وندها، تکواژهایی معنی‌ساز هستند که با اضافه‌شدن به واژه‌ها یا تکواژهای دیگر، معنی یا نقش دستوری آن‌ها را تغییر می‌دهند. برای مثال، اسم «کار» با اضافه‌شدن وند «هم» به ابتدای آن، تبدیل به صفت «همکار» می‌شود و معنا و طبقه دستوری آن از اسم به صفت تغییر می‌کند. در این مطلب از مجله فرادرس یاد می‌گیریم وند چیست و انواع آن یعنی پیشوند، پسوند، میانوند، وند اشتقاقی و وند تصریفی را بررسی می‌کنیم. در پایان مطلب نیز پرسش‌هایی چهارگزینه‌ای را برای سنجش یادگیری قرار داده‌ایم.
در این مطلب، علاوه بر توضیح انواع وند و بررسی مثال‌هایی از آن‌ها، پیشوندها، پسوندها و میانوندهای پرکاربرد زبان فارسی را نیز بررسی می‌کنیم. همچنین تأثیر وندهای مختلف بر ساختمان واژه‌های فارسی را با مثال توضیح می‌دهیم.
وند چیست؟
وند تکواژی معناساز است که معنا و کاربرد مستقلی ندارد و با اضافه‌شدن به واژه‌ها و تکواژهای دیگر، معنی یا نوع دستوری آن‌ها را عوض می‌کند. برای مثال، اسم «کار» با گرفتن پسوند «گر» به صفت فاعلی تبدیل می‌شود. وندها از نظر جایگاه قرارگیری آن‌ها و تغییری که در واژه‌های دیگر به وجود می‌آورند، به انواعی تقسیم می‌شوند که همه آن‌ها را در همین مطلب و با مثال‌های مختلفی بررسی می‌کنیم.
پیشنهاد می‌کنیم برای یادگیری بهتر وند و انواع آن از فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه نهم فرادرس که لینک آن را در کادر زیر آورده‌ایم، استفاده کنید.
جدول انواع وند با مثال
در جدول زیر، انواع وند را با مثالی برای هرکدام از آن‌ها آورده‌ایم و در بخش‌های بعدی همین مطلب، هرکدام از وندها را به‌طور جداگانه و با مثال‌های بیشتری توضیح می‌دهیم.
| انواع وند | توضیح خلاصه | مثال |
| وند اشتقاقی | تغییر نوع دستوری کلمه | بی‌رحم (بی + رحم) |
| وند تصریفی | عدم تغییر نوع دستوری کلمه | دوست‌ها (دوست + ها) |
| پیشوند | وند + واژه | نَسوز (نـ + سوز) |
| پسوند | واژه + وند | سوزان (سوز + ان) |
| میانوند | واژه + وند + واژه | سراپا (سر + ا + پا) |
یادگیری وند در فارسی نهم
تا اینجا یاد گرفتیم وند چیست و نمونه‌هایی از انواع آن را با مثال مقایسه کردیم. وندها نوعی تکواژهای معناساز هستند که به‌تنهایی و بدون قرارگرفتن در ساختمان واژه و تکواژی دیگر، نه معنی می‌دهند و نه کاربردی دارند. اما هنگامی که وندها به تکواژها و واژه‌های دیگر می‌چسبند، معنا یا نقش دستوری آن‌ها را کاملاً تغییر می‌دهند. یعنی ممکن است یک اسم با پذیرفتن یک وند تبدیل به صفت یا قید بشود و دیگر به‌عنوان اسم، قابل استفاده نخواهد بود. پس شناخت و یادگیری انواع کلمه و انواع نقش‌های دستوری برای شناخت و یادگیری درست وند و انواع آن، ضروری است. به همین دلیل در این بخش، چند فیلم آموزشی فرادرس را آورده‌ایم که برای یادگیری این مطالب، مفید هستند.
همچنین برای یادگیری کامل مباحث مختلف درس ادبیات می‌توانید از مجموعه آموزش زیر استفاده کنید.
انواع وند
حالا که یاد گرفتیم وند چیست، به سراغ یادگیری انواع وند می‌رویم. وندها از نظر قرارگیری در ابتدا، میان و انتهای واژه‌ها به پیشوند، میانوند و پسوند تقسیم می‌شوند و از نظر ساخت واژه جدید یا ایجاد تغییر در شکل صرفی واژه‌ها به انواع اشتقاقی و صرفی تقسیم می‌شوند.
- وند اشتقاقی
- وند تصریفی
- پیشوند
- پسوند
- میانوند
در این بخش همه انواع وند را توضیح می‌دهیم و هرکدام را با مثال‌هایی بررسی می‌کنیم. پیش از آن می‌توانید با تماشای فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه هفتم فرادرس، با انواع وند آشنا شوید. لینک این آموزش را در کادر زیر آورده‌ایم.
وند اشتقاقی چیست؟
وندهایی که با اضافه‌شدن به یک واژه یا تکواژ، کلمه‌ای جدید می‌سازند یعنی نوع دستوری کلمه را تغیر می‌دهند، وند اشتقاقی هستند. برای مثال، اسم «ترس» با گرفتن پسوند «ان» تبدیل به صفت و قید «ترسان» می‌شود. یعنی دیگر نمی‌توانیم از این کلمه به‌عنوان اسم استفاده کنیم بلکه باید آن را به عنوان قید یا صفت به کار ببریم. هم پیشوندها و هم پسوندها می‌توانند واژه‌ساز یا اشتقاقی باشند. در ادامه این بخش، مثال‌هایی از وند اشتقاقی را بررسی می‌کنیم.
پسوند «انه»
این پسوند اشتقاقی، یکی از پسوندهای پرکاربرد در زبان فارسی است که با اضافه‌شدن به کلمه‌ها، نوع دستوری آن ها را تغییر می‌دهد. برای مثال از اسم‌ها، صفت یا قید می‌سازد. در جدول زیر، این پسوند اشتقاقی را به چند واژه اضافه کرده‌ایم تا با نحوه کار وندهای اشتقاقی بیشتر آشنا شوید.
| واژه | افزودن وند اشتقاقی | تغییرات واژه |
| شجاع | شجاعانه | تبدیل نوع دستوری واژه از صفت به قید |
| متعهد | متعهدانه | تبدیل نوع دستوری واژه از صفت به قید |
| بچه | بچگانه | تبدیل نوع دستوری واژه از اسم به صفت و قید |
نکته: در مثال سوم جدول بالا، بین کلمه «بچه» و پسوند «انه»، یک «گ» میانجی وجود دارد زیرا تلفظ این کلمه بدون وجود «گ» میانجی، سخت است. پس ممکن است بین یک واژه و وندهای آن، حروف میانجی مانند «گ» و «ی» قرار بگیرد.
پیشوند «هم»
یکی از پیشوندهای پرکاربرد در زبان فارسی، «هم» است که واژه نیز می‌سازد. یعنی با قرار گرفتن در ابتدای واژه‌ها، تغییری در نوع دستوری آن‌ها ایجاد می‌کند. در جدول زیر، این وند اشتقاقی را به چند کلمه نمونه اضافه کرده‌ایم و تأثیر آن را بر این کلمه‌ها بررسی کرده‌ایم.
| واژه | افزودن وند اشتقاقی | تغییرات واژه |
| راه | همراه | تبدیل اسم به صفت |
| خوان | هم‌خوان | تبدیل بن مضارع فعل به صفت |
| وطن | هم‌وطن | تبدیل اسم به صفت |
تا اینجا یاد گرفتیم وند چیست و یکی از انواع آن یعنی وند اشتقاقی را نیز با مثال توضیح دادیم. در ادامه به معرفی سایر انواع وند یعنی وند تصریفی، پیشوند، پسوند و میانوند می‌پردازیم.
وند تصریفی چیست؟
وند تصریفی نوع دستوری کلمه‌ها را عوض نمی‌کند. پس اگر بعد از اضافه‌شدن وند به واژه‌ها، کلمه جدیدی ساخته نشود یعنی نوع دستوری آن کلمه تغییری نکند، وند از نوع تصریفی است. یعنی فقط شیوه صرف‌کردن آن کلمه را تغییر می‌دهد و برای مثال آن را از اسم به صفت، قید و… تبدیل نمی‌کند. برای نمونه اگر به فعل «گفت»، پیشوند «می» را اضافه کنیم، این واژه تبدیل به کلمه جدیدی نمی‌شود بلکه فقط به شکل جدیدی صرف می‌شود. در زبان فارسی، هم پیشوند و هم پسوند تصریفی وجود دارد که در این بخش، نمونه‌هایی از آن‌ها را توضیح خواهیم داد.
پیشوند «می»
این پیشوند تصریفی یکی از پیشوندهای پرکاربرد در صرف افعال فارسی است که با اضافه‌شدن به فعل‌ها بدون اینکه نوع دستوری آن‌ها را از فعل به چیز دیگری تغییر بدهد، فقط آن‌ها را صرف می‌کند. در جدول زیر، نمونه‌هایی از اضافه‌شدن این پیشوند به فعل‌ها را بررسی می‌کنیم.
پسوندهای جمع
در زبان فارسی برای جمع‌بستن واژه‌ها از نشانه‌های جمع «ها» و «ان» استفاده می‌کنیم. این وندهای تصریفی با اضافه‌شدن به واژه‌ها، نوع دستوری آن‌ها تغییر نمی‌دهند بلکه فقط آن‌ها را از حالت مفرد به حالت جمع صرف می‌کنند. در جدول زیر، نمونه‌هایی از اضافه‌شدن این وندهای تصریفی به واژه‌ها را بررسی کرده‌ایم.
| واژه | افزودن وند تصریفی | تغییرات واژه |
| انسان | انسان‌ها | صرف اسم مفرد به صورت جمع |
| جانور | جانوران | صرف اسم مفرد به صورت جمع |
نکته: باید دقت کنیم که «ان» جمع را با وند «ان» اشتباه نگیریم زیرا نشانه‌های جمع، همیشه وند تصریفی هستند اما وند «ان» می‌تواند اشتقاقی باشد و نوعی جدید از کلمه را بسازد. برای مثال در کلمه «گریان»، از وند «ان» استفاده کردیم تا بن مضارع «گِری» را به صفت و قید «گریان» تبدیل کنیم.
تفاوت وند اشتقاقی و وند تصریفی چیست؟
تفاوت وند اشتقاقی و تصریفی این است که وند اشتقاقی، نوع دستوری کلمه‌ها را تغییر می‌دهد اما وند تصریفی، تغییری در نوع دستوری واژه‌ها ایجاد نمی‌کند. برای درک بهتر این تفاوت، جدول زیر را مشاهده کنید. همانطور که مشاهده می‌کنید با اضافه‌شدن وند اشتقاقی به این واژه‌ها، نوع دستوری آن‌ها از اسم به صفت و از صفت به اسم تغییر کرده است اما افزودن وندهای تصریفی به همین واژه‌ها، فقط باعث صرف‌شدن آن‌ها به‌شیوه‌ای جدید شده و تغییری در نوع دستوری آن‌ها ایجاد نکرده است.
| واژه | واژه با وند اشتقاقی | واژه با وند تصریفی |
| اندوه | اندوهناک (تبدیل اسم به صفت) | اندوه‌ها (تبدیل صرف کلمه از حالت مفرد به حالت جمع) |
| گرم | گرما (تبدیل صفت به اسم) | گرم‌تر (تبدیل صرف کلمه از صفت ساده به صفت برتر) |
پیشوند چیست؟
اگر وندها به ابتدای یک واژه اضافه شوند و واژه‌ای جدید بسازند یا آن واژه را به شیوه‌ای جدید صرف کنند، پیشوند هستند. پس پیشوندها می‌توانند هم اشتقاقی و هم تصریفی باشند. برای مثال، «نا» در واژه «ناسپاس»، پسوند تصریفی است. در این بخش، نمونه‌هایی از پیشوندهای اشتقاقی و تصریفی را با هم بررسی می‌کنیم.
پیشوند «بـ»
پیشوند «بـ» یا «به» در ابتدای واژه‌ها قرار می‌گیرد و نوع دستوری آن‌ها را تغیر می‌دهد. در جدول زیر، نمونه‌هایی از ساخت واژه‌های جدید به‌وسیله این پیشوند را بررسی کرده‌ایم.
| واژه | افزودن پیشوند «بـ» | تغییرات واژه |
| ساز | بساز | تبدیل بن مضارع به صفت |
| دقت | به‌دقت | تبدیل اسم به قید |
| هوش | به‌هوش | تبدیل اسم به صفت |
پیشوند «بی»
پیشوند «بی» نیز یکی از پیشوندهای پرکاربرد در زبان فارسی است که از آن برای ساخت واژه‌های جدید استفاده می‌کنیم. این پیشوند با قرار گرفتن در ابتدای اسم‌ها، آن ها را به صفت منفی تبدیل می‌کند. در جدول زیر نمونه‌هایی از کاربرد این پیشوند را با هم بررسی می‌کنیم.
| واژه | افزودن پیشوند «بی» | تغییرات واژه |
| ادب | بی‌ادب | تبدیل اسم به صفت |
| هوش | بیهوش | تبدیل اسم به صفت |
پیشوند «نـ»
پیشوند «نَـ» نیز یکی از پیشوندهای منفی‌ساز پرکابرد در زبان فارسی است که می‌تواند به‌عنوان وند اشتقاقی یا تصریفی به واژه‌ها اضافه شود. در جدول زیر، نمونه‌هایی از واژه‌های دارای این وند را بررسی کرده‌ایم.
| واژه | افزودن پیشوند «نـ» | تغییرات واژه |
| رنجیدم | نرنجیدم | صرف فعل از حالت مثبت به حالت منفی |
| فهم | نفهم | تبدیل اسم به صفت |
| پخته | نپخته | صرف صفت از حالت مثبت به حالت منفی |
پیشوند «نا»
این پیشوند نیز یکی دیگر از پیشوندهای منفی‌ساز پرکاربرد در زبان فارسی است. از پیشوند «نا» هم برای ساخت واژه جدید و هم برای تغییر صرف واژه‌ها استفاده می‌کنیم. در جدول زیر مثال‌هایی از اضافه‌شدن این وند به واژه‌ها را برررسی کرده‌ایم.
| واژه | افزودن پیشوند «نا» | تغییرات واژه |
| خوانا | ناخوانا | صرف صفت از حالت مثبت به حالت منفی |
| امید | ناامید | تبدیل اسم به صفت |
تا اینجا بررسی کردیم وند چیست و وند تصریفی، وند اشتقاقی و پیشوند را با مثال توضیح دادیم. در ادامه این بخش، به بررسی پسوند و میانوند می‌پردازیم.
پسوند چیست؟
اگر وند در انتهای ساختمان یک واژه یا تکواژ قرار بگیرد، پسوند است. برای مثال، «کده» در کلمه «آتشکده»، پسوند است. پسوندها نیز می‌توانند تصریفی یا اشتقاقی باشند. یعنی یک پسوند می‌تواند کلمه جدیدی بسازد یا کلمه را به شیوه‌ای متفاوت صرف کند. در این بخش با مثال‌هایی، پسوندهای اشتقاقی و تصریفی را بررسی می‌کنیم.
پسوند «ا»
پسوند «ا» به بسیاری از کلمه‌های فارسی اضافه می‌شود. با استفاده از این پسوند هم می‌توانیم واژه‌های جدید بسازیم و هم تغییری در صرف واژه‌ها ایجاد کنیم. در جدول زیر، نمونه‌هایی از کاربرد این پسوند را بررسی کرده‌ایم.
| واژه | افزودن پسوند «ا» | تغییرات واژه |
| مان | مانا | تبدیل بن مضارع به صفت |
| پَهْن | پهنا | تبدیل صفت به اسم |
| دریغ | دریغا | تبدیل اسم به شبه‌جمله |
| باد | بادا | صرف فعل دعایی |
پسوند «ار»
این پسوند یکی از وندهای پرکاربرد در زبان فارسی است که به انتهای واژه‌ها اضافه می‌شود. از این پسوند به عنوان وند اشتقاقی و تصریفی استفاده می‌کنیم. در جدول زیر، نمونه‌هایی از پسوند «ار» را در ساختار واژه‌ها بررسی کرده‌ایم.
| واژه | افزودن پسوند «ار» | تغییرات واژه |
| پَرَست | پرستار | تبدیل بن مضارع به صفت فاعلی |
| دید | دیدار | تبدیل بن ماضی به اسم مصدر |
| گرفت | گرفتار | تبدیل بن ماضی به صفتی مفعولی |
پسوند «گر»
از این پسوند پرکاربرد در زبان فارسی معمولاً برای ساخت صفت‌های فاعلی استفاده می‌کنیم که در جدول زیر، مثال‌هایی از نحوه ساخت این صفت‌ها را آورده‌ایم.
| واژه | افزودن پسوند «گَر» | تغییرات واژه |
| ستم | ستمگر | تبدیل اسم به صفتی فاعلی |
| رُفت | رفتگر | تبدیل بن فعل ماضی به صفت فاعلی |
پسوند «ترین»
از پسوند «ترین» برای تبدیل حالت صرفی صفت‌های معمولی به صفت برترین (صفت عالی) استفاده می‌کنیم. پس این پسوند، نوعی وند تصریفی است. در جدول زیر، نمونه‌هایی از تبدیل صفت‌های ساده به صفت‌های عالی را بررسی کرده‌ایم.
| واژه | افزودن پسوند «ترین» | تغییرات واژه |
| بِه | بهترین | صرف صفت به‌صورت صفت برترین |
| بزرگ | بزرگ‌ترین | صرف صفت به‌صورت صفت برترین |
در مطلب زیر از مجله فرادرس، درباره صفت عالی و تفاوت آن با صفت تفضیلی توضیح داده‌ایم.
میانوند چیست؟
به وندهایی که در میان دو واژه قرار می‌گیرند و معنا و نوع دستوری آن‌ها را تغییر می‌دهند، میانوند می‌گوییم. برای مثال در کلمه «پیچ‌درپیچ»، میانوند «در» را بین دو واژه «پیچ» و «پیچ» قرار داده‌ایم و این اسم‌ها را تبدیل به صفت کرده‌ایم. میانوندها از نظر اختصاصی بودن یا مشترک بودن با بعضی حروف، به دو نوع میانوند مختص و میانوند مشترک تقسیم می‌شوند که در همین مطلب آن‌ها را با مثال توضیح می‌دهیم.
- میانوند مشترک
- میانوند مختص
در ادامه، این دو نوع میانوند را به‌طور جداگانه بررسی می‌کنیم.
میانوند مشترک
برخی از میانوندهایی که بین دو واژه قرار می‌گیرند و واژه‌ای جدید می‌سازند در واقع نوعی حرف اضافه یا حروف ربط نیز هستند. پس منظور از میانوند مشترک، اشتراک این وندها با حروف است. برای مثال در واژه «سرتاپا» از میانوند «تا» استفاده کرده‌ایم که یکی از حروف اضافه در زبان فارسی نیز محسوب می‌شود. در جدول زیر، نمونه‌هایی از میانوندهای مشترک را در ساختار واژه‌های فارسی بررسی می‌کنیم.
| واژه دارای میانوند | تجزیه واژه | نوع میانوند |
| تابه‌تا | تا + به + تا | مشترک (میانوند و از حروف اضافه) |
| سروته | سر + و + سر | مشترک (میانوند و از حروف عطف) |
میانوند مختص
برخی از وندهایی که به‌عنوان میانوند استفاده می‌کنیم فقط می‌توانند وند باشند و نوعی از حروف نیستند. میانوندهایی چون «ا»، «وا» و… نمونه‌هایی از میانوندهای مختص هستند. در جدول زیر، واژه‌های دارای این میانوندها را با هم بررسی می‌کنیم.
| واژه‌های دارای میانوند | تجزیه واژه | نوع میانوند |
| کشاکش | کِش + ا + کِش | مختص |
| جورواجور | جور + وا + جور | مختص |
تا اینجا بررسی کردیم وند چیست و انواع آن یعنی وند اشتقاقی، وند تصریفی، پیشوند، پسوند و میانوند را نیز توضیح دادیم. در ادامه، تأثیر وندها بر ساختمان واژه‌ها و پرکاربردترین وندهای زبان فارسی را بررسی می‌کنیم.
وند در ساختمان کلمه
حالا که یاد گرفتیم وند چیست و چه انواعی دارد، می‌توانیم آن‌ها را در ساختمان واژه‌ها بررسی کنیم. وندها با اضافه‌شدن به ساختار واژه‌ها، نوع ساختمان آن‌ها را تغییر می‌دهند. واژه‌ها از نظر ساختمان به چهار نوع ساده، مشتق، مرکب و مشتق مرکب تقسیم می‌شوند که در این بخش آن‌ها را یاد می‌گیریم و تأثیر وندها بر ساختمان واژه‌ها را نیز با مثال بررسی می‌کنیم.
پیشنهاد می‌کنیم برای یادگیری بهتر واژه‌های وندی و انواع وند، فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه نهم فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر زیر آورده‌ایم.
جدول انواع ساختمان واژه
در جدول زیر، توضیحی کوتاه درباره هرکدام از انواع ساختمان واژه‌ها داده‌ایم. همانطور که مشاهده می‌کنید، وندها به‌عنوان تکواژهای غیرمستقل، با اضافه‌شدن به واژه‌های ساده، نوع ساختمان آن‌ها را به یکی از حالات مشتق یا مشتق مرکب تبدیل می‌کنند و واژه‌های وندی می‌سازند.
| ساختمان اسم | ساختار | مثال |
| واژه‌های ساده | یک تکواژ آزاد | هوش |
| واژه‌های مشتق | یک تکواژ آزاد و وند | هوشمند (با پسوند) / باهوش (با پیشوند) |
| واژه‌های مرکب | دو یا چند تکواژ آزاد | خوشحال (خوش + حال) |
| واژه مشتق مرکب | دو یا چند تکواژ آزاد و وند | دمادم (دم + میانوند + دم) |
وند در واژه های مشتق
همانطور که در جدول بخش قبلی مشاهده کردید، در ساختار واژه‌های مشتق، وند وجود دارد. وندهای موجود در واژه‌های مشتق، می‌توانند پیشوند یا پسوند باشند. آنچه در مبحث واژه‌های مشتق اهمیت دارد این است که در ساختمان این واژه‌ها نباید بیش از یک تکواژ مستقل معنادار وجود داشته باشد. پس تعداد پسوندها یا پیشوندهای آن‌ها مهم نیست. در جدول زیر، چند حالت مختلف از ساختمان واژه‌های مشتق را با توجه به نوع وند آن‌ها آورده‌ایم.
| انواع واژه مشتق | مثال |
| پیشوند + تکواژ آزاد | باادب / بی‌دانش |
| تکواژ آزاد + پسوند | ادبی / دانشکده |
| پیشوند + تکواژ آزاد + پسوند | بی‌ادبی / هم‌دانشگاهی |
وند در واژه های مشتق مرکب
واژه‌های مشتق مرکب از دو یا چند تکواژ آزاد معنادار به‌علاوه یک یا چند تکواژ معناساز (وند) ساخته می‌شوند. در واژه‌های مشتق مرکب امکان استفاده از پیشوند، پسوند و میانوندها را داریم. در جدول زیر، چند حالت مختلف از ساختمان این واژه‌ها را با توجه به نوع وند آن‌ها آورده‌ایم.
| انواع واژه مشتق مرکب | مثال |
| تکواژ آزاد + میانوند + تکواژ آزاد | پرس‌وجو (پرس + میانوند + جو) |
| پیشوند + تکواژ آزاد + تکواژ آزاد | نادلسوز (پیشوند + دل + سوز) |
| تکواژ آزاد + تکواژ آزاد + پسوند | دلسوزانه (دل + سوز + پسوند) |
پرکاربردترین وندهای زبان فارسی
حالا که یاد گرفتیم وند چیست و وند اشتقاقی، وند تصریفی، پیشوند، پسوند و میانوند را نیز با مثال بررسی کردیم، در این بخش به معرفی پرکاربردترین وندهای زبان فارسی می‌پردازیم تا شناسایی آن‌ها در ساختمان واژه‌ها آسان شود.
پیش از آن می‌توانید با استفاده از فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه هشتم فرادرس با واژه‌های وندی آشنا شوید. لینک این آموزش را در کادر زیر آورده‌ایم.
پرکاربردترین پیشوندهای فارسی
در جدول زیر، پرکاربردترین پیشوندهای زبان فارسی را آورده‌ایم. همچنین توضیحی درباره کاربردهای هریک از آن‌ها و مثال نیز قرار داده‌ایم.
| پیشوندهای پرکاربرد | کاربرد پیشوند | مثال |
| «بـ» یا «به» | «بـ» + اسم= صفت | بنام (مشهور) |
| «بـ» + اسم= قید | به‌تدریج | |
| «با» | «با» + اسم= صفت | باسلیقه |
| «بی» | «بی» + اسم= صفت | بی‌گناه |
| «بی» + بن فعل= صفت | بی‌تاب | |
| «بی» + ضمایر مشترک= صفت | بیخود | |
| «نا» | «نا» + صفت= صفت منفی | نادرست |
| «نا» + اسم= صفت | ناکام | |
| «نا» + بن فعل= صفت | ناشناس / نابود | |
| «نا» + مصدر= مصدر منفی | نادیدن | |
| «نا» + صفت خویشاوندی= صفت خویشاوندی ناتنی | نامادری | |
| «نَـ» | «نـ» + صفت= صفت منفی | نسنجیده |
| «نـ» + اسم= صفت | نستوه (خستگی ناپذیر) | |
| «نـ» + بن فعل= اسم | نبود (نبودن) | |
| «نـ» + بن فعل= صفت | نترس | |
| «نـ» + فعل= فعل منفی | نرفتم | |
| «هم» (معنای همراهی) | «هم» + اسم= صفت | هم‌فکر |
| «هم» + بن فعل= صفت | همنشین / همزاد | |
| «هم» + ضمایر مبهم | همدیگر | |
| «هم» + صفات اشاره | همان (هم + آن) | |
| «هم» + حروف اضافه | همچون | |
| «هم» + پسوند | همسان | |
| «وا» | «وا» + اسم | واکنش |
| «وا» + بن فعل | واگیر / واخواست | |
| «وا» + فعل= فعل پیشوندی | واداد | |
| «وَر» | «ور» + اسم | وردست |
| «ور» + صفت | ورپریده | |
| «ور» + بن فعل | ورانداز / ورشکست | |
| «ور» + فعل= فعل پیشوندی | ورچید | |
| «در» | «در» + ضمیر مبهم | درهم |
| «در» + بن فعل | درگیر | |
| «در» + فعل | درآمد | |
| «بَر» | «بر» + اسم= صفت | برقرار |
| «بر» + بن فعل | برچسب / برداشت | |
| «بر» + فعل | برآورد | |
| «باز» | «باز» + مصدر | بازگشتن |
| «باز» + بن فعل | بازپرس / بازگشت | |
| «فرا» | «فرا» + ضمیر مبهم | فراهم |
| «فرا» + بن فعل | فراخور | |
| «فرا» + فعل | فراگرفت | |
| «فرو» | «فرو» + اسم= صفت | فروتن |
| «فرو» + بن فعل | فروگذار | |
| «فرو» + فعل= فعل پیشوندی | فروبردن | |
| «لا» | «لا» + اسم= صفت | لامذهب |
تا اینجا یاد گرفتیم وند چیست، چه انواعی دارد و پرکاربردترین پیشوندهای فارسی را نیز معرفی کردیم. در بخش‌های بعدی، پرکاربردترین پسوندها و میانوندهای زبان فارسی را بررسی می‌کنیم.
پرکاربردترین پسوندهای فارسی
در جدول زیر، پرکاربردترین پسوندهای فارسی را همراه با مثال و کاربرد آن‌ها قرار داه‌ایم.
برای یادگیری بهتر واژه‌های وندی و انواع وندهای زبان فارسی، فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه نهم فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر زیر آورده‌ایم.
| پسوندهای پرکاربرد | کاربرد پسوند | مثال |
| «ا» | اسم / صفت + «ا»= صوت | دردا / خوشا |
| صفت + «ا»= اسم | گرما | |
| بن مضارع + «ا»= صفت فاعلی | دانا | |
| بن مضارع + «ا»= صفت مفعولی | رها | |
| بن مضارع + «ا»= صفت لیاقت | خوانا | |
| فعل دعا + «ا» | بادا | |
| «ار» | بن ماضی + «ار»= اسم مصدر | کشتار |
| بن فعل + «ار»= صفت فاعلی | خواستار / برخوردار | |
| بن ماضی + «ار»= صفت مفعولی | مُردار | |
| «ان» | ساخت قید زمان | ناگهان |
| بیان نسبت نیایی | بابکان (از نسل بابک) | |
| بن مضارع + «ان»= صفت فاعلی | گریان | |
| ساخت اسم مکان | خاوران | |
| ساخت اسم مصدر | گذران | |
| «انه» | بیان تشبیه و نسبت و لیاقت | مستانه / زنانه / شاهانه |
| ساخت صفت و قید زمان | سالانه / ماهانه | |
| «تر» | ساخت صفت تفضیلی | خوب‌تر |
| «ترین» | ساخت صفت عالی | خوب‌ترین |
| «بان» | مفهوم فاعلی و محافظت | نگهبان / باغبان |
| «دان» | ساخت اسم مکان | نمکدان |
| «آسا» (پسوند تشبیه) | قید و صفت‌ساز | برق‌آسا / غول‌آسا |
| «اک» | بن مضارع + «اک»= اسم | پوشاک |
| «اگین» (پسوند مبالغه) | اسم + «اگین»= صفت | زهرآگین |
| «چه» | ساخت اسامی مصغر | قالیچه |
| «چی» | بیان نسبت | انزلی‌چی (اهالی انزلی) |
| ساخت صفت فاعلی | تماشاچی | |
| ساخت صفت شغلی | گاری‌چی | |
| «زار» | پسوند مکان و فراوانی | گلزار / گندم‌زار |
| «سار» | بیان شباهت | گرگسار |
| بیان فراوانی | کوهسار | |
| بیان نسبت | شرمسار | |
| در معنی «سر» | سبکسار | |
| بیان ناحیه | رخسار | |
| «سان» | بیان شباهت | اژدهاسان |
| «ستان» | پسوند مکان | هنرستان |
| «گار» | بعد از بن فعل= پسوند فاعلی | پرهیزگار |
| بعد از اسم= پسوند نسبت | یادگار | |
| بعد از بن ماضی= پسوند لیاقت | ماندگار | |
| «گان» | بیان نسبت | مهرگان / دهگان |
| «گانه» | بیان نسبت | جداگانه |
| «گاه» | پسوند مکان | آزمایشگاه |
| پسوند زمان | سحرگاه | |
| «گر» | پسوند صفت فاعلی | کارگر |
| پسوند صفت شغلی | مسگر | |
| «-ِش» | ساخت اسم مصدر | روش |
| «کده» | پسوند مکان | دانشکده |
| «دیس» | بیان شباهت | تندیس / سردیس |
| «-َک» | تشبیه | عروسک |
| نسبت | سنگک | |
| ساخت اسم از صفت | گرمک | |
| ساخت اسم مصغر | شاخک | |
| توهین | مردک | |
| تحبیب | حیوانک | |
| «گین» | صفت‌ساز | غمگین |
| «لاخ» | بیان مکان و فراوانی | سنگلاخ |
| «-ُم» | ساخت صفت شمارشی | چهارم |
| «-ُمین» | ساخت صفت شمارشی | چهارمین |
| «مان» | ساخت اسم‌های ذات | ساختمان |
| ساخت اسم‌های معنی | زایمان | |
| «مند» | صفت‌ساز | هنرمند |
| «نا» | اسم‌ساز | تنگنا |
| «ناک» | پسوند دارندگی و شدت | دردناک / غمناک |
| «-َنده» | ساخت صفت فاعلی | جوینده |
| «او» | ساخت اسم مصغر | پسرو |
| «وار» | دارندگی | سوگوار |
| شایستگی | شاهوار | |
| شباهت | دیوانه‌وار | |
| «واره» | بیان شباهت | ماهواره |
| «وَر» | صفت‌ساز | سخنور |
| «اور» | صفت‌ساز | رنجور |
| «وَش» | بیان شباهت | پریوش |
| «اومند» | صفت‌ساز | برومند |
| «وند» | بیان نسبت | فولادوند |
| «ه» بیان حرکت | ساخت اسم مصدر از بن مضارع | گریه |
| ساخت اسم آلت از بن مضارع | تابه | |
| ساخت صفت مفعولی از بن ماضی | نوشته | |
| ساخت صفت و قید مرکب | هیچ‌کاره / یک‌شبه | |
| بیان شباهت | دندانه | |
| ساخت اسم مصغر | دختره | |
| مبالغه | بیکاره | |
| ساخت اسم از صفت | سفیده / هفته | |
| بیان نسبت | روزه | |
| «ی» نشانه نسبت | نسبت به زادگاه | اروپایی |
| نسبت وصفی | هنری | |
| نسبت فاعلی | جنگی | |
| نسبت مفعولی | زندانی | |
| نسبت شغلی | نفتی (نفت‌فروش) | |
| ساخت صفت رنگ | یشمی | |
| نسبت و تشبیه | بادامی | |
| ساخت اسم سازمان و… | شهرداری | |
| ساخت قید از صفت | پنهانی | |
| «ی» نشانه اسم مصدر | ساخت اسم مصدر | خوشی (خوش بودن) |
| «ی» نکره | اسم ناشناس | دفتری خریدم. |
| «ی» وحدت | نشانه «یک» | «دل خوش سیری (یک سیر) چند؟» (سهراب سپهری) |
| «ی» صفت لیاقت | در آخر مصدرها | دیدنی / خوردنی |
| «ی» نشانه قید‌های زمان | مقید کردن زمان وقوع فعل | ظهری بیا اینجا. |
| «ین» | اسم + «ین»= صفت نسبی | سیمین |
| صفت + «ین»= صفت جدید | راستین | |
| ساخت صفت از قید | دیرین | |
| ساخت صفت عالی | بهین | |
| «ینه» | تبدیل اسم و قید به صفت | سیمینه / دیرینه |
| «یّه» | اسم خاص مکان | روسیه |
| اسم فرقه‌ها و سلسله‌ها | اسماعیلیّه / زندیّه | |
| اوراق دادگستری | احضاریّه / ابلاغیّه | |
| «یّت» | ساخت اسم و اسم مصدر | مرجعیت |
تا اینجا یاد گرفتیم وند چیست و انواع مختلف آن را نیز بررسی کردیم. در این بخش نیز به معرفی پرکاربردترین پیشوندها و پسوندهای فارسی پرداختیم. در ادامه، پرکاربردترین میانوندهای فارسی را بررسی می‌کنیم.
پرکاربردترین میانوندهای فارسی
پرکاربردترین میانوندهای زبان فارسی را در فهرست زیر و با مثال آورده‌ایم. سه ردیف بالای این جدول، یعنی «ا»، «وا» و «اندر»، میانوندهای مختص و چهار ردیف بعدی جدول یعنی «و»، «به»، «تا» و «در»، میانوند مشترک هستند.
| میانوندهای پرکابرد | مثال |
| «ا» | پایاپای / سراسر / کمابیش |
| «وا» | جورواجور |
| «اندر» | شکن‌اندرشکن |
| «و» | گفت‌و‌گو |
| «به» | سربه‌سر / روبه‌رو |
| «تا» | سرتاسر / سرتاپا |
| «در» | پی‌درپی / پیچ‌درپیچ |
نمونه سؤال وند
حالا که یاد گرفتیم وند چیست و انواع آن را نیز شناختیم، می‌توانید با انجام تمرین زیر، میزان یادگیری خود را ارزیابی کنید. این تمرین از ده پرسش چهارگزینه‌ای تشکیل شده است که در هر پرسش باید روی گزینه درست مورد نظر خود کلیک کنید و سپس روی گزینه «مشاهده جواب» بزنید تا پاسخ درست آن را ببینید. با هر جواب درست، یک امتیار کسب می‌کنید و امتیاز نهایی خود را در پایان تمرین یعنی بعد از ثبت پاسخ همه سؤال‌ها، با زدن گزینه «دریافت جواب آزمون»، خواهید دید. هرچه‌قدر این امتیاز به ده نزدیک‌تر باشد، شما این مطلب را بهتر یاد گرفته‌اید.
۱. منظور از وند چیست؟
وندها تکواژهای معنادار زبان فارسی هستند.
وندها واج‌های معنادار زبان فارسی هستند.
وندها تکواژهای معناساز زبان فارسی هستند.
وندها واج‌های معناساز زبان فارسی هستند.
۲. تفاوت وند اشتقاقی و تصریفی چیست؟
وند اشتقاقی به ابتدای واژه‌ها اضافه می‌شود.
وند تصریفی در میان واژه‌های مرکب به‌کارمی‌رود.
وند تصریفی طبقه دستوری واژه را عوض می‌کند.
وند اشتقاقی نوع دستوری واژه را تغییر می‌دهد.
۳. در کدام گزینه ساختار واژه دارای پسوند وجود دارد؟
واژه + وند + واژه
وند + وند + واژه
۴. در واژه‌های این عبارت، چند وند تصریفی وجود دارد؟
او برای ملاقات با برادرهای خود به اصفهان می‌رود.
۱: «می» در «می‌رود»
۱: «ات» در «ملاقات»
۲: «ان» در «اصفهان» و «می» در «می‌رود»
۲: «ها» در «برادرها» و «می» در «می‌رود»
۵. در کدام‌یک از واژه‌های زیر، وند اشتقاقی وجود دارد و این وند چه تغییری در نوع این کلمه ایجاد کرده است؟
«دلرحم، دلیرانه، اسب‌ها»
دلرحم / تبدیل اسم «دل» به صفت «دلرحم»
دلیرانه / تبدیل صفت «دلیر» به قید «دلیرانه»
اسب‌ها / تبدیل اسم «اسب» به اسم جمع «اسب‌ها»
دلرحم و دلیرانه / تبدیل دو اسم به دو صفت
۶. در کدام‌یک از گزینه‌های زیر، واژه‌ای با میانوند وجود دارد؟
او به مدرسه رفت.
همه او را به مهربانی و سخنان محبت‌آمیزش می‌شناختند.
از رفت‌وآمدهای او خسته شدیم.
چگونه می‌توانیم به تو کمک کنیم؟
۷. ساختمان این کلمه و نوع وند به کار رفته در آن را در کدام گزینه مشاهده می‌کنید؟
«بیکاران»
واژه مشتق مرکب / پیشوند اشتقاقی «بی»
واژه ساده / بدون وند
واژه مشتق / پسوند اشتقاقی «ان»
واژه مشتق / پیشوند اشتقاقی «بی» و پسوند تصریفی «ان»
۸. نوع ساختمان این واژه و نوع وند آن در کدام گزینه قرار دارد؟
«سربه‌سر»
واژه مشتق / میانوند مشترک
واژه مشتق / میانوند مختص
واژه مشتق مرکب / میانوند مشترک
واژه مشتق مرکب / میانوند مختص
۹. اگر بخواهیم نوع دستوری فعل این جمله را تغییر بدهیم باید آن را به کدام‌یک از گزینه‌های زیر تبدیل کنیم؟
«او ما را پرورید.»
۱۰. در کدام‌یک از گزینه‌های زیر، واژه‌ای با پسوند اشتقاقی وجود دارد؟
امروز آسمان بسیار خوشرنگ است.
سکوتی دردناک بر محیط حاکم شد.
رستم یکی از بهترین پهلوانان ایران‌زمین است.
دفترچه بیمه خود را نیز بیاور.
جدول جمع بندی وند در زبان فارسی
در این مطلب از مجله فرادرس یاد گرفتیم وند چیست و انواع آن مانند پیشوند، پسوند، میانوند، وند تصریفی و وند اشتقاقی را نیز با مثال‌های مختلف بررسی کردیم. بعد از آن، پرکاربردترین وندهای زبان فارسی را با مثال معرفی کردیم. در ادامه، تأثیر وندها بر نوع ساختمان واژه‌ها را نیز بررسی کردیم. در جدول زیر، مهم‌ترین مباحث بیان‌شده در این مطلب را به‌طور خلاصه آورده‌ایم. البته برای یادگیری درست و کامل مبحث وند، پیشنهاد می‌کنیم که کل این مطلب را مطالعه کنید.
| ۱. وند | تکواژهای معناساز و غیرمستقل |
| ۲. وند اشتقاقی | ایجاد تغییر در نوع دستوری واژه‌ها (برای مثال: تبدیل اسم به صفت) |
| ۳. وند تصریفی | عدم ایجاد تغییر در نوع دستوری واژه‌ها |
| ۴. پیشوند | وندی که به ابتدای یک واژه یا تکواژ معنادار اضافه می‌شود. |
| ۵. پسوند | وندی که به انتهای یک واژه یا تکواژ معنادار اضافه می‌شود. |
| ۶. میانوند | وندی که در میان دو واژه یا تکواژ قرار می‌گیرد و آن‌ها را تبدیل به یک واژه جدید می‌کند. |
| ۷. وند در واژه مشتق | پیشوند + واژه یا تکواژ آزاد |
| واژه یا تکواژ آزاد + پسوند | |
| پیشوند + واژه یا تکواژ آزاد + پسوند | |
| ۸. وند در واژه مشتق مرکب | تکواژ مستقل + میانوند + تکواژ مستقل |
| پیشوند + تکواژ مستقل + تکواژ مستقل | |
| تکواژ مستقل + تکواژ مستقل + پسوند |
source