف: اصلاح معایب و مشکلات موجود |
تفاوت هجو و نقیضه
هجو، شعر یا نثری ادبی است که محتوای آن، بیان عیب‌های کسی، توهین، انتقاد، سرزنش، فحاشی و نفرین است. هجو نیز مانند نقیضه معمولاً همراه با رگه‌هایی از طنز و خصوصاً طنز تلخ همراه است. اما تفاوت مهم این دو مبحث با هم در این است که در هجو نیازی به تقلید از اثر دیگری وجود ندارد. در واقع، دو ادیب می‌توانند بدون تقلید از آثار یکدیگر، دست به هجو بزنند و هرکدام اثر مستقلی را در هجو اثر دیگری، بسرایند.
در کادر زیر نمونه‌ای از هجو را آورده‌ایم. در این بیت، شاعر به هجو شاعر دیگری به نام «رشید وطواط» پرداخته است.
رشیدکا! ز تهی مغزی و سبک خِردی
پری به پوست همی‌دان که بس گرانجانی
(خاقانی)
جدول شباهت و تفاوت هجو و نقیضه
در جدول زیر، شباهت‌ها و تفاوت‌های نقیضه پردازی و هجو را آورده‌ایم تا بتوانید آن‌ها را با هم مقایسه کنید.
| نقیضه پردازی | هجو |
| انتقاد طنزآمیز | انتقاد طنزآمیز |
| هدف: شوخی، خنده، انتقاد، تمسخر و توهین | هدف: انتقاد، توهین، سرزنش و نفرین |
| تقلید از اثر ادبی دیگر | عدم وجود الزام برای تقلید از اثر ادبی دیگر |
در مطلب زیر از مجله فرادرس، درباره هجو به طور مفصل توضیح داده‌ایم و هجو در ادبیات فارسی را بررسی کرده‌ایم.
تفاوت مجابات و نقیضه
مجابات، نوعی جواب‌دهی دو شاعر برای تأیید یا رد کردن محتوای شعر یکدیگر است. یعنی اگر شاعری، برای تأیید یا رد کردن محتوای شعری از شاعر دیگر، شعر جدیدی بسراید، مجابات ایجاد می‌شود. پس در مجابات، وجود طنز و یا تقلید از اثر اولی، الزامی نیست و آنچه اهمیت دارد، محتوای شعر اولی است. در کادر زیر، نمونه‌ای از مجابات را آورده‌ایم.
شعر اصلی:
پافشاری و استقامت میخ
سزد ار عبرت بشر گردد
هرچه کوبند بیش بر سر او
پافشاریش بیشتر گردد
(ملک الشعرای بهار)
جواب:
چون زدندش به سر، به خاک نشست
پس کجا بود پایداری میخ
پست گردد، ستم‌پذیر شود
ناستوده است بردباری میخ
(افسر میرزا)
جدول شباهت و تفاوت مجابات و نقیضه
در جدول زیر، شباهت‌ها و تفاوت‌های نقیضه پردازی و مجابات را آورده‌ایم.
| نقیضه پردازی | مجابات |
| در شعر و نثر | فقط در شعر |
| تقلید از فرم و محتوای اثر اول | رد یا تأیید محتوای اثر اول |
| طنزآمیز | عدم وجود الزام برای طنزآمیز بودن |
| اظهار مخالفت: همراه با تمسخر | اظهار مخالفت: بدون تمسخر |
نمونه سؤال نقیضه پردازی
حالا که یاد گرفتیم نقیضه پردازی چیست و آن را در ادبیات فارسی بررسی کردیم، می‌توانید در تمرین زیر شرکت کنید. برای انجام این تمرین، کافی است روی پاسخ درست مورد نظر خود در هر کدام از سؤال‌ها کلیک کنید و سپس گزینه «مشاهده جواب» را بزنید. با این کار، پاسخ درست هر پرسش را مشاهده می‌کنید. با ثبت هر پاسخ درست، یک امتیاز می‌گیرید و امتیاز نهایی خود را بعد از پاسخ دادن به همه سؤال‌ها و با زدن گزینه «دریافت جواب آزمون»، خواهید دید.
۱. نقیضه پردازی چیست؟
آوردن حکایات قدیمی در یک اثر ادبی جدید، نقیضه پردازی است.
نقیضه پردازی، آوردن اشعار معروف در میان اشعار دیگر است.
نقیضه پردازی، تقلیدی طنزآمیز از یک اثر ادبی معروف است.
نقیضه‌ها، انتقادهای تند و گزنده یک شاعر، نسبت به شاعران دیگر هستند.
۲. کدام گزینه درباره نقیضه پردازی در ادبیات فارسی درست است؟
نقیضه پردازی در ادبیات فارسی سابقه‌ای ندارد.
نقیضه پردازی فقط در آثار ادیبان معاصر زبان فارسی وجود دارد.
نقیضه پردازی در ادبیات فارسی برای انتقاد به کار نمی‌رفته است.
عبید زاکانی یکی از موفق‌ترین نقیضه پردازان ادبیات فارسی است.
۳. کدام‌یک از گزینه‌های زیر از کاربردهای نقیضه پردازی نیست؟
ایجاد شوخی و خنده برای مخاطب
استفاده از یک اثر ادبی دیگر برای بالا بردن اعتبار اثر خود
انتقاد از شرایط اجتماعی و فرهنگی
تمسخر یک اثر ادبی دیگر
۴. رابطه میان نقیضه پردازی و تضمین چگونه است؟
نقیضه مانند تضمین آرایه‌ای ادبی است.
نقیضه و تضمین انواع ادبی مختلفی هستند.
تضمین، آرایه ادبی و نقیضه پردازی، نوعی ادبی است.
اگر نقیضه پردازی در شعر انجام شود، آرایه تضمین را می‌سازد.
۵. در کدام گزینه تضمین وجود دارد؟
بر شاه خوب‌رویان، واجب وفا نباشد
ای زردرویِ عاشق! تو صبر کن وفا کن
(مولانا)
چشم حافظ زیر بام قصر آن حوری‌سرشت
شیوه جنّاتُ تجری تحتها الانهار داشت
(حافظ)
روزگاریست که سودایِ بتان دین من است
غم این کار، نشاط دل غمگین من است
(حافظ)
هرکس سخنی از سر سودا گفتند
زان روی که هست، کس نمی‌داند گفت
(خیام)
تضمین موجود در گزینه دوم این سؤال، عبارت «جنات تجری من تحتها الانهار» است که بارها در آیه‌هایی از قرآن آمده است.
۶. کدام گزینه درباره طنز و نقیضه پردازی درست است؟
نقیضه پردازی، یکی از شیوه‌های طنزپردازی است.
طنز هم مانند نقیضه پردازی هدف جز ایجاد خنده یا تمسخر ندارد.
طنز و نقیضه پردازی از نظر هدف و کاربرد کاملاً متفاوت هستند.
طنز پردازی یکی از شیوه‌های نقیضه گویی است.
۷. کدام گزینه درباره نقیضه پردازی نادرست است؟
نقیضه پردازی فقط در شعر وجود دارد.
نقیضه پردازی فقط در نثر وجود دارد.
نقیضه پردازی شیوه‌ای انتقادی است.
در نقیضه پردازی نیازی به تقلید از آثار ادبی معروف نیست.
۸. اگر شاعری، شعری را برای رد یا تأیید محتوای شعری دیگر بسراید، کدام‌یک از گزینه‌های زیر ساخته می‌شود؟
۹. مهم‌ترین تفاوت یا تفاوت‌های نقیضه پردازی و مجابات چیست؟
مجابات فقط در شعر و نقیضه پردازی در شعر و نثر به کار می‌رود.
در مجابات، ضرورتی برای طنزآمیز بودن وجود ندارد.
در مجابات، رد نظر دیگران با تمسخر همراه است.
گزینه اول و دوم
۱۰. در نقیضه پردازی، اثر ادبی مورد تقلید باید چگونه باشد؟
شعری از ادبیات کهن
شعری از ادبیات کهن یا معاصر
نثری از ادبیات کهن
شعر یا نثری معروف که یادآوری آن برای مخاطب ممکن باشد.
جدول خلاصه نکات نقیضه پردازی در ادبیات فارسی
در این مطلب از مجله فرادرس یاد گرفتیم نقیضه پردازی چیست و نمونههایی از نقیضه پردازی در ادبیات فارسی را بررسی کردیم. همچنین تفاوت تضمین و نقیضه پردازی را توضیح دادیم. سپس به بررسی تفاوت نقیضه پردازی با طنز و هجو و مجابات پرداختیم. در انتهای مطلب نیز، پرسش‌هایی چهارگزینه‌ای طرح کردیم تا با پاسخ دادن به آن‌ها، میزان یادگیری خود را بسنجید. در جدول زیر، خلاصه‌ای از مهم‌ترین نکات مطرح‌شده در این مطلب را آورده‌ایم اما برای یادگیری کامل، پیشنهاد می‌کنیم کل مطلب را مطالعه کنید.
| ۱. نقیضه پردازی | تقلید طنزآمیزی از یک اثر ادبی معروف با هدف ایجاد خنده یا تمسخر و انتقاد |
| ۲. کاربرد نقیضه پردازی | ۱. شوخی ۲. انتقاد ۳. هجو |
| ۳. نقیضه پردازی در ادبیات فارسی | در آثار ادیبانی چون بسحاق اطعمه، عبید زاکانی، صادق هدایت و… |
| ۴. تفاوت تضمین و نقیضه پردازی | آرایه تضمین: بخشی از یک شعر، حدیث یا آیه عیناً در یک شعر یا متن ادبی آورده شود. |
| ۵. تفاوت نقیضه پردازی و طنز | طنز نوع ادبی انتقادی است و نقیضه پردازی یکی از شیوه‌های طنزپردازی است. |
| ۶. تفاوت نقیضه پردازی و هجو | هجو: شعر یا نثر ادبی با محتوای عیب‌شماری، نفرین، توهین، انتقاد، سرزنش و… |
| ۷. تفاوت نقیضه پردازی و مجابات | رد یا تأیید محتوای یک شعر توسط شاعری دیگر |
source