اگر در یک بیت یا جمله معمولی، از دو واژه استفاده کنیم که نوعی تناسب و ارتباط میان آن‌ها برقرار است، آرایه تناسب به وجود می‌آید. برای مثال در جمله «پس به این سبب به عالم آب و خاک افتاد.» از «غزالی»، بین دو واژه «آب» و «خاک» آرایه تناسب وجود دارد. کاربرد این آرایه، بالا بردن ارزش معنایی سخن است. در این مطلب از مجله فرادرس با مثال‌های مختلفی یاد می‌گیریم آرایه تناسب چیست، چه تفاوتی با آرایه مراعات النظیر دارد و تفاوت آن با آرایه ایهام تناسب چیست. در انتهای مطلب نیز پرسش‌هایی چهارگزینه‌ای طرح کرده‌ایم تا در مبحث آرایه تناسب، تمرین کنید.
آرایه تناسب چیست؟
آرایه تناسب یعنی وجود دو واژه مرتبط و متناسب با هم در یک جمله یا بیت که این ارتباط و تناسب می‌تواند از نوع معنایی، مکانی، زمانی، جنسی، نوعی، همراهی و… باشد. برای مثال، واژه‌های «چشم و لب» روی صورت قرار دارند پس متناسب هستند. واژه‌های «رمضان و شعبان» نام دو ماه هجری قمری هستند و با هم تناسب دارند. اگر این واژه‌های متناسب با هم، از دو عدد بیشتر شوند، آرایه مراعات النظیر به وجود می‌آید که در این مطلب این آرایه را نیز بررسی می‌کنیم.
در ادامه این مطلب، ابتدا نمونه‌هایی از آرایه تناسب را مشاهده می‌کنیم و سپس به بررسی تفاوت این آرایه با آرایه مراعات النظیر، آرایه تضاد و آرایه ایهام تناسب می‌پردازیم. پیش از خواندن ادامه مطلب می‌توانید برای یادگیری کامل این مبحث، فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه هفتم فرادرس را مشاهده کنید. لینک این آموزش را در کادر زیر آورده‌ایم.
جدول مثال آرایه تناسب
در جدول زیر، نمونه‌هایی از آثار ادبی دارای آرایه تناسب را آورده‌ایم و واژه‌های متناسب آن‌ها را نیز مشخص کرده‌ایم.
| مثال | دو واژه متناسب با هم |
| «زورقی در پی ما غرق شد.» (سعدی) | زورق (قایق) / غرق |
| گرچه غم و رنج من درازی دارد عیش و طرب تو سرفرازی دارد (خیام) |
غم / رنج | عیش / طرب |
| «چون بَلَدِ امن و سلامت دیدم رأیِ اقامت گزیدم.» (حمیدالدین بلخی) | بلد (شهر) / اقامت | امن / سلامت |
| چنین است فرمان یزدان پاک که از دیو و جادو نداری تو باک (خواجوی کرمانی) |
دیو / جادو |
| هان غیر! اگر حریف مایی پیش آی که‌الماس به‌جای باده در ساغر ماست (ابوسعید ابوالخیر) |
باده / ساغر (پیاله مِی) |
| سِنان بازپس کرد سهراب شیر بن نیزه زد بر میانِ دلیر (فردوسی) |
سنان / نیزه | شیر و دلیر |
تفاوت مراعات النظیر و تناسب چیست؟
تا اینجا یاد گرفتیم آرایه تناسب چیست و نمونه‌هایی از آن را بررسی کردیم. در این بخش، تفاوت این آرایه با آرایه مراعات النظیر را توضیح می‌دهیم. تفاوت آرایه تناسب و مراعات النظیر در تعداد واژه‌های متناسب با هم است. یعنی اگر تعداد واژه‌های متناسب و مرتبط با یکدیگر در یک جمله یا بیت، بیشتر از دو عدد باشد، به‌جای آرایه تناسب، آرایه مراعات النظیر وجود دارد. البته از نظر برخی از متخصصان زبان فارسی، تفاوتی بین آرایه تناسب و آرایه مراعات النظیر وجود ندارد. در این بخش با چند مثال مختلف از آثار ادبی، تفاوت این دو آرایه را بیشتر توضیح می‌دهیم.
برای یادگیری کامل آرایه مراعات النظیر پیشنهاد می‌کنیم فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه نهم فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر زیر آورده‌ایم.
مثال ۱
در جمله زیر، بین واژه‌های «آتش، باد، آب و خاک» به‌عنوان چهار عنصر اصلی، تناسب برقرار است و نویسنده، آرایه مراعات النظیر ساخته است.
«مُراد از چهار طبع، آتش است و باد و آب و خاک.» (ناصر خسرو)
مثال ۲
در بیت زیر، بین واژه‌های «شیر»، «پلنگ» و «پیلان (فیل‌ها)» آرایه مراعات النظیر وجود دارد.
به یک دست بربسته شیر و پلنگ
به دست دگر ژنده پیلان جنگ
(فردوسی)
مثال ۳
در این بیت، دو آرایه مراعات النظیر را مشاهده می‌کنید. در مصرع اول، بین واژه‌های «حاتم و جود (سخاوت) و راد (سخاوت)» یک آرایه مراعات النظیر وجود دارد. در مصرع دوم نیر، واژه‌های «رستم و جنگ و مرد»، یک آرایه مراعات النظیر دیگر ساخته‌اند.
نی که حاتم نیست با جود تو راد
نی که رستم نیست در جنگ تو مرد
(رودکی)
مثال ۴
در مصرع اول بیت زیر، دو واژه «پا» و «سر» با هم آرایه تناسب را ساخته‌اند اما در مصرع دوم این بیت، تعداد واژه‌های متناسب با یکدیگر، چهار عدد است بنابراین در این مصرع، آرایه مراعات‌النظیر وجود دارد. کلمه‌های «سبزه»، «خاک»، «لاله» و «رسته (رویییده)» واژه‌های متناسب در این مصرع هستند.
پا بر سر سبزه تا به خواری ننهی
کآن سبزه ز خاک لاله‌رویی رُسته است
(خیام)
تا اینجا یاد گرفتیم آرایه تناسب چیست و تفاوت آرایه تناسب با مراعات النظیر را بیان کردیم. در ادامه، نمونه‌های بیشتری از آرایه تناسب را در نظم و نثر فارسی بررسی می‌کنیم و سپس تفاوت این آرایه با آرایه تضاد و ایهام تناسب را توضیح می‌دهیم.
یادگیری آرایه تناسب در ادبیات فارسی با فرادرس
تا اینجا یاد گرفتیم آرایه تناسب چیست و مثال‌هایی از آن را مشاهده کردید. آرایه تناسب یکی از انواع آرایه‌های ادبی زبان فارسی است. هر آرایه، نوعی صنعت ادبی است که از آن برای زیباتر کردن و بالابردن ارزش ظاهری یا معنایی کلام استفاده می‌کنیم. از طرفی، بسیاری از این آرایه‌ها با هم مشابه هستند یا شناسایی آن‌ها بدون یادگیری درست، مشکل است. به همین دلایل، در این بخش برخی از فیلم‌های آموزشی فرادرس را آورده‌ایم تا با تماشای آن‌ها، آرایه تناسب و دیگر آرایه‌های ادبیات فارسی را به‌خوبی یاد بگیرید.
همچنین برای یادگیری ساده تمام مباحث ادبیات فارسی دوره متوسطه می‌توانید از مجموعه آموزش زیر استفاده کنید.
بررسی آرایه تناسب در نظم و نثر فارسی
تا اینجا یاد گرفتیم آرایه تناسب چیست و نمونه‌هایی از آن را مشاهده کردید. در این بخش، مثال‌های دیگری از این آرایه را در نظم و نثر فارسی بررسی می‌کنیم تا شناسایی این آرایه برای شما آسان شود. هرچه نمونه‌های بیشتری از این آرایه را مطالعه کنید، یادگیری شما از این آرایه و موفقیت شما در تشخیص آن، بیشتر خواهد شد.
مثال ۱
در عبارت زیر، دو آرایه تناسب وجود دارد. اولین تناسب بین واژه‌های «خانه و درگشاده (خانه و در)» و دومین تناسب بین واژه‌های «سفره و سرگشاده (سفره و سر سفره)» است. «در» یکی از اجزای «خانه» و «سرگشاده‌بودن» نیز یکی از صفات «سفره» است.
«فی‌الجمله خانه او را کس ندیدی درگشاده و سفره او را سرگشاده.» (سعدی)
| تناسب | توضیح |
| خانه و در | در جزئی از خانه است. |
| سفره و سرگشاده | سرگشاده‌بودن، صفتی برای سفره است. |
مثال ۲
همانطور که در جدول زیر مشاهده می‌کنید، در این بیت نیز دو آرایه تناسب وجود دارد که نوع تناسب موجود بین واژه‌ها را نیز در همان جدول آورده‌ایم.
بده ساقی مِی باقی که در جنت نخواهی یافت
کنارِ آبِ رکن‌آباد و گلگشت مصلّی را
(حافظ)
| تناسب | توضیح |
| ساقی و می | ساقی، مسئول پخشِ می (شراب) است. |
| رکن‌آباد و گلگشت مصلّی | هردو از مکان‌های سرسبز شیراز هستند. |
نکته: اگر واژه «جنت (بهشت)» را نیز با واژه‌های «رکن‌آباد» و «گلگشت مصلی» متناسب و مرتبط بدانیم، در این بیت یک آرایه تناسب و یک آرایه مراعات النظیر وجود خواهد داشت.
مثال ۳
در بیت زیر نیز دو آرایه تناسب وجود دارد که علت ایجاد این آرایه‌ها را در جدول زیر توضیح داده‌ایم.
وانگه این خانه از تو خواهد ماند
خشتی از سیم و خشتی از زر گیر
(سعدی)
| تناسب | توضیح |
| خانه و خشت | خانه با خشت (آجر‌های قدیمی) ساخته می‌شود. |
| سیم و زر | سیم (نقره) و زر (طلا) انواعی از فلزهای گران‌بها هستند. |
مثال ۴
در مثال زیر، نویسنده با ایجاد شبکه‌های معنایی پیچیده بین چندین واژه، این جمله کوتاه را به یک اثر ادبی زیبا تبدیل کرده است. جدول زیر را مشاهده کنید.
«از جگر کباب با چشم پُر آب می‌گفت.» (حمیدالدین بلخی)
| تناسب | توضیح |
| جگر و کباب | جگر کباب‌شده حیوانات، یکی از غذاهای انسان است. |
| جگر و چشم | جگر و چشم از اعضای بدن انسان هستند. |
| کباب و پُر آب | هنگام کباب‌شدن جگر، آبی از آن خارج می‌شود. |
تفاوت آرایه تضاد و آرایه تناسب چیست؟
آرایه تضاد در جایی وجود دارد که دو یا چند واژه از نظر معنایی کاملاً برعکس و مخالف هم هستند. برای مثال، واژه‌های «سفید و سیاه»، «خوب و بد»، «آسمان و زمین» و… می‌توانند آرایه تضاد بسازند. شاعران و نویسندگان برای خیال‌انگیز کردن و زیباتر کردن کلام خود از این آرایه استفاده می‌کنند. در همین بخش، نمونه‌هایی از این آرایه را بررسی می‌کنیم تا بهتر درک کنید که تفاوت آرایه تضاد با آرایه تناسب چیست و چگونه آن‌ها را از هم تشخیص دهیم.
پیشنهاد می‌کنیم برای یادگیری بهتر آرایه تضاد و تناسب و دیگر آرایه‌های زبان فارسی از فیلم آموزش رایگان آرایه‌های ادبی فارسی فرادرس که لینک آن را در کادر زیر آورده‌ایم، استفاده کنید.
مثال ۱
همانطور که در جدول زیر مشاهده می‌کنید، در جمله زیر، دو آرایه تضاد وجود دارد.
«شب جوانی را صبح پیری بدمید.» (حمیدالدین بلخی)
| واژه‌های متضاد | |
| شب | صبح |
| جوانی | پیری |
مثال ۲
واژه‌های «گدا» و «پادشاه» از نظر معنایی کاملاً متضاد هم هستند و در بیت زیر، آرایه تضاد را ایجاد کرده‌اند.
تن من فدای جانت، سر بنده وآستانت
چه مرا بِه از گدایی چو تو پادشاه دارم
(سعدی)
نکته: میان واژه‌های «تن»، «جان» و «سر» در مصرع اول بیت بالا، آرایه مراعات النظیر وجود دارد.
مثال ۳
در مثال زیر نیز، آوردن واژه‌های «خزان (پاییز)» و «بهار» در یک بیت، آرایه تضاد را ساخته است.
آن‌همه ناز و تنعّم که خزان می‌فرمود
عاقبت در قدم باد بهار آخر شد
(حافظ)
تفاوت ایهام تناسب و آرایه تناسب چیست؟
آرایه ایهام یکی از مهم‌ترین آرایه‌های زبان فارسی است. آرایه ایهام در جایی وجود دارد که یک واژه دارای یک معنای نزدیک و یک معنای دور باشد و بتوانیم هر دو معنی را درست بدانیم. برای مثال در مصرع «گفتم که بوی زلفت گمراه عالمم کرد» از «حافظ» کلمه «بو» هم معنای «رایحه» و هم معنای «امید و آرزو» می دهد و هر دو این معنای درست هستند. «آرایه ایهام تناسب»، نوعی از آرایه ایهام است. اگر در جمله دارای ایهام، واژه یا واژه‌هایی وجود داشته باشند که متناسب با یکی از دو معنیِ واژه ایهام‌دار باشند، آرایه ایهام تناسب وجود دارد. در ادامه مثال‌هایی از این آرایه را بررسی می‌کنیم.
برای یادگیری بهتر آرایه ایهام تناسب و دیگر آرایه‌های ادبیات فارسی، پیشنهاد می‌کنیم از فیلم آموزش علوم و فنون ادبی ۳ پایه دوازدهم فرادرس که لینک آن را در کادر زیر آورده‌ایم، استفاده کنید.
مثال ۱
در بیت زیر، واژه «مهر» ایهام دارد زیرا هم معنای «محبت و مهربانی» و هم معنای «خورشید» می‌دهد. وجود واژه‌های «روز» و «نور» که متناسب با معنای «خورشید» هستند، باعث شده است که ایهام این واژه از نوع ایهام تناسب باشد.
بی مهر رخت روز مرا نور نماندست
وز عمر مرا جز شب دیجور نماندست
(حافظ)
نکته: در آرایه ایهام تناسب، برخلاف آرایه ایهام، هر دو معنای واژه درست نیستند بلکه آن معنایی درست است که واژه‌ای متناسب با آن در جمله یا بیت وجود دارد.
مثال ۲
کلمه «خاموش» در بیت زیر، هم معنای «ساکت» و هم معنای «تاریک» می‌دهد و ایهام دارد. معنای «تاریک» این واژه با کلمه «چراغ»، تناسب دارد پس در این بیت، ایهام تناسب وجود دارد.
دلتنگ غنچه‌ایم، بگو راه باغ کو؟
خاموش مانده‌ایم، خدا را چراغ کو؟
(قیصر امین‌پور)
مثال ۳
در بیت زیر، واژه «چین» هم معنای «چین و شکن» و هم معنای «کشور چین» می‌دهد و حافظ به زیبایی دو ایهام تناسب را با همین واژه، ایجاد کرده است.
تا دلِ هرزه‌گردِ من رفت به چین زلف او
زان سفر دراز خود عزم وطن نمی‌کند
(حافظ)
| ایهام تناسب | توضیح |
| چین | چین و فر مو (متناسب با واژه «زلف») |
| چین | کشور چین (متناسب با واژه «سفر» در مصرع دوم) |
در مطلب زیر از مجله فرادرس، آرایه ایهام تناسب را با مثال‌های زیادی بررسی کرده‌ایم.
نمونه سؤال آرایه تناسب
حالا که یاد گرفتیم آرایه تناسب چیست، می‌توانید با انجام تمرین زیر، یادگیری خود را ارزیابی کنید. برای انجام این تمرین کافی است در هر سؤال، روی گزینه درست مورد نظر خود کلیک کنید و سپس گزینه «مشاهده جواب» را بزنید تا پاسخ درست آن را مشاهده کنید. با هر پاسخ درست، یک امتیاز خواهید گرفت و در پایان آزمون یعنی بعد از پاسخ به همه پرسش‌ها، با زدن گزینه «دریافت جواب آزمون»، امتیاز خود را خواهید دید. هرچه این امتیاز به عدد ده نزدیکتر باشد، نشان‌دهنده یادگیری بهتر این مطلب است.
۱. در کدام گزینه آرایه تناسب وجود دارد؟
طلبکارها و بدهکارهای شرکت در این جلسه حضور دارند.
نخودسبز و سبزیجات دیگر برای سلامتی بچه‌ها مفید هستند.
طلوع و غروب خورشید را از نزدیک دیدم.
کودکان در سن رشد به حمایت خانوداه خود نیاز دارند.
۲. کدام گزینه درست است؟
بین واژه‌های سازنده آرایه تناسب فقط ارتباط و تناسب مکانی برقرار است.
برای ساخت آرایه تناسب باید حتماً بین واژه‌ها، تناسب معنایی یا نوعی وجود داشته باشد.
تعداد واژه‌های متناسب با هم در آرایه تناسب اهمیتی ندارد.
با قراردادن واژه‌های «صبح» و «خورشید» در یک بیت، می‌‌توانیم آرایه تناسب بسازیم.
۳. در کدام‌یک از گزینه‌های زیر آرایه تناسب وجود دارد؟
ای هفت گردون مست تو ما مهره‌ای در دست تو
ای هست ما از هست تو در صد هزاران مرحبا
(مولانا)
پری و پلنگ انجمن کرد و شیر
ز درندگان گرگ و ببر دلیر
(فردوسی)
ز میوه‌های بهشتی چه ذوق دریابد
هر‌آنکه سیب زنخدان شاهدی نگزید
(حافظ)
تو را در بوستان باید که پیش سرو بنشینی
وگرنه باغبان گوید که دیگر سرو ننشانم
(سعدی)
واژه‌های متناسب در بیت گزیه سوم این سؤال و واژه‌های متناسب گزینه‌های دوم و چهارم را در فهرست زیر آورده‌ایم:
- گزینه دوم: «میوه‌ها / سیب»: آرایه تناسب
- گزینه دوم: «پری / پلنگ / شیر / درندگان / گرگ / ببر»: آرایه مراعات النظیر
- گزینه سوم: «بوستان / سرو / باغبان»: آرایه مراعات النظیر
۴. در کدام گزینه آرایه مراعات‌النظیر وجود دارد؟
اول پدر پیر خورد رطل دمادم
تا مدعیان هیچ نگویند جوان را
(سعدی)
رسید مژده که آمد بهار و سبزه دمید
وظیفه گر برسد مصرفش گل است و نبید
(حافظ)
زآمده شادمان بباید بود
وز گذشته نکرد باید یاد
(رودکی)
گردی از دور از نمکدان قیامت دیده است
هرکه صائب از تو نشنیده است گفتار تو را
(صائب تبریزی)
واژه‌های متناسب در بیت گزینه دوم: «بهار»، «سبزه» و «گل»
۵. در این بیت، کدام‌یک از آرایه‌های موجود در گزینه‌های زیر وجود دارد؟
ساقیا لطف نمودی قدحت پر می باد
که به تدبیر تو تشویش خمار آخر شد
(حافظ)
آرایه مراعات‌النظیر
آرایه ایهام تضاد
واژه‌های سازنده مراعات‌النظیر در این بیت: «ساقیا، قدحت، می و خمار»
۶. در کدام‌یک از گزینه‌های زیر، آرایه تضاد وجود ندارد؟
سعدی ز فراق تو نه آن رنج کشیدست
کز شادی وصل تو فرامُش کند آن را
(سعدی)
شنیدم رفتی و یاری گرفتی
اگر گوشم شنید، چشمم مبیناد
(باباطاهر عریان)
می نوش ندانی ز کجا آمده‌ای
خوش باش ندانی به کجا خواهی رفت
(خیام)
تقصیر نکرد خواجه در ناواجب
من در واجب چگونه تقصیر کنم؟
(رودکی)
تضادهای موجود در گزینه اول، سوم و چهارم این سؤال را در فهرست زیر آورده‌ایم.
- گزینه اول: «فراق و وصل» و «رنج و شادی»
- گزینه سوم: «آمده‌ای و خواهی رفت»
- گزینه چهارم: «ناواجب و واجب»
۷. کدام گزینه درباره آرایه ایهام صحیح است؟
آرایه ایهام آوردن جمله‌ای با معنای دور و نزدیک در یک متن یا شعر است.
آرایه ایهام یعنی یک واژه دارای دو معنای درست و نادرست باشد.
آرایه ایهام به معنای داشتن دو معنای دور و نزدیک یک واژه است.
آرایه ایهام همان آرایه کنایه است.
۸. در کدام گزینه آرایه ایهام تناسب وجود دارد؟
ز گریه مردم چشمم نشسته در خون است
ببین که در طلبت حال مردمان چون است
(حافظ)
گفتم مگر به وصل رهایی بود ز عشق
بی‌حاصل است خوردن مستسقی آب را
(سعدی)
چو بشناخت آهنگری پیشه کرد
از آهنگری ارّه و تیشه کرد
(فردوسی)
وز غیر تو هرجا سخن آید به میان
خاطر به هزار غم پراگنده شود
(رودکی)
کلمه «مردمان» در بیت اول این سؤال، ایهام دارد زیرا هم معنای «مردم (جمعی از انسان‌ها)» و هم معنای «مردمک‌های دو چشم» می‌دهد. معنای دوم این کلمه یعنی «مردمک‌های چشم» با کلمه «مردم چشم» در مصرع اول این بیت تناسب دارد و آرایه ایهام تناسب را ساخته است.
۹. کدام گزینه درست است؟
آرایه تناسب همان آرایه ایهام تناسب است.
آرایه تناسب همان آرایه مراعات النظیر است.
آرایه تناسب همان آرایه تلمیح است.
در آرایه ایهام تناسب، تناسب یا مراعات‌النظیر وجود دارد.
۱۰. کدام گزینه درباره بیت زیر درست است؟
ساقی گزین و باده و مِی خور به بانگ زیر
کز کِشت، سار نالد و از باغ عندلیب
(رودکی)
واژه‌های «ساقی»، «باده»، «می»: آرایه مراعات النظیر / واژه‌های «کشت» و «باغ»: آرایه تناسب
واژه‌های «ساقی»، «باده» و «می»: آرایه مراعات النظیر / واژه‌های «کشت» و «باغ»: آرایه تناسب / واژه‌های «سار» و «عندلیب»: آرایه تناسب
در این بیت فقط آرایه مراعات‌النظیر وجود دارد.
در این بیت فقط آرایه تناسب وجود دارد.
جدول جمع بندی آرایه تناسب
در این مطلب از مجله فرادرس یاد گرفتیم آرایه تناسب چیست و مثال‌هایی از آن را در نظم و نثر فارسی بررسی کردیم. همچنین به بررسی تفاوت آرایه تناسب با آرایه مراعات النظیر، آرایه تضاد و آرایه ایهام تناسب پرداختیم. در انتهای مطلب نیز پرسش‌هایی چهارگزینه‌ای قرار دادیم که در این مبحث تمرین کنید و میزان یادگیری خود را بسنجید. در جدول زیر، مهم‌ترین مباحث مطر‌ح‌شده در این مطلب را به‌صورت بسیار خلاصه آورده‌ایم اما پیشنهاد می‌کنیم که برای یادگیری درست و کامل آن، کل مطلب را مطالعه کنید.
| ۱. آرایه تناسب | وجود دو واژه متناسب از نظر معنا، جنس، نوع، زمان، مکان، همراهی و… در یک بیت یا جمله |
| ۲. تفاوت مراعات النظیر و تناسب | مراعات النظیر: وجود بیش از دو واژه متناسب با یکدیگر در یک بیت یا جمله |
| ۳. تفاوت آرایه تناسب با آرایه تضاد | تضاد: دو یا چند واژه متضاد و مخالف یکدیگر |
| ۴. تفاوت آرایه تناسب با آرایه ایهام تناسب | ایهام تناسب: وجود واژه‌ای متناسب با یکی از معانی دور یا نزدیکِ واژه دارای ایهام |
source