وند تصریفی، تکواژی وابسته است که به واژه‌ها اضافه می‌شود و بدون ساخت کلمه‌ای جدید یا ایجاد تغییر در معنا و طبقه دستوری آن واژه، آن را در حالت متفاوتی صرف می‌کند. برای مثال، در واژه «بدترین»، وند تصریفی «ترین» به صفت «بد» اضافه شده و حالت نحوی این صفت را به صفت عالی تبدیل کرده است. اما این وند از صفت «بد»، واژه جدیدی نساخته و تغییری اساسی در معنا و طبقه دستوری آن ایجاد نکرده است. در این مطلب از مجله فرادرس یاد می‌گیریم وند تصریفی چیست و چه انواعی دارد. همچنین تفاوت وند تصریفی و اشتقاقی را با مثال بررسی می‌کنیم. در انتهای مطلب نیز، پرسش‌هایی چهارگزینه‌ای را برای تمرین طرح کرده‌ایم.

وند تصریفی چیست؟

وند تصریفی وندی است که با اضافه شدن به واژه، بدون ایجاد تغییر اساسی، صورت‌ نحوی آن واژه را تغییر می‌دهد. یعنی وند تصریفی، واژه اصلی را به واژه‌ای جدید تبدیل نمی‌کند و نوع دستوری و معنای آن را تغییر نمی‌دهد. برای مثال در ساختمان کلمه «انسان‌ها» وند تصریفی «ها» وجود دارد. این وند، بدون ایجاد تغییرات اساسی در این واژه، آن را به شیوه‌ای جدید (به شکل جمع) صرف کرده است.

در میان نظریه‌پردازان زبان فارسی، تفکر یکسانی در تفکیک بین وند اشتقاقی و وند تصریفی وجود ندارد اما می‌توانیم «ها و ان (نشانه‌های جمع فارسی)»، «تر»، «ترین» و «ی» نکره را به‌طور قطعی وند تصریفی بدانیم.

در همین مطلب، تفاوت وند تصریفی و اشتقاقی را به طور کامل توضیح می‌دهیم. پیش از آن، پیشنهاد می‌کنیم برای یادگیری کامل مبحث وندهای فارسی، فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه نهم فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر زیر آورده‌ایم.

جدول انواع وند تصریفی با مثال

در جدول زیر، نمونه‌هایی از واژه‌های دارای وند تصریفی را آورده‌ایم و تغییر ایجاد شده روی آن‌ها را بررسی کرده‌ایم.

در مطلب زیر از مجله فرادرس به‌طور مفصل درباره وند و انواع مختلف آن توضیح داده‌ایم.

پایه وند تصریفی چیست؟

پایه وند تصریفی همان واژه یا تکواژ مستقلی است که وند به آن اضافه می‌شود. در جدول زیر، پایه چند واژه دارای وند تصریفی را مشخص کرده‌ایم.

تفاوت وند تصریفی و اشتقاقی

وند اشتقاقی در مقابل وند تصریفی قرار دارد. یعنی وند اشتقاقی با اضافه شدن به واژه‌ها، کلمه‌ای جدید می‌سازد، تغییری اساسی در معنای واژه ایجاد می‌کند و نوع دستوری کلمه را تغییر می‌دهد. در جدول زیر، تفاوت‌های وندهای تصریفی و اشتقاقی را با مثال بررسی کرده‌ایم.

پیشنهاد می‌کنیم برای یادگیری انواع تکواژهای مستقل و وابسته (وند) در زبان فارسی، فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه دهم فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر پایین آورده‌ایم.

تفاوت وند اشتقاقی و وند تصریفی از نظر جایگاه

وندها از نظر جایگاه به سه نوع پیشوند، پسوند و میانوند تقسیم می‌شوند. پیشوندها به ابتدای واژه اضافه می‌شوند. پسوندها را به انتهای واژه‌ها اضافه می‌کنیم. اما میانوند‌ها بین دو واژه یا تکواژ مستقل قرار می‌گیرند و واژه‌ای جدید می‌سازند. بنابراین میانوندها نمی‌توانند وند تصریفی باشند و باید آن‌ها را از نوع وند اشتقاقی بدانیم. در جدول زیر، نمونه‌هایی از تغییرات میانوندها بر واژه‌ها را مشاهده می‌کنید.

یادگیری وند تصریفی در فارسی نهم با فرادرس

تا اینجا یاد گرفتیم وند تصریفی چیست و تفاوت وند اشتقاقی و وند تصریفی را با مثال بررسی کردیم. وندها یکی از تکواژهای وابسته در زبان فارسی هستند که به‌تنهایی دارای معنا نیستند بلکه آن‌ها را معناساز می‌دانیم. یعنی وندها فقط با اضافه شدن به تکواژهای مستقل و واژه‌‌ها، دارای معنا و کاربرد می‌شوند. علاوه بر این، برای درک تفاوت میان وند تصریفی و اشتقاقی باید با نوع دستوی کلمات زبان فارسی آشنا باشیم و نقش‌های دستوری را نیز بشناسیم. به همین دلیل، در این بخش برخی از فیلم‌های آموزشی فرادرس را آورده‌ایم که در یادگیری نکات مختلف وند تصریفی، مهم هستند.

همچنین برای یادگیری کل مباحث ادبیات فارسی دوره متوسطه، می‌توانید از مجموعه آموزش زیر استفاده کنید.

تا اینجا یاد گرفتیم وند تصریفی چیست و چه انواعی دارد. سپس تفاوت وند تصریفی و اشتقاقی را با مثال توضیح دادیم. در ادامه، انواع وند تصریفی را با مثال‌های بیشتری توضیح می‌دهیم.

انواع وند تصریفی با مثال

تا اینجا یاد گرفتیم وند تصریفی چیست و نمونه‌هایی از آن را بررسی کردیم. همچنین تفاوت وند تصریفی و اشتقاقی را به‌طور کامل توضیح دادیم. در این بخش، انواع وند تصریفی را به‌طور جداگانه و با مثال‌های بیشتری بررسی می‌کنیم تا تمام نکته‌های مربوط به آن‌ها را یاد بگیرید.

• نشانه جمع «ها»
• نشانه جمع «ان»
• نشانه صفت برتر یا تفضیلی (تر)
• نشانه صفت برترین یا عالی (ترین)
• نشانه «ی» نکره‌ساز
• «-ُم» و «-ُمین» در ساخت اعداد ترتیبی
• پیشوندهای فعلی «می»، «بِـ» و «نَـ»
• شناسه‌های افعال
• افعال کمکی از مصدر «استیدن» در ماضی نقلی

در ادامه، هرکدام از این موارد را با مثال بررسی می‌کنیم. پیشنهاد می‌کنیم برای یادگیری وندهای فارسی، فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه نهم فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر زیر آورده‌ایم.

وند «ها»

در زبان فارسی برای جمع‌بستن واژه‌ها از دو نشانه جمع «ها» و «ان» استفاده می‌کنیم. این نشانه‌های جمع در واقع، پسوندهای تصریفی هستند که بدون ایجاد تغییر اساسی در واژه‌ها، آن‌‌ها را از از حالت مفرد به حالت جمع صرف می‌کنند. در جدول زیر، نمونه‌هایی از واژه‌های دارای وند «ها» را مشاهده می‌کنید.

وند «ان»

برخی از واژه‌های فارسی را نیز با نشانه جمع «ان» جمع می‌بندیم. در جدول زیر، نمونه‌هایی از واژه‌های جمع بسته شده با وند تصریفی «ان» را مشاهده می‌کنید.

وند «تر»

این پسوند با اضافه شدن به انواع صفت‌ها، صفت برتر یا تفضیلی می‌سازد. برای مثال، صفت ساده «خوب» با گرفتن پسوند «تر» تبدیل به صفت تفضیلی «خوب‌تر» می‌شود. در واقع، این پسوند فقط صفت‌ها را در حالت تفضیلی صرف می‌کند و تغییری اساسی و مهم در آن‌ها ایجاد نمی‌کند. جدول زیر را مشاهده کنید.

وند «ترین»

از پسوند «ترین» برای ساخت صفت برترین یا عالی استفاده می‌کنیم. این پسوند تصریفی با چسبیدن به انتهای صفت‌ها، آن‌ها را به‌صورت صفت برترین صرف می‌کند. در جدول زیر، نمونه‌هایی از صفت‌های عالی ساخته‌شده با این پسوند را مشاهده می‌کنید.

وند «ی» نکره

«ی» نکره نوعی از پسوند تصریفی است که واژه‌ای را از حالت شناس به ناشناس تبدیل می‌کند اما تغییری اساسی در آن به وجود نمی‌آورد. در جدول زیر، نمونه‌هایی از این پسوند تصریفی را با هم بررسی می‌کنیم.

نکته های «ی» نکره

در مبحث «ی» نکره، نکته‌های مهمی وجود دارد که برای شناسایی تصریفی بودن یا اشتقاقی بودن آن، باید این‌ نکات را یاد بگیریم.

• اگر حرف آخر واژه‌ای که می‌خواهد «ی» نکره‌ساز بگیرد، مصوت بلند «آ» یا «او» باشد، قبل از «ی» نکره، یک «ی» میانجی قرار می‌گیرد. برای مثال، واژه نکره «ابرویی»، هم «ی» نکره و هم «ی» میانجی گرفته است.
• اگر واژه گیرنده «ی» نکره‌ساز، با حرف «ه» یا مصوت بلند «ای» تمام شود، قبل از «ی» نکره، یک «ا» قرار می‌گیرد. برای مثال اگر بخواهیم واژه «مجله» را نکره کنیم باید آن را به‌صورت «مجله‌ای» بنویسیم.
• اگر واژه گیرنده «ی» نکره‌ساز، صفتی داشته باشد، معمولاً «ی» نکره به صفت آن اضافه می‌شود. برای مثال اگر بخواهیم اسم «دفتر» را در گروه اسمی‌ «دفتر زیبا» نکره کنیم، این گروه اسمی، تبدیل به «دفتر زیبایی» خواهد شد.

انواع «ی» در زبان فارسی

در زبان فارسی انوع دیگری از «ی» وجود دارد که آن‌ها وند تصریفی نیستند. پس برای آنکه در شناخت و شناسایی وند تصریفی «ی» نکره دچار اشتباه نشویم، باید همه انواع آن را نیز بشناسیم.

تا اینجا یاد گرفتیم وند تصریفی چیست و انواع آن را با مثال بررسی کردیم. در ادامه این مطلب، برخی دیگر از وندهای تصرفی را با مثال یاد می‌گیریم.

پسوند اعداد ترتیبی

در زبان فارسی با اضافه کردن پسوندهای «-ُم» و «-ُمین» به اعداد اصلی، اعداد ترتیبی می‌سازیم. این وندها، معنای عددهای اصلی را تغییر نمی‌دهند و فقط آن‌ها را به حالت شمارشی و ترتیبی صرف می‌کنند. در جدول زیر، نمونه‌هایی از آن‌ها را بررسی می‌کنیم.

پیشوند فعلی «می»

از پیشوند «می» برای صرف فعل‌های ماضی استمراری، ماضی مستمر، ماضی نقلی مستمر، مضارع اخباری و مضارع مستمر استفاده می‌کنیم. این پسوند با اضافه شدن به این فعل‌ها معنای پیوستگی را به معنای اصلی فعل اضافه می‌کند اما تغییر مهم و اساسی در آن پدید نمی‌آورد پس وندی تصریفی است. در جدول زیر، نمونه‌هایی از فعل‌های صرف‌شده با این وند در زمان‌های مختلف را آورده‌ایم.

نکته: در ادبیات کهن فارسی، از پیشوند فعلی «همی» نیز به‌جای پیشوند «می» استفاده می‌کرده‌اند.

پیشوند فعلی «بـ»

از این پیشوند برای ساخت فعل مضارع التزامی استفاده می‌کنیم. یعنی پیشوند تصریفی «بـ» به ابتدای فعل مضارع ساده می‌چسبد و آن را به زمان مضارع التزامی می‌برد. در جدول زیر دو نمونه از این فعل را مشاهده می‌کنید.

پیشنهاد می‌کنیم برای یادگیری کامل و ساده انواع فعل فارسی، فیلم آموزش رایگان فعل فارسی در فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر زیر آورده‌ایم.

پیشوند فعلی «نَـ»

از پیشوند «نَـ» برای صرف افعال مختلف به حالت منفی استفاده می‌کنیم. این پیشوند نیز یکی از وندهای تصریفی زبان فارسی محسوب می‌شود. در جدول زیر، نمونه‌ای از فعل‌های منفی دارای این پیشوند را مشاهده می‌کنید.

نکته: در متون و اشعار کهن ادبیات فارسی، از پیشوند «مَـ» نیز مانند پیشوند «نَـ» برای منفی‌سازی فعل‌ها استفاده می‌شده است.

شناسه فعل ها

برای مشخص کردن شخص و شمار فعل‌های ماضی و مضارع، در انتهای آن‌ها شناسه می‌گذاریم. شناسه‌ها نیز تغییری اساسی در فعل‌ها ایجاد نمی‌کنند بلکه آن‌ها را در صیغه‌های مختلف صرف می‌کنند. جدول زیر را ببینید.

نکته: صیغه‌های سوم شخص فعل‌های ماضی، شناسه تهی یا شناسه صفر دارند. در واقع شناسه این افعال، در ساختمان آن‌ها وجود ندارد اما در شمارش تکواژها به‌عنوان یک تکواژ وابسته تصریفی شمرده می‌شود. پس شناسه‌های تهی را نیز می‌توانیم وند تصریفی بدانیم.

فعل کمکی «استن» در ماضی نقلی

فعل ماضی نقلی از «صفات مفعولی (بن ماضی + ه) + صرف مصدر «استن»» ساخته می‌شود. برای مثال فعل «پوشیده‌ام» فعل ماضی نقلی است و «ام» در ساختمان این فعل، وندی تصریفی است. در جدول زیر، صرف این فعل در شخص و شمارهای مختلف را مشاهده می‌کنید.

نمونه سؤال وند تصریفی

حالا که یاد گرفتیم وند تصریفی چیست، چه انواعی دارد و تفاوت آن با وند اشتقاقی چیست، می‌توانید تمرین زیر را انجام دهید. برای شرکت در این تمرین که از ده پرسش چهارگزینه‌ای تشکیل شده، کافی است در هرسؤال روی گزینه درست موردنظر خود کلیک کنید. سپس با زدن گزینه «مشاهده جواب»، پاسخ درست سؤال را مشاهده می‌کنید. با ثبت هر پاسخ درست، یک امتیاز می‌گیرید و در پایان تمرین یعنی بعد از پاسخ دادن به همه پرسش‌ها، امتیاز نهایی خود را خواهید دید.

جدول خلاصه نکات وند تصریفی

در این مطلب از مجله فرادرس یاد گرفتیم وند تصریفی چیست و انوع وند تصریفی چه هستند. همچنین تفاوت وند اشتقاقی و تصریفی را با مثال بررسی کردیم. در انتهای مطلب نیز، پرسش‌هایی چهارگزینه‌ای را طرح کردیم تا با استفاده از آن‌ها، هم در مبحث وند تصریفی تمرین کنید و هم میزان یادگیری خود را بسنجید. در جدول زیر، مهم‌ترین نکات بیان‌شده در این مطلب را به‌صورت بسیار خلاصه آورده‌ایم. توصیه می‌کنیم برای یادگیری کامل این مبحث، کل مطلب را مطالعه کنید.