صفتهای سنجشی در واقع همان صفتهای تفضیلی و صفتهای عالی هستند که برای مقایسه و سنجیدن موصوف با پدیده‌های دیگر به کار می‌روند. برای ساخت صفتهای سنجشی از پسوندهای «تر» و «ترین» استفاده میشود. با مطالعه بخش‌های بعدی این مطلب از مجله فرادرس، در عین حال که می‌آموزید صفت سنجشی چیست، کاربردها، ساختار و روش تشخیص این نوع صفت را نیز با مثال یاد می‌گیرید. در پایان، با تمرین‌هایی که ارائه میشود، می‌توانید سطح یادگیری خود را ارزیابی کنید.
صفت سنجشی چیست؟
در زبان فارسی برای اینکه بخواهیم چیزی را با چیز دیگری مقایسه کنیم و آن را بسنجیم، از صفتهای سنجشی استفاده می‌کنیم. صفتهای سنجشی دقیقاً برعکس صفتهای مطلق هستند. در صفتهای مطلق، هیچ‌گونه سنجش و مقایسه‌ای وجود ندارد اما در صفتهای سنجشی، حتماً دو یا چند پدیده با هم مقایسه میشوند.
صفتهای مطلق و صفتهای سنجشی، هر دو نوعی صفت بیانی به شمار می‌آیند.
صفتهای سنجشی در فیلم آموزش فارسی پایه نهم فرادرس به‌خوبی تدریس شده‌اند. با کلیک روی لینک زیر، به این فیلم آموزشی دسترسی خواهید داشت.
صفتهای سنجشی، به‌طور کلی، به دو دسته زیر تقسیم میشوند:
- صفت تفضیلی یا صفت برتر: برای مقایسه یک پدیده با پدیده‌ای دیگر به کار می‌روند و با اضافه کردن پسوند «تر» به صفت ساده و مطلق ساخته میشوند.
- صفت عالی یا صفت برترین: برای مقایسه یک پدیده با سایر پدیده‌های هم‌جنس خود به کار می‌روند و با اضافه کردن پسوند «ترین» به صفت مطلق یا ساده ساخته میشوند.
در جدول زیر، مثال‌هایی از صفتهای سنجشی و انواع آنها نشان داده شده است.
| صفت تفضیلی یا برتر | صفت عالی یا برترین |
| خوب‌تر | خوب‌ترین |
| غمگین‌تر | غمگین‌ترین |
| شاداب‌تر | شاداب‌ترین |
| دست‌و‌دل‌بازتر | دست‌و‌دل‌بازترین |
| خواندنی‌تر | خواندنی‌ترین |
| گرم‌تر | گرم‌ترین |
نکته: در برخی موارد، به‌خصوص در گونه ادبی زبان فارسی، با اضافه کردن پسوند «تر» و «ترین» به اسم‌ها نیز صفت سنجشی ساخته میشود. به‌طور مثال، ممکن است کسی به اسم «مرد»، پسوند «تر» را اضافه کند و از آن صفت «مردتر» به معنی «شجاع‌تر یا جوانمردتر» بسازد.
همچنین می‌توان پسوند «ترین» را به آن اضافه کرد و صفت عالی «مردترین» را تشکیل داد. البته ساختار «اسم + تر / ترین» در فارسی معیار به کار نمی‌رود. به همین خاطر، از بررسی این ساختار در مطلب حاضر صرف‌نظر می‌کنیم.
محل قرار گرفتن صفت سنجشی در گروه اسمی
تمامی صفتها، اعم از صفتهای تفضیلی و عالی، به‌عنوان وابسته پیشین یا پسین هسته در گروه اسمی به کار می‌روند. صفتهای تفضیلی نوعی وابسته پسین به شمار می‌آیند اما صفتهای عالی در جایگاه وابسته پیشین گروه قرار می‌گیرند.
برای اینکه نکته بالا را بهتر درک کنید، لازم است ابتدا گروه‌های اسمی و ساختار آنها را معرفی کنیم.
گروه‌های اسمی از یک یا چند کلمه ساخته میشوند. در هر گروه اسمی، یکی از کلمه‌ها نقش هسته را به عهده دارد. هسته می‌تواند از نوع اسم، ضمیر یا صفت جانشین اسم باشد. کلمه‌هایی که قبل و بعد از هسته می‌آیند و به آن وابسته میشوند، وابسته‌های هسته نامیده میشوند.
وابسته‌های هسته، بسته به اینکه قبل از آن قرار گرفته باشند یا بعد از آن، به دو دسته زیر تقسیم میشوند.
- وابسته پیشین: قبل از هسته گروه اسمی قرار می‌گیرند.
- وابسته پسین: بعد از هسته گروه اسمی می‌آیند.
از آنجایی که صفتهای تفضیلی بعد از هسته گروه اسمی می‌آیند، نوعی وابسته پسین هستند. برعکس، صفتهای عالی قبل از هسته قرار می‌گیرند. بنابراین، وابسته پیشین به شمار می‌آیند.
در جدول زیر، مثال‌هایی از این وابسته‌ها در گروه‌های اسمی ارائه شده است.
| صفت تفضیلی در گروه اسمی | صفت عالی در گروه اسمی |
| اتاق سردتر | سردترین اتاق |
| رفتار بهتر | بهترین رفتار |
| آهنگ شنیدنی‌تر | شنیدنی‌ترین آهنگ |
| خبر هیجان‌انگیزتر | هیجان‌انگیزترین خبر |
| کلام دوستانه‌تر | دوستانه‌ترین کلام |
در برخی موارد، به‌خصوص در متون کهن، صفت سنجشی عالی به‌عنوان وابسته پسین نیز به کار می‌رفته است. به‌طور مثال در گروه اسمی «انسانِ برترین»، صفت عالی «برترین» به‌عنوان وابسته پسین و بعد از هسته (انسان) آمده است.
در این حالت، معمولاً بین هسته گروه اسمی (موصوف) و صفت عالی، کسره (ـِ) قرار می‌گیرد.
برای یادگیری بهتر این مبحث می‌توانید از فیلم آموزش فارسی پایه نهم فرادرس نیز کمک بگیرید.
نقش دستوری صفت سنجشی چیست؟
هر کلمه و گروهی که در انواع جمله‌ها به کار می‌رود، نقش به‌خصوصی را در ساختار نحوی آن جمله به عهده دارد. به چنین نقشی، «نقش دستوری» گفته میشود. نقش‌های دستوری تنوع بالایی دارند و به دو دسته «نقش‌های اصلی» و «نقش‌های فرعی» تقسیم میشوند.
از آنجایی که صفتهای سنجشی نیز در جمله‌ها به کار می‌روند، لازم است بدانید که نقش دستوری صفت سنجشی چیست. صفتهای سنجشی معمولاً یکی از نقش‌های دستوری زیر را در جمله به عهده می‌گیرند.
- نقش صفتی: به این معناست که صفت سنجشی در نقش وابسته گروه اسمی و صفت آن به کار برود. در این حالت، اسمی که صفت سنجشی آن را وصف می‌کند، «موصوف» نامیده میشود. نقش صفتی نوعی نقش دستوری فرعی محسوب میشود.
- نقش مسندی: هرگاه صفت سنجشی، در جمله‌های اسنادی و همراه با فعل ربطی به کار برود و توضیح بیشتری را در مورد مسندالیه یا نهاد جمله بیان کند، دارای نقش مسندی خواهد بود. این نقش، نوعی نقش دستوری اصلی به شمار می‌آید.
در فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه دهم فرادرس، مسند و کاربرد آن به‌خوبی آموزش داده شده است.
در جدول زیر، نشان داده‌ایم که نقش دستوری صفت سنجشی چیست و برای هر کدام مثال‌هایی را نیز ارائه کرده‌ایم.
| نقش دستوری صفتی | نقش دستوری مسندی |
| مهربان‌ترین دوست | دوستم، مهربان‌ترین دوست در دنیا است. |
| تصمیم شجاعانه‌تر | تصمیم شما نسبت به دیگران، شجاعانه‌تر بود. |
| خوشبوترین گل | از نظر شما، لاله خوشبوترین گل است. |
| خانه بزرگ‌تر | خانه قبلی بزرگ‌تر بود. |
| آسان‌ترین تمرین | این تمرین، نسبت به سایر تمرین‌ها، آسان‌ترین است. |
| خیابان شلوغ‌تر | این خیابان، نسبت به خیابان قبلی شلوغ‌تر است. |
نقش‌های دستوری و انواع آنها در مطلب زیر از مجله فرادرس آموزش داده شده‌اند.
انواع صفت سنجشی چیست؟
در بخش‌های قبلی، به‌طور کلی صفتهای سنجشی را معرفی کردیم و انواع آنها را برشمردیم. در این بخش، انواع صفتهای سنجشی را با جزئیات بیشتری بررسی می‌کنیم و توضیح می‌دهیم که کاربرد صفت سنجشی چیست.
صفت تفضیلی یا برتر
صفتهای تفضیلی نشان‌دهنده برتری موصوف نسبت به سایر پدیده‌ها هستند. البته این برتری، لزوماً بر معنای مثبت دلالت ندارد. به‌طور مثال، هم «زیباتر» و هم «زشت‌تر» هر دو صفت تفضیلی هستند اما اولی دارای معنای مثبت است و دومی بر معنای منفی دلالت دارد.
صفتهای تفضیلی با افزودن پسوند تصریفی «تر» به صفتهای ساده یا مطلق ساخته میشوند. ساختار این نوع از صفتهای سنجشی را می‌توان به صورت زیر نشان داد.
صفت ساده یا مطلق + تر
مثال‌هایی از صفتهای تفضیلی را در جدول زیر ارائه کرده‌ایم. در ستون اول جدول، صفتهای مطلق را نشان داده‌ایم و در ستون دوم، صفتهای تفضیلی حاصل از آنها را آورده‌ایم.
| صفت ساده یا مطلق | صفت تفضیلی |
| نیکو | نیکوتر |
| روشن | روشن‌تر |
| دل‌باخته | دل‌باخته‌تر |
| گوشه‌گیر | گوشه‌گیرتر |
| سنجیده | سنجیده‌تر |
| مشکوک | مشکوک‌تر |
در مورد صفتهای تفضیلی و ساختار آنها لازم است به نکته‌های زیر هم توجه داشته باشید.
- برخی از صفتهای تفضیلی بدون وند «تر» به کار می‌روند. مانند: بِه (بهتر)، بیش (بیشتر)، مِه (بزرگ‌تر)، کِه (کوچک‌تر) و… .
- بین صفت مطلق و پسوند «تر» باید از نیم‌فاصله استفاده کنیم.
- در صفتهای تفضیلی «بهتر»، «کمتر»، «مِهتر» و… نیازی به نیم‌فاصله نیست.
- وند «تر» را می‌توان به صفتهای مطلق ساده (مانند «خوب»)، مشتق یا وندی (مانند «پویا»)، مرکب (مانند «دلگیر») و مشتق‌مرکب یا وندی مرکب (مانند «دل‌شکسته») اضافه کرد و صفت تفضیلی ساخت.
کاربرد صفت تفضیلی
بسیاری از مواقع، ممکن است صفتهای تفضیلی با حروف اضافه یا برخی عبارت‌ها به کار بروند. این حروف اضافه و عبارت‌ها را در جدول زیر و با مثال مشخص کرده‌ایم.
| حرف اضافه و عبارت‌ها | مثال |
| از | شما باهوش‌تر از دوستتان هستید. |
| تا | او خسته‌تر بود تا شما. |
| در مقایسه با | امروز در مقایسه با دیروز، هوا سردتر است. |
| نسبت به | خورشید نسبت به بسیاری از ستاره‌ها، بزرگ‌تر است. |
در زمینه کاربرد صفتهای تفضیلی، لازم است به نکته‌های زیر دقت کنید.
- کلمه یا کلمه‌هایی که بعد از حروف اضافه «از» و «تا» قرار می‌گیرند یا بعد از «نسبت به» و «در مقایسه با» می‌آیند، متمم محسوب میشوند. به طور مثال، در جمله‌های جدول بالا، «دوستتان»، «شما»، «دیروز» و «بسیاری از ستاره‌ها» نقش متمم را به عهده دارند.
- «تا» هم به‌عنوان حرف اضافه و هم به‌عنوان حرف ربط به کار می‌رود. چنانچه همراه با صفت تفضیلی بیاید و برای مقایسه و سنجش بین دو پدیده به کار برود، حرف اضافه محسوب میشود.
صفت عالی یا برترین
صفتهای عالی برای نشان دادن برتری موصوف نسبت به گروهی از پدیده‌های هم‌نوع آن به کار می‌روند. به عبارت دیگر، صفتهای عالی برای مقایسه یک پدیده با چند پدیده کاربرد دارند.
صفتهای عالی با اضافه شدن پسوند تصریفی «ترین» به صفتهای ساده و مطلق ساخته میشوند. در کادر زیر، ساختار کلی این صفتها را مشاهده می‌کنید.
صفت مطلق یا ساده + ترین
با توجه به مثال‌های جدول زیر، صفتهای عالی را به‌خوبی می‌آموزید.
| صفت ساده یا مطلق | صفت عالی |
| نیکو | نیکوترین |
| روشن | روشن‌ترین |
| دل‌باخته | دل‌باخته‌ترین |
| گوشه‌گیر | گوشه‌گیرترین |
| سنجیده | سنجیده‌ترین |
| مشکوک | مشکوک‌ترین |
در مورد صفتهای عالی به نکته‌های زیر نیز دقت کنید.
- برخی از صفتهای عالی، با اینکه معنای برتر بودن را نشان می‌دهند اما پسوند «ترین» ندارد. مانند: بِهین (بهترین)، بیشین (بیشترین) و… . انتهای این صفتها، به‌جای پسوند «ترین»، از پسوند «ین» استفاده شده است.
- بین صفت ساده یا مطلق و پسوند «ترین»، لازم است از نیم‌فاصله استفاده کنیم.
کاربرد صفت عالی
صفتهای عالی هم با موصوف مفرد به کار می‌روند و هم با موصوف جمع می‌آیند. همچنین هم با کسره و هم بدون آن به کار می‌روند. در جدول زیر، نشان داده‌ایم که کاربرد صفت عالی به‌عنوان صفت سنجشی چیست و مثالی نیز برای آن ارائه کرده‌ایم.
| کاربرد صفت عالی | مثال |
| بدون کسره اضافه و قبل از موصوف مفرد می‌آید. (صفت و موصوف مقلوب) | جادارترین اتاق |
| با کسره اضافه و قبل از موصوف جمع می‌آید. (مضاف و مضاف‌الیه) | جادارترینِ اتاق‌ها |
| با کسره اضافه و بعد از موصوف مفرد می‌آید. | منِ دل‌شکسته‌ترین |
اسم تفضیل
در برخی از منابع، علاوه‌بر صفتهای تفضیلی و عالی، اسم‌های تفضیل عربی نیز به‌عنوان صفتهای سنجشی معرفی شده‌اند. البته منظور آن دسته از اسم‌های تفضیل عربی است که در فارسی نیز رواج دارند. در این بخش، این نوع از صفتها و کاربرد آنها را به‌طور خلاصه توضیح می‌دهیم.
اسم‌های تفضیل عربی بر وزن «أَفعَل» و «فُعْلیٰ» ساخته میشوند و در زبان فارسی، هم در نقش صفت تفضیلی و هم به‌عنوان صفت عالی کاربرد دارند. در زبان فارسی، اسم‌های تفضیلی که بر وزن «أفْعَل» ساخته شده‌اند، بیشتر از اسم‌هایی به کار می‌روند که بر وزن «فُعلیٰ» ساخته شده‌اند.
در جدول زیر، مثال‌هایی از اسم‌های تفضیل رایج در فارسی را مشاهده می‌کنید.
| اسم تفضیل عربی | ||
| اشدّ | احسن | ارجح |
| اعظم | افضل | اهمّ |
اسم‌های تفضیل در واقع، در معنای صفت تفضیلی و صفت عالی فارسی به کار می‌روند. ممکن است بپرسید هنگام مواجهه با اسم‌های تفضیل رایج در فارسی، چطور تشخیص بدهیم که آن اسم، نقش صفت تفضیلی را به عهده دارد یا نقش صفت عالی را.
در این مورد، تنها لازم است به کاربرد اسم تفضیل دقت کنید. اگر اسم تفضیل برای مقایسه یک چیزی با چیزی دیگر آمده بود، نتیجه می‌گیریم که اسم مورد نظر، نقش صفت تفضیلی را به عهده گرفته است.
چنانچه اسم تفضیل برای مقایسه یک چیز با گروهی از چیزها به کار رفته بود، به این معناست که نقش صفت عالی را به عهده دارد. با توجه به مثال‌های جدول زیر، کاربرد این نوع از صفتهای سنجشی را بهتر می‌آموزید.
| اسم تفضیل با کاربرد صفت تفضیلی | اسم تفضیل با کاربرد صفت عالی |
| نظر شما ارجح است. | باید برای او اشدّ مجازات را در نظر بگیرید. |
| فرزند ارشد او را قبلاً هم دیده بودم. | این ادیب، اعلم ادبای ایران است. |
| خداوند به ستمکاران وعده عذاب اعظم را داده است. | افضل بندگان خدا، همان نیکوکاران هستند. |
گاهی ممکن است فارسی‌زبانان، به اسم‌های تفضیل، پسوندهای «تر» و «ترین» را اضافه کنند و آنها را به‌عنوان صفت تفضیلی و عالی به کار ببرند (مانند: افضل ← افضل‌تر).
توجه داشته باشید که از لحاظ ویرایش و درست‌نویسی، این کار نادرست است، زیرا اسم‌های تفضیل به‌خودی‌خود بر معنای صفتهای تفضیلی و عالی دلالت دارند.
مثال صفت سنجشی
در بخش قبل یاد گرفتید که صفت سنجشی چیست و چه انواعی دارد. در این بخش، با مثال‌هایی که ارائه شده است، کاربردهای این نوع از صفتها را نیز می‌آموزید.
مثال اول برای صفت سنجشی
گروه اسمی زیر از یک هسته (اخلاق) و یک وابسته پیشین (پسندیده‌ترین) تشکیل شده است. «پسندیده‌ترین» به‌عنوان صفت عالی به کار رفته است.
این صفت سنجشی با اضافه شدن پسوند «ترین» به صفت «پسندیده» ساخته شده است.
پسندیده‌ترین اخلاق
مثال دوم برای صفت سنجشی
«شلوغ‌تر» در مثال زیر، نوعی صفت سنجشی (صفت تفضیلی) است. این صفت بعد از هسته (خیابان‌ها) آمده است، بنابراین، نقش وابسته پسین آن را به عهده دارد.
ساختار صفت «شلوغ‌تر» را می‌توان به صورت «شلوغ + تر» نشان داد.
خیابان‌هایِ شلوغ‌تر
مثال سوم برای صفت سنجشی
در جمله زیر از گروه اسمی «چنین کتاب‌های پرفروش‌تری» استفاده شده است. در این گروه، «پرفروش‌تر» به‌عنوان وابسته پسین و صفت سنجشی به کار رفته است.
این صفت از کنار هم آمدن صفت ساده «پرفروش» و پسوند «تر» ساخته شده است.
باید چنین کتاب‌های پرفروش‌تری را توزیع کنیم.
مثال چهارم برای صفت سنجشی
در این مثال، کاربرد «برترین» را به‌عنوان صفت سنجشی مشاهده می‌کنید. این کلمه، قبل از هسته گروه (انسان) قرار گرفته است. بنابراین، نوعی صفت پیشین به شمار می‌آید.
آیا می‌دانید برترین انسان کیست؟
مثال پنجم برای صفت سنجشی
اگرچه «خواندنی‌ترین» نوعی صفت عالی است و معمولاً قبل از هسته گروه اسمی می‌آید اما در مثال زیر، بعد از هسته گروه (کتاب) قرار گرفته است.
همان‌طور که ملاحظه می‌کنید، بین این صفت و کلمه بعد از آن، کسره (ـِ) آمده است.
به نظر من، شاهنامه خواندنی‌ترینِ کتاب‌هاست.
مثال ششم برای صفت سنجشی
در جمله زیر، از صفت سنجشی «بلندتر» استفاده شده است. این صفت در جایگاه مسند جمله قرار گرفته است. به عبارت دیگر، جمله زیر از نوع جمله‌های اسنادی است و «بلندتر از من» نقش مسند آن را به عهده دارد.
در این جمله، «بلندتر» با حرف اضافه «از» آمده است و بعد از این حرف نیز متمم «من» قرار گرفته است.
قد شما بلندتر از من است.
مثال هفتم برای صفت سنجشی
با کنار هم آمدن صفت «به‌یادماندنی» و پسوند «ترین»، صفت عالی «به‌یادماندنی‌ترین» ساخته میشود. کاربرد این صفت را در مثال زیر نشان داده‌ایم.
این صفت عالی قبل از هسته خود (تولد) قرار گرفته است و وابسته پیشین آن محسوب میشود.
تولد امسال، به‌یادماندنی‌ترین تولدم بود.
مثال هشتم برای صفت سنجشی
در مثال زیر، کاربرد صفت عالی «بهترین» به‌عنوان مسند جمله اسنادی نشان داده شده است. در این جمله، «بودید» فعل اسنادی است و «شما» مسندالیه آن به شمار می‌آید.
«در این مسابقه» نیز قید جمله محسوب میشود.
شما در این مسابقه، بهترین بودید!
مثال نهم برای صفت سنجشی
جمله زیر از نوع جمله‌های اسنادی است و «زیباترین موجود دنیا» مسند آن به شمار می‌آید. در گروه اسمی «زیباترین موجود دنیا»، از صفت سنجشی «زیباترین» استفاده شده است. این صفت به‌عنوان وابسته پیشین و قبل از هسته (موجود) قرار گرفته است.
آیا پروانه زیباترین موجود دنیاست؟
مثال دهم برای صفت سنجشی
«عاقلانه‌تر» در مثال زیر، علاوه‌بر اینکه نوعی صفت سنجشی است، مسند جمله نیز محسوب میشود. این صفت تفضیلی، با کنار هم آمدن صفت «عاقلانه» و پسوند تفضیلی «تر» ساخته شده است.
به نظر می‌رسید انتخاب قبلی‌تان عاقلانه‌تر بود.
برای یادگیری مثال‌های بیشتری از صفتهای سنجشی، توصیه می‌کنیم فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه دهم فرادرس را تهیه و مشاهده کنید.
مثال یازدهم برای صفت سنجشی
در مثال زیر از اسم تفضیل «اصلح» استفاده شده است. این کلمه بر وزن «أفعل» و از ریشه «صلح» ساخته شده است. «اصلح» در مثال زیر، نقش صفت تفضیلی را به عهده دارند و به اسم «بندگان» وابسته شده است.
نیکوکاران بندگان اصلح خداوند هستند.
مثال دوازدهم برای صفت سنجشی
در مثال زیر، «اهمّ» نوعی اسم تفضیل است و نقش صفت عالی را در این جمله به عهده دارد. همان‌طور که مشاهده می‌کنید، این کلمه به‌عنوان وابسته پیشین «وظایف» به کار رفته است.
تربیت فرزندان، از اهمِّ وظایف والدین است.
روش تشخیص صفت سنجشی
در زبان فارسی از صفتهای متنوعی استفاده میشود. در برخی مواقع، ممکن است تشخیص صفتهای سنجشی از سایر صفتها برایتان دشوار باشد.
در این بخش، یاد می‌گیرید که روش تشخیص صفت سنجشی چیست و چگونه می‌توان به‌سادگی صفتهای سنجشی را از سایر صفتها تشخیص داد.
برای تشخیص صفتهای سنجشی لازم است روش‌های زیر را به کار بگیرید.
- توجه به ساختار صفت
- توجه به معنای صفت
- توجه به وجود یا عدم وجود حرف اضافه «از»
- توجه به وزن کلمه
هر کدام از این روش‌ها را در ادامه، با مثال توضیح می‌دهیم.
توجه به ساختار صفت
در ابتدای همین مطلب، به این نکته اشاره کردیم که صفتهای سنجشی با پسوندهای «تر» و «ترین» ساخته میشوند. البته برخی از صفتهای تفضیلی، بدون این پسوندها ساخته میشوند، مانند «بِه»، «بیش» و… . با وجود این، توجه داشته باشید که شمار این نوع از صفتها اندک است و معمولاً در ساختار اکثر صفتهای سنجشی، پسوندهای «تر» و «ترین» به چشم می‌خورند.
برای اینکه بتوانید صفتهای سنجشی را به‌سرعت از سایر صفتها تشخیص بدهید، کافی است به همین پسوندها توجه کنید. این نکته را به یاد داشته باشید که «تر» و «ترین» نباید جزء خود کلمه باشد.
به عبارت دیگر، اگر با کلمه‌ای مواجه شدید که انتهای آن «تر» و «ترین» قرار گرفته بود، ابتدا این پسوندها را از آن کلمه حذف کنید. اگر آن چیزی که باقی ماند، کلمه معناداری بود، می‌توانید مطمئن باشید که آن کلمه صفت سنجشی بوده است.
برعکس، اگر آنچه باقی ماند معنادار نبود، به این معناست که کلمه مورد نظر، صفت سنجشی نبوده است.
برای یادگیری بهتر این نکته، به مثال‌های زیر دقت کنید. هم در کلمه «خوشاخلاقتر» و هم در واژه «انگشتر» از «تر» استفاده شده است.
اگر «تر» را از صفت «خوشاخلاقتر» حذف کنیم، صفت معنادار «خوش‌اخلاق» به دست می‌آید. بنابراین، نتیجه می‌گیریم که «تر» در این کلمه نقش پسوند را به عهده دارد و «خوشاخلاقتر» نیز نوعی صفت سنجشی است.
اکنون اگر «تر» را از کلمه «انگشتر» حذف کنیم، کلمه «انگش» باقی می‌ماند که برای فارسی‌زبانان امروزی بی‌معناست. با این وصف، نتیجه می‌گیریم که در کلمه «انگشتر»، «تر» بخشی از خود کلمه است، نه پسوند صفت تفضیلی و «انگشتر» نیز نوعی صفت سنجشی به شمار نمی‌آید.
مثال ۱: خوشاخلاقتر
مثال ۲: انگشتر
توجه به معنای صفت
در برخی موارد، ممکن است با روش قبلی به نتیجه نرسید یا نتوانید تشخیص بدهید که بعد از حذف پسوند «تر» یا «ترین»، کلمه‌ای که باقی می‌ماند، معنادار است یا نه. در این حالت، پیشنهاد می‌کنیم از روش دوم، یعنی توجه به معنای صفت، کمک بگیرید.
صفتهای سنجشی، چه صفت تفضیلی و چه صفت عالی، بر معنای سنجش و مقایسه دلالت دارند. به عبارت دیگر، با استفاده از این صفتها، نوعی مقایسه بین موصوف و سایر پدیده‌ها صورت می‌گیرد.
برای یادگیری بهتر این روش، به مثال زیر دقت کنید.
در جمله زیر، دو صفت «مهتر» و «بهتر» به کار رفته‌اند. کلمه «بهتر» یکی از رایج‌ترین صفتهای تفضیلی و سنجشی است که به‌راحتی می‌توانید آن را تشخیص بدهید اما تشخیص کلمه «مهتر» به این آسانی نیست.
اگر «تر» را از انتهای «مهتر» حذف کنید، کلمه «مِه» باقی می‌ماند. این کلمه ممکن است برای فارسی‌زبان امروزی معنای خاصی نداشته باشد. به همین خاطر، باید به معنای کلی آن در جمله دقت کنیم.
در این جمله، دو پدیده «قامت» و «قیمت» با هم مقایسه شده‌اند. بنابراین، در همین جمله باید از صفتی استفاده شده باشد که بر معنای مقایسه و سنجش دلالت داشته باشد. علاوه‌بر کلمه «بهتر»، صفت «مهتر» نیز همین نقش را به عهده دارد. صفت «مهتر» برای مقایسه کردن یک پدیده با پدیده دیگر، در زمینه «بلندی قامت» به کار رفته است.
نه هر چه به قامت مهتر به قیمت بهتر. (گلستان سعدی)
توجه به وجود یا عدم وجود حرف اضافه «از»
در برخی از جمله‌ها، صفتهای تفضیلی با حرف اضافه «از» به کار می‌روند. چنانچه با صفتی مواجه شدید که انتهای آن پسوند «تر» قرار گرفته بود یا بر معنای سنجش دلالت داشت و بعد از آن نیز حرف اضافه «از» آمده بود، آن صفت حتماً از نوع صفت سنجشی و تفضیلی است.
با دقت به مثال زیر، این نکته را بهتر یاد می‌گیرد. در این جمله از صفت تفضیلی «بِه» به همراه حرف اضافه «از» استفاده شده است.
تو نیز اگر بخفتی بِه از آن که در پوستینِ خلق افتی. (گلستان سعدی)
توجه به وزن کلمه
در بخش‌های قبلی به این موضوع اشاره کردیم که اسم‌های تفضیل عربی هم می‌توانند به‌عنوان صفت سنجشی به کار بروند. همچنین گفتیم که این کلمه‌ها در زبان عربی بر وزن «أفعَل» و «فُعلیٰ» ساخته میشوند و به همین شکل نیز وارد زبان فارسی میشوند.
با این وصف، برای تشخیص اسم‌های تفضیل، تنها لازم است به وزن آنها دقت کنید. اگر کلمه مورد نظر بر یکی از وزن‌های «أفعَل» و «فُعلیٰ» ساخته شده بود و بر معنای سنجش و مقایسه دلالت داشت، به این معناست که آن کلمه نوعی اسم تفضیل است و نقش صفت سنجشی را به عهده دارد.
برای یادگیری بهتر این نکته، به مثالی که در کادر زیر آورده‌ایم، دقت کنید.
در مثال زیر از کلمه «ارشد» استفاده شده است. با دقت به ساختار این کلمه متوجه می‌شویم که بر وزن «أفعَل» ساخته شده است. اگر به معنای آن نیز دقت کنیم به این نکته پی می‌بریم که کلمه «ارشد» برای مقایسه «پسر» با سایر فرزندان «خانواده» به کار رفته است.
با توجه به نکته‌های بالا، در نهایت مطمئن می‌شویم که «ارشد» در جمله زیر نوعی اسم تفضیل است و نقش صفت سنجشی را در این مثال به عهده گرفته است.
او پسر ارشد خانواده خود است.
یادگیری صفت ها با آموزش های فرادرس
در بخش‌های پیشین، به این سؤال پاسخ دادیم که صفت سنجشی چیست و چه کاربردی دارد. البته در زبان فارسی صفتهای مختلفی وجود دارند. به‌طور مثال، صفتهای بیانی یکی از رایج‌ترین انواع صفتهای فارسی به شمار می‌آیند که خود به چندین دسته تقسیم میشوند.
چنانچه تصمیم دارید صفتهای فارسی و کاربرد آنها را بیشتر بشناسید، مشاهده فیلم‌های آموزشی زیر در فرادرس، حتماً برایتان مفید خواهد بود.
به مخاطبانی که می‌خواهند سایر موضوع‌های دستور زبان فارسی را نیز یاد بگیرند، همچنین با مباحث ادبیات فارسی نیز آشنا شوند، پیشنهاد می‌کنیم به مجموعه فیلم‌های آموزشی زیر در فرادرس مراجعه کنند.
سؤالات متداول
تا اینجا یاد گرفتید که صفت سنجشی چیست و با انواع آن نیز آشنا شدید. در این بخش، به سؤال‌های متداولی که در مورد این مبحث وجود دارد، پی می‌برید و نکته‌های تکمیلی را نیز می‌آموزید.
آیا همه صفتهای ساده را می‌توان به صفت سنجشی تبدیل کرد؟
خیر، برخی از صفتها را نمی‌توان به صفت سنجشی تبدیل کرد، مانند «مرده» و «زنده». اصولاً این صفتها شدت و درجه ندارند و نمی‌توان دو یا چند پدیده را در مورد این صفتها با هم مقایسه کرد.
البته در گونه طنز یا ادبی زبان فارسی می‌توان صفتهای «زنده‌تر» یا «مرده‌ترین» را به کاربرد اما این نوع از صفتها در فارسی معیار کاربرد ندارند.
صفتهای سنجشی در کدام بخش از گروه اسمی قرار می‌گیرند؟
صفتهای تفضیلی بعد از هسته گروه اسمی می‌آیند (مثل «کلاس بزرگ‌تر») اما صفتهای عالی می‌توانند قبل (مثل «بزرگ‌ترین کلاس») یا بعد از هسته گروه‌های اسمی قرار بگیرند (مثل «بزرگ‌ترینِ کلاس‌ها»).
اسم‌های تفضیل نیز می‌توانند به‌عنوان هسته گروه (مثل «اعلم فضلا»)، وابسته پیشین (مثل «اهمّ وظایف») یا وابسته پسین هسته (مثل «انسان اصلح») به کار بروند.
تمرین صفت سنجشی
با مطالعه بخش‌های قبلی، یاد گرفتید که صفت سنجشی چیست و اصولاً این نوع از صفتها چگونه به کار می‌روند. در ادامه، با حل کردن تمرین‌های این بخش، می‌توانید دانسته‌های خود را در مورد این صفتها ارزیابی کنید.
برای مرور نکته‌های مربوط به صفتهای سنجشی توصیه می‌کنیم فیلم آموزش فارسی پایه نهم فرادرس را مشاهده کنید. برای دسترسی به این فیلم آموزشی روی لینک زیر کلیک کنید.
این بخش شامل ۱۰ سؤال چهارگزینه‌ای است. برای پاسخ دادن به سؤال‌ها، کافی است یکی از چهارگزینه را علامت بزنید. با کلیک کردن روی گزینه «مشاهده جواب» می‌توانید پاسخ درست هر سؤال را مشاهده کنید.
البته هر کدام از سؤال‌ها دارای پاسخ تشریحی هم هستند. با کلیک کردن روی گزینه «شرح پاسخ» به جواب تشریحی سؤال‌ها دسترسی خواهید داشت.
بعد از اینکه به همه سؤال‌ها جواب دادید، گزینه «دریافت نتیجه آزمون» را مشاهده خواهید کرد. بعد از کلیک روی آن، تعداد امتیازهای دریافتی شما در این آزمون نشان داده میشود.
۱- در کدام گزینه، صفت سنجشی به کار رفته است؟
برگه‌های خریده‌شده
سومین کلاس درس
دلایل قابل قبول‌تر
صفت «قابل قبول‌تر» در گزینه سوم، نوعی صفت سنجشی است که با اضافه شدن «تر» به صفت «قابل قبول» ساخته شده است.
۲- صفتهای سنجشی را از بین کلمه‌های زیر مشخص کنید.
نکوهیده – آبادتر – دور – مِهین – شادان
نکوهیده – مِهین
آبادتر – شادان
صفت «آبادتر» از «آباد + تر» ساخته شده است. بنابراین، نوعی صفت تفضیلی به شمار می‌آید.
صفت «مهین» نیز اگرچه پسوند «ترین» ندارد اما نوعی صفت عالی به معنی «بزرگ‌ترین» است.
۳- کدام گزینه در مورد صفتهای سنجشی نادرست است؟
برای مقایسه پدیده‌ها به کار می‌روند.
با همه صفتهای ساده می‌توان، صفت سنجشی ساخت.
گاهی با حرف اضافه می‌آیند.
گاهی بدون پسوند «تر» یا «ترین» می‌آیند.
از صفتهای سنجشی برای مقایسه و سنجش پدیده‌های مختلف استفاده میشود. در برخی موارد، صفتهای تفضیلی، به‌عنوان نوعی صفت سنجشی، با حرف اضافه «از» به کار می‌روند. اگرچه بسیاری از صفتهای سنجشی با پسوندهای «تر» و «ترین» ساخته میشوند اما برخی از صفتهای سنجشی نیز بدون این پسوندها به کار می‌روند.
بسیاری از صفتهای ساده را می‌توان با اضافه کردن «تر» و «ترین» به صفت سنجشی تبدیل کرد اما برخی از صفتها چنین قابلیتی ندارند. با توجه به این نکته‌ها، گزینه دوم نادرست است.
۴- همه گزینه‌های زیر را می‌توان به صفت سنجشی تبدیل کرد، به‌جز…
صفت «خوابیده» دارای شدت و درجه نیست و نمی‌توان از آن صفتهای سنجشی «خوابیده‌تر» یا «خوابیده‌ترین» را تشکیل داد.
۵- در متن زیر از چند صفت سنجشی استفاده شده است؟
در کتابخانه، کتاب‌های فراوانی وجود دارد. برخی از آنها قطورتر از برخی دیگر هستند اما همگی آنها ارزشمندند. قدیمی‌ترین کتاب‌های کتابخانه در دهه بیست منتشر شده‌اند و هنوز هم جزء پرکاربردترین کتاب‌های مرجع به شمار می‌آیند.
صفتهای سنجشی این متن عبارتند از:
- قطورتر (صفت تفضیلی)
- قدیمی‌ترین (صفت عالی)
- پرکاربردترین (صفت عالی)
۶- در کدام گزینه، نقش دستوری صفت سنجشی با سایر گزینه‌ها متفاوت است؟
فردا هوا گرم‌تر میشود.
صفتها یکی از بحث‌برانگیزترین موضوعات دستور زبان هستند.
خانه‌های قدیمی‌تر را تخریب کرده‌اند و قرار است به‌جای آنها، خانه‌های دیگری بسازند.
معتبرترین منابع را مورد استفاده قرار بدهید.
در گزینه اول، صفت سنجشی «گرم‌تر» دارای نقش دستوری مسند است.
«بحث‌برانگیزترین» در گزینه دوم، «قدیمی‌تر» در گزینه سوم و «معتبرترین» در گزینه چهارم، صفت و دارای نقش وصفی هستند.
۷- کدام گزینه هم به‌عنوان وابسته پیشین و هم به‌عنوان وابسته پسین به کار می‌رود؟
شناخته‌شده‌ترین
صفتهای عالی معمولاً به‌عنوان وابسته پیشین به کار می‌روند اما می‌توان آنها را به‌عنوان وابسته پسین نیز به کار برد. در میان گزینه‌های این سؤال، فقط گزینه سوم نوعی صفت عالی است.
۸- در کدام گزینه، همه کلمه‌ها از نوع صفت سنجشی هستند؟
ابتر – کارکشته‌تر – فاضل‌ترین
ارجمندترین – احمد – پویاتر
اشجع – افضل – پرحرف
کهتر – ثروتمندتر – مرفه‌ترین
«ابتر» در گزینه اول، «احمد» در گزینه دوم و «پرحرف» در گزینه سوم، صفت سنجشی نیستند.
توجه داشته باشید که اگرچه «احمد» بر وزن «أفعل» ساخته شده است اما در فارسی به‌عنوان صفت سنجشی به کار نمی‌رود، بلکه نوعی اسم خاص محسوب میشود.
۹- نقش دستوری صفتهای سنجشی را در جمله زیر مشخص کنید.
گران‌ترین لباس شما از همه زیباتر است.
مسندالیهی – وصفی
در این جمله، «گران‌ترین» و «زیباتر» به‌عنوان صفت سنجشی به کار رفته‌اند. «گران‌ترین» صفت «لباس» است و نقش دستوری صفتی یا وصفی را به عهده دارد.
از سوی دیگر، «زیباتر» در کنار فعل اسنادی و به‌عنوان مسند جمله آمده است. بنابراین، نقش دستوری مسندی را به عهده دارد.
۱۰- کدام گزینه در مورد صفت سنجشی زیر نادرست است؟
مدیران ارشد به جلسه دعوت شدند.
نوعی اسم تفضیل عربی است.
به‌عنوان وابسته پسین آمده است.
در فارسی به‌عنوان صفت به کار می‌رود.
به معنای صفت عالی آمده است.
«ارشد» در جمله بالا به‌عنوان صفت سنجشی و در معنای صفت تفضیلی به کار رفته است.
جمع بندی
صفتهای سنجشی از پرکاربردترین صفتهای زبان فارسی هستند. در این مطلب از مجله فرادرس، نشان دادیم که صفت سنجشی چیست و ساختار آن چگونه است. در ادامه، نقش دستوری و همچنین روش تشخیص این نوع از صفتها را نیز توضیح دادیم. در پایان، برای تمرین این مبحث، ۱۰ سؤال چهارگزینه‌ای را با پاسخ تشریحی ارائه کردیم.
source