هر مصراع از شعر فارسی از چندین رکن عروضی (سه یا چهار رکن) ساخته شده است. اگر رکنهای عروضی یک مصراع، کاملاً تکراری یا دارای الگوی تکراری باشند، پایه های آوایی آن همسان هستند و اگر تکراری یا مطابق الگوی تکراری نباشند، پایه های آوایی آن ناهمسان است. برای مثال پایه های آوایی مصراع «دلبری برگزیده‌ام که مپرس» از «حافظ» ناهمسان (فَعَلاتُن مفاعِلُن فَعْلُن) است. در این مطلب از مجله فرادرس یاد می‌گیریم پایه های آوایی ناهمسان چیست و مثال شعری برای پایه های آوایی ناهمسان را مشاهده می‌کنید. همچنین انواع پایه های آوایی ناهمسان را با رکن های عروضی آنها می‌شناسیم. مقایسه انواع پایه های آوایی نیز یکی دیگر از مباحث این مطلب است. در انتهای مطلب نیز پرسش‌هایی چهارگزینه‌ای قرار دادهایم تا با استفاده از آنها میزان یادگیری خود را محک بزنید.
آنچه در این مطلب می‌آموزید:
-
یاد می‌گیریم پایههای آوایی چه هستند و چطور آنها را پیدا کنیم.
-
یاد می‌گیرید منظور از ناهمسان بودن پایههای آوایی چیست.
-
با وزن های عروضی ناهمسان آشنا می‌شوید.
-
فرق پایه های آوایی همسان و ناهمسان را یاد می‌گیرید.
-
مراحل تشخیص وزن عروضی را یاد خواهید گرفت.
-
روش تشخیص همسان یا ناهمسان بودن پایه های آوایی را یاد می‌گیرید.
پایه های آوایی ناهمسان چیست؟
پایه های آوایی ناهمسان در اشعاری وجود دارند که رکن عروضی پایههای آوایی آنها با هم متفاوت است. در مقابل پایههای ناهمسان، پایههای آوایی همسان قرار دارند که یا از تکرار یک رکن عروضی در کل پایههای یک مصراع یا از تکرار یک الگو از ارکان عروضی در یک مصراع ساخته می‌شوند. برای مثال اگر پایههای آوایی یک شعر «فعلاتن فعلاتن فعلاتن فعلاتن» باشد همسان تک‌لختی، پایههای آوایی «فعلات فاعلاتن فعلات فاعلاتن» همسان دولختی و پایههای آوایی «مفعول فاعلات مفاعیل فاعلن» ناهمسان هستند.
پیشنهاد می‌کنیم برای یادگیری پایه های آوایی ناهمسان علوم و فنون دوازدهم، فیلم آموزش علوم و فنون ادبی ۳ پایه دوازدهم همراه با حل سؤالات کنکور در فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر زیر آورده‌ایم.
مثال برای پایه های آوایی ناهمسان
در این بخش چند مثال شعری با پایه های آوایی ناهمسان آورده‌ایم که درک کنید منظور از وزن های ناهمسان چیست و چه تفاوتی با پایههای آوایی همسان دارند.
مثال ۱
در کادر زیر یک مثال برای پایههای آوایی ناهمسان آورده‌ایم. جدول پس از کادر، حاوی پایههای آوایی مصراع اول این بیت و ارکان عروضی آن است. وزن هر پایه آوایی این مصراع، مطابق با یکی از ارکان عروضی است و همه آنها با هم متفاوت هستند.
حال او از بشر چه می‌پرسی
قصه خیر و شر چه می‌پرسی
(شاه نعمت‌الله ولی)
| پایههای آوایی | خط عروضی | رکن عروضی |
| حا لِ او ءَز | – U – – | فاعلاتُن |
| بَ شَر چِ می | U – U – | مَفاعِلُن |
| پُر سی | – – | فَعْلُن |
مثال ۲
در کادر زیر شعری با پایه های آوایی ناهمسان آورده‌ایم. با مشاهده جدول پس از کادر، به تفاوت ارکان عروضی پایه های آوایی مصراع‌های این شعر و ناهمسان بودن آنها پی می‌بریم.
خون جگر به ساغر من کرده
ساغر ز دست مدعیان نوشی
(رهی معیری)
| پایه های آوایی | خط عروضی | رکن عروضی |
| خو نِ جِ | – – U | مفعولُ |
| گر بِ سا غ | – U U | فاعلاتُ |
| رِ مَن کر دِ | U – – – | مفاعیلن |
در مطلب زیر از مجله فرادرس، پایههای آوایی، انواع آنها و روش تشخیص آنها را با مثال‌های مختلفی بررسی کردهایم.
پرکاربردترین اوزان ناهمسان
در جدول زیر، پر‌استفاده‌ترین وزن های ناهمسان شعر فارسی را آورده‌ایم. همچنین آنها را به خط عروضی نیز نوشته‌ایم.
| وزن عروضی | خط عروضی |
| مفعولُ فاعلاتُ مفاعیلُ فاعلن | – U – / U – -U / U – U – / U – – |
| مفعولُ مفاعیلُ مفاعیلُ فعولن | – – U / U – – U / U – – U / U – – |
| مفعولُ فاعلاتُ مفاعیلن | – – – U / U – U – / U – – |
| مفعولُ مفاعِلُن مفاعیلُن | – – – U / – U – U / U – – |
| مفعولُ مفاعلن فعولن | – – U / – U – U / U – – |
| مفاعلن فعلاتن مفاعلن فعلن | – U U / – U – U / – – U U / – U – U |
| فعلاتن مفاعلن فعلن | – – U / – U – U / – – U U |
| مفتعلن فاعلاتُ مفتعلن فع | – / – U U – / U – U – / – U U – |
در فهرست زیر برای هریک از این وزن های ناهمسان عروضی، یک مثال شعری آورده‌ایم تا با استفاده از آنها بتوانید این وزن ها را حذف کنید.
- مفعول فاعلات مفاعیل فاعلن: با عاشقان نشین و همه عاشقی گزین / با هر که نیست عاشق، کم گوی و کم نشین (رودکی)
- مفعول مفاعیل مفاعیل فعولن: کس نیست در این گوشه فراموش‌تر از من / وز گوشه‌نشینان تو خاموش‌تر از من (شهریار)
- مفعول فاعلات مفاعیلن: گر شخص من به جامه بیارایی / من جان تو به نکته بیارایم (قوامی رازی)
- مفعول مفاعلن مفاعیلن: از کرده خویشتن پشیمانم / جز توبه ره دگر نمی‌دانم (مسعود سعد سلمان)
- مفعول مفاعلن فعولن: دارم سر خاک پایت ای دوست / آیم به در سرایت ای دوست (سنایی)
- مفاعلن فعلاتن مفاعلن فعلن: مرا به جان تو سوگند و صعب‌سوگندی / که هرگز از تو نگردم نه بشنوم پندی (شهید بلخی)
- فعلاتن مفاعلن فعلن: ای جگرگوشه، کیست دم‌سازت؟ / با جگر حرف می‌زند سازت (شهریار)
- مفتعلن فاعلات مفتعلن فع: روز به آخر رسید و یار نیامد / هیچکس از پیش آن نگار نیامد (جمال الدین عبدالرزاق)
مثال شعر با وزن های ناهمسان
در این بخش، برای برخی از این وزن های ناهمسان مثال آورده‌ایم و. پایههای آوایی آنها را با خط عروضی مشخص کردهایم.
مثال ۱
در این بخش برای وزن های عروضی ناهمسان یک مثال آورده‌ایم.
بینا و زنده گشت زمین زیرا
باد صبا فسون مسیحا شد
(ناصرخسرو)
در جدول زیر، پایههای آوایی این بیت را مشخص کردهایم.
| پایههای آوایی | خط عروضی | رکن عروضی |
| بی نا ءُ / باد د ص | U – – | مفعول |
| زن د گشت / با ف سو ن | U – U – | فاعلات |
| ز مین زی را / م سی حا شد | – – – U | مفاعیلن |
مثال ۲
در کادر زیر نمونه دیگری از وزن های ناهمسان را آورده‌ایم.
تا کی دل خسته در گمان بندم
جرمی که کنم به این و آن بندم
(مسعود سعد سلمان)
در جدول زیر پایههای آوایی این بیت و همسان یا ناهمسان بودن آن را توضیح دادهایم.
| پایه های آوایی | خط عروضی | وزن عروضی |
| تا کی د / جر می ک | U – – | مفعول |
| ل خس ت در / ک نم ب ءای | – U – U | مفاعلن |
| گ مان بن دم / نُ ءان بن دم | – – – U | مفاعیلن |
نکته: توجه کنید که وزن عروضی بسیاری از اشعار فارسی به این صورت است که یک رکن عروضی در همه پایههای آنها تکرار می‌شود اما برای مثال یا رکن چهارم را ندارد و سه رکنی است یا رکن چهارم آن، کامل نیست. برای مثال وزن عروضی شعر زیر، «فعلاتن فعلاتن فعلاتن فعلن» است که رکن چهارم آن کامل نیست. برای درک بهتر این موضوع به جدول پس از کادر توجه کنید.
من بر آنم که تو داری خبر از راز فلک
نه بر آنم که تو از راز رهی بی‌خبری
(رودکی)
| پایههای آوایی | خط عروضی | رکن عروضی |
| من ب را نم / ن ب را نم | – – – U | فعلاتن |
| ک ت دا ری / ک ت ءَز را | – – – U | فعلاتن |
| خ ب رز را / ز ف لک بی | – – – U | فعلاتن |
| ز ف لک / خ ب ری | – – – U | فعلن |
انواع پایه های آوایی
پایههای آوایی به طور کلی به دو نوع همسان و ناهمسان تقسیم می‌شوند و خود پایه های آوایی همسان را نیز به دو نوع تک پایه‌ای و دولختی تقسیم می‌کنیم که در فهرست زیر، درباره هرکدام از آنها توضیحاتی دادهایم و در ادامه نیز هریک را با مثال بررسی می‌کنیم.
- پایههای آوایی همسان: تکرار یک رکن عروضی در کل مصراع (مانند «فَعَلاتُن فَعَلاتُن فَعَلاتُن فَعَلاتُن») یا تکرار یک الگوی ثابت از ارکان عروضی در یک مصراع (مانند «مفاعلن فعلاتن مفاعلن فعلاتن»)
- پایههای آوایی ناهمسان: رکن عروضی هر پایه از مصراع با پایههای دیگر آن مصراع متفاوت است. (مانند «فاعِلاتُن فَعَلاتُن فَعْلُن»)
برای یادگیری کامل و درست پایههای آوایی و انواع آن، پیشنهاد می‌کنیم فیلم آموزش علوم و فنون ادبی ۲ پایه یازدهم در فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر زیر آورده‌ایم.
مثال پایه های آوایی همسان
در این بخش مثال‌هایی از پایههای آوایی همسان تک لختی و دولختی را با هم مشاهده و بررسی می‌کنیم.
مثال پایه های آوایی همسان تک لختی
در کادر زیر یک بیت با پایههای آوایی همسان آورده‌ایم که تک‌پایه‌ای است یعنی در کل پایههای آوایی آن یک رکن عروضی تکرار شده است.
سال‌ها با بار پیری خم شدم در جستجویش
تا به چاه گور هم رفتم نشد پیدا جوانی
(شهریار)
در جدول زیر، ارکان عروضی پایههای آوایی مصراع اول این بیت را مشخص کردهایم. همانطور که مشاهده می‌کنید رکن عروضی همه پایههای آوایی این مصراع، «فاعِلاتُن» است.
| پایه آوایی | خط عروضی | رکن عروضی |
| سال ها با | – U – – | فاعِلاتُن |
| با رِ پی ری | – U – – | فاعِلاتُن |
| خَم شُ دَم دَر | – U – – | فاعِلاتُن |
| جُس تِ جو یَش | – U – – | فاعِلاتُن |
مثال پایه های آوایی همسان دولختی
در کادر زیر نیز یک بیت با پایههای آوایی همسان آورده‌ایم اما به جای آنکه یک رکن عروضی در کل پایههای آن تکرار شده باشد، یک الگو از رکنهای عروضی متفاوت در آن تکرار شده است. به جدول زیر توجه کنید تا این موضوع را بهتر درک کنید.
چرا همیشه نه پیچان چو تار موی تو باشم
که همچو موی در آتش ز طبع و خوی تو باشم
(صغیر اصفهانی)
ارکان عروضی پایههای آوایی مصراع اول این بیت را در جدول زیر مشخص کردهایم. الگوی عروضی «مفاعلن فعلاتن» در پایههای آوایی این مصراع تکرار شده است و به همین دلیل آن را دارای پایههای آوایی همسان محسوب می‌کنیم.
| پایه آوایی | خط عروضی | رکن عروضی |
| چِ را هَ می | U – U – | مفاعِلُن |
| شِ نَ پی چان | U U – – | فَعَلاتُن |
| چُ تا رِ مو | U – U – | مَفاعِلُن |
| یِ تُ با شَم | U U – – | فَعَلاتُن |
مثال پایه های آوایی ناهمسان
در کادر زیر یک بیت آورده‌ایم که پایه های آوایی آن ناهمسان هستند و با مشاهده جدول زیر علت این موضوع را درک خواهید کرد.
محتاج قصه نیست گرت قصد خون ماست
چون کوی دوست هست، به صحرا چه حاجت است؟
(حافظ)
پایههای آوایی مصراع اول شعر زیر را در جدول زیر آورده‌ایم و همانطور که مشاهده می‌کنید، هرکدام از پایههای آوایی این مصراع مطابق با یکی از اوزان عروضی است و الگوی ثابتی نیز در آنها تکرار نشده است.
| پایه آوایی | خط عروضی | رکن عروضی |
| مُح تا جِ | – – U | مفعولُ |
| قِص صِ نیست | – U – U | فاعِلاتُ |
| گَ رَت قَص دِ | U – – U | مَفاعیلُ |
| خو نِ ماست | – U – | فاعِلُن |
تشخیص همسان یا ناهمسان بودن پایه های آوایی
درک آهنگ و موسیقی شعر به تربیت هوش موسیقیایی و حافظه شنیداری ما وابسته است اما اگر با توجه به درک آهنگ و موسیقی شعر از طریق سماعی نتوانستیم پایههای آوایی یک مصراع را مشخص کنیم و وزن شعر را تشخیص دهیم، باید از طریق دسته‌بندی هجاهای مصرع، پایه‌ها و وزن آن را تشخیص دهیم که در ادامه مطلب، مراحل آن را به صورت عملی و با مثال توضیح می‌دهیم. اگر توانستیم هجاهای مصراع را به صورت تکراری (تکرار یک رکن عروضی) یا تکرار الگویی (تکرار یک الگو از ارکان عروضی) دسته‌بندی کنیم، پایه های آوایی آن همسان تک لختی و دولختی هستند اما اگر تکراری بین هجاهای مصراع نباشد، پایه های آوایی آن ناهمسان هستند.
پیشنهاد می‌کنیم برای یادگیری پایههای آوایی همسان و ناهمسان، فیلم آموزش رایگان پایههای آوایی همسان و ناهمسان در ساختار عروضی شعر فارسی در فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر زیر آورده‌ایم.
مراحل تشخیص ناهمسان یا همسان بودن پایه های آوایی
در فهرست زیر، مراحل تشخیص همسان بودن یا ناهمسان بودن پایه های آوایی یک مصراع را آورده‌ایم.
- یکسان بودن رکن عروضی پایه اول و پایه دوم مصراع: پایههای آوایی همسان
- غیریکسان بودن رکن عروضی دو پایه اول مصراع: لزوم بررسی رکن پایه سوم مصراع (یا ناهمسان یا همسان دولختی)
- غیریکسان بودن رکن عروضی پایه سوم با پایه اول مصراع: پایههای آوایی ناهمسان
- یکسان بودن رکن عروضی پایه سوم با پایه اول مصراع: یا همسان دولختی یا ناهسمان (نیاز به بررسی کل مصراع)
- یکسان بودن رکن عروضی پایه اول با پایه سوم و پایه چهارم با پایه دوم: همسان دولختی
- یکسان نبودن رکن عروضی پایه چهارم با پایه دوم: ناهمسان
در ادامه، چند بیت شعر با وزن ناهمسان را بررسی کردهایم.
مثال ۱
در کادر زیر یک بیت آورده‌ایم و در ادامه، مراحل تشخیص پایه‌ها و همسان یا ناهسمان بودن آن را طی کردهایم.
هر آن زمین که تو یک ره بر او قدم بنهی
هزار سجده برم خاک آن زمین تو را
(ابوسعید ابوالخیر)
در جدول زیر، پایههای آوایی مصراع اول این بیت را مشخص کردهایم و کوتاهی و بلندی هجاهای آن را نیز تعیین کردهایم.
| پایههای آوایی | کوتاهی یا بلندی هجاها |
| هَ ران ز مین | – U – U |
| کِ تُ یِک ره | – – U U |
| بَ رو ق دم | – U – U |
| بِ نَ هی | – U U |
در ادامه بقیه مراحل تشخیص همسان یا ناهمسان بودن پایههای آوایی این شعر را بررسی می‌کنیم.
- یکسانی رکن عروضی پایه اول و پایه دوم: خیر (لزوم بررسی رکن عروضی پایه سوم)
- یکسانی رکن عروضی پایه سوم با پایه اول: آری (لزوم بررسی پایههای بعدی: ناهمسان یا همسان دولختی)
- یکسانی رکن عروضی پایه چهارم با پایه پنجم: خیر
بنابراین پایههای آوایی این شعر، ناهمسان هستند و وزن عروضی آن نیز، «مفاعلن فعلاتن مفاعلن فَعَلن» است.
مثال ۲
در کادر زیر بیت دیگری آورده‌ایم تا با مراحلی که یاد گرفته‌ایم، همسان یا ناهمسان بودن پایههای آن را تشخیص دهیم.
آن دلبری که خوبی بسیار یار اوست
دردا که در دلم همه پیکار کار اوست
(قطران تبریزی)
پایههای آوایی مصراع اول این بیت و کوتاهی و بلندی هجاهای آن را مشخص کردهایم.
| پایههای آوایی | کوتاهی یا بلندی هجاها |
| ءان دل ب | U – – |
| کِ خو بی یِ | U – U – |
| بس یار | U – – U |
| یا ر اوست | – U – |
ادامه مراحلی که باید برای تشخیص همسان یا ناهمسانی پایههای آوایی طی کنیم را نیز در فهرست زیر برای این مصراع بررسی کردهایم.
- یکسان بودن یا نبودن رکن عروضی پایه اول و پایه دوم: غیریکسان (نیاز به بررسی رکن پایه سوم)
- یکسان بودن یا نبودن رکن عروضی پایه سوم و پایه اول: غیریکسان (پایههای آوایی ناهمسان)
بنابراین پایههای آوایی این شعر، ناهمسان هستند و وزن عروضی آن نیز «مفعول فاعلات مفاعیل فاعلن» است.
نکته های مهم تشخیص نوع پایه های آوایی
برای تشخیص درست همسان یا ناهمسان بودن پایههای آوایی باید دو نکته مهم را در نظر داشته باشید که آنها را در فهرست زیر آورده‌ایم و در ادامه همین بخش، هرکدام از آنها را با مثال توضیح می‌دهیم.
- امکان چند نوع تقسیم پایههای آوایی در برخی اشعار
- اولویت پایههای آوایی همسان بر پایههای آوایی ناهمسان
برای درک این نکات در ادامه، آنها را با مثال شعری توضیح دادهایم. پیش از آن می‌توانید با تماشای فیلم آموزش علوم و فنون ۳ پایه دوازدهم همراه با حل سؤالات کنکور در فرادرس، با همه نکات لازم برای تشخیص نوع پایههای آوایی اشعار آشنا شوید. لینک این آموزش را در کادر زیر آورده‌ایم.
امکان چند نوع تقسیم در پایه های آوایی
گاهی در ساماندهی هجاهای یک مصرع و تقسیم آنها در پایههای آوایی بیش از یک روش وجود دارد که این موضوع باعث می‌شود بتوانیم برای یک مصراع، دو وزن متفاوت را در نظر بگیریم. به مثال زیر توجه کنید تا این موضوع را درک کنید.
مثال
در کادر زیر بیتی از مولانا را آورده‌ایم و می‌توانیم پایههای آوایی آن را به دو صورت استخراج کنیم که ما را به دو وزن متفاوت می‌رساند.
هرچند مفلسم نپذیم عقیق خُرد
کان عقیق نادر ارزانم آرزوست
(مولانا)
در جدول زیر، یکی از حالت‌های ساماندهی هجاهای این بیت را آورده‌ایم و مطابق با این ساماندهی، ارکان عروضی آن را نیز مشخص کردهایم.
| پایههای آوایی | خط عروضی | رکن عروضی |
| هر چند مف / کا ن ع قی | – U- – | مستفعلن |
| ل سم ن پ / ق نا د ر | U U – U | مفاعلُ |
| ذی رم ع قی / ءَر زا ن ما | – U – – | مستفعلن |
| ق خرد / ر زوست | – U | فَعَل |
یک حالت دیگر از ساماندهی هجاها و تعیین پایههای آوایی این بیت را نیز در جدول زیر انجام دادهایم.
| پایههای آوایی | خط عروضی | رکن عروضی |
| هر چند / کا ن ع | U- – | مفعولُ |
| مف ل سم ن / قی ق نا د | U – U – | فاعلاتُ |
| پ ذی رم ع / ر ءَر زا ن | U – – U | مفاعیلُ |
| قی ق خرد / ما ر زوست | – U – | فاعلن |
اولویت پایه های همسان بر ناهمسان
چنانچه در تعیین پایههای آوایی یک شعر بتوانیم آنها را به دو حالت همسان و ناهمسان تقطیع و ساماندهی کنیم، باید هجاهای آن را طوری دسته‌بندی و از یکدیگر جدا کنیم که پایههای آوایی آن همسان باشند. در مبحث عروض، این یک اصل است که پایههای آوایی همسان بر پایههای آوایی ناهمسان برتری دارند.
مثال
پایههای آوایی بیت زیر را می‌توانیم با توجه به نوع دسته‌بندی هجاهای آن، به دو صورت همسان یا ناهمسان تقسیم کنیم. در جدول‌های پس از کادر، همین کار را انجام دادهایم و همچنین مشخص کردهایم که شیوه درست تقسیم پایههای آوایی این بیت، کدام است.
دور از رخ تو دم به دم از گوشه چشمم
سیلاب سرشک آمد و طوفان بلا رفت
(حافظ)
در جدول زیر هجاهای مصراع‌های این بیت را به صورت «سه تایی / چهارتایی / چهارتایی / سه تایی» دسته‌بندی کردهایم و به وزن عروضی ناهمسان «مفعول مفاعیل مفاعیل فعولن» رسیده‌ایم.
| پایههای آوایی | خط عروضی | رکن عروضی |
| دو رز رُ / سی لا ب | U – – | مفعولُ |
| خ تُ دم بِ / س رش کا مَ | U – – U | مفاعیلُ |
| دَ مز گو شِ / دُ طو فا ن | U – – U | مفاعیلُ |
| یِ چش مم / ب لا رفت | – – U | فعولن |
هجاهای مصراع‌های همین بیت را در جدول زیر به صورت «چهارتایی /چهارتایی / چهارتایی / دو تایی» دسته‌بندی کردهایم و این بار وزن عروضی پایههای آوایی همین شعر، همسان شده است بنابراین باید این نوع تقطیع هجایی و ارکانی را برای این شعر، استفاده کنیم.
| پایههای آوایی | خط عروضی | رکن عروضی |
| دو رز رُ خ | U U – – | مستفعلُ |
| ت دم ب د | U U – – | مستفعلُ |
| مز گو ش ی | U U – – | مستفعلُ |
| چش مم | – – | مستف |
یادگیری پایه های آوایی و وزن شعر با فرادرس
تا اینجا یاد گرفتیم پایه های آوایی ناهمسان چه هستند و مثال های شعری آن را نیز بررسی کردیم. وزن عروضی یکی از مهم‌ترین ارکان شعر فارسی است و بار اصلی موسیقی شعر کهن فارسی بر عهده آن است. از نظر ارزش واحدهای درسی نیز، وزن شعر یکی از مهم‌ترین مباحث علوم و فنون ادبی است. شاید در نگاه اول، تشخیص وزن شعر یا پایههای آوایی آن دشوار و ناممکن به نظر برسد اما با یادگیری درست و استفاده از روش مناسب و همچنین کمی تمرین، پس از مدتی کوتاه، در تشخیص سماعی یا نوشتاری وزن شعر، ماهر خواهید شد. به همین دلیل در این بخش برخی از فیلم‌های آموزشی فرادرس را آورده‌ایم که برای یادگیری وزن شعر و تشخیص آن بسیار مفید هستند.
همچنین برای استفاده از آموزش‌های دارای حل سؤالات کنکور، می‌توانید از آموزش‌های زیر استفاده کنید.
برای دسترسی به آموزش‌های جامع ادبیات و همچنین دیگر دورس رشته انسانی می‌توانید از مجموعه آموزش‌های زیر بهره‌مند شوید.
مراحل تشخیص پایه های آوایی و وزن شعر
اگر به روش سماعی (شنیداری) نمی‌توانید پایههای آوایی و وزن عروضی اشعار را تشخیص بدهید هیچ مشکلی وجود ندارد زیرا با طی کردن مراحلی که در این بخش توضیح می‌دهیم، به راحتی می‌توانید پایههای یک مصراع و بیت و وزن آن را تشخیص دهید.
- خواندن درست مصراع و نوشتن آن مطابق با خوانش
- تعیین نوع هجاهای موجود در هر مصراع (کوتاهی یا بلندی هجاها)
- یافتن مرز بین هجاها (تعیین پایههای آوایی)
- تطابق هر پایه آوایی با یکی از ارکان عروضی
در ادامه هرکدام از این مراحل را با مثال توضیح می‌دهیم. پیش از آن پیشنهاد می‌کنیم فیلم آموزش رایگان وزن شعر در علوم و فنون ادبی ۱ پایه دهم در فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر زیر آورده‌ایم.
خواندن درست مصراع و نگارش مطابق با خوانش
در این مرحله باید هر مصراع را به درستی بخوانیم و آن را درست مطابق با خوانش خود بنویسیم. البته در حین نوشتن، آن را هجابندی نیز می‌کنیم. منظور از هجابندی نیز همان بخش‌بندی است که در دبستان آموختیم هر کلمه را بخش‌بندی کنیم. برای مثال در کادر زیر یک بیت آورده‌ایم و خوانش و نگارش درست آن برای تشخیص وزن عروضی را نیز انجام دادهایم.
به می سجاده رنگین کن گرت پیر مغان گوید
که سالک بی‌خبر نبود ز راه و رسم منزل‌ها
(حافظ)
در کادر زیر هر دو مصراع این بیت را به درستی خوانده‌ایم و همانطور که می‌خوانیم، نوشته‌ایم. در حین خوانش و نگارش درست این بیت، آن را هجابندی نیز کردهایم.
بِ مِی سَج جا دِ رَن گین کن گَ رَت پی رِ مُ غان گو ید
کِ سا لِک بی خَ بر نَب وَد زِ را هُ رَس مِ مَن زِل ها
تعیین نوع هجاها
بعد از خوانش درست مصراع و نوشتن و هجابندی آن مطابق با خوانش درست، باید نوع هر هجا را نیز تعیین کنیم. منظور از نوع هجا، کوتاهی یا بلندی هجا است که در فهرست زیر، مشخص کردهایم در چه صورتی هجا، کوتاه یا بلند یا کشیده است.
پیشنهاد می‌کنیم برای یادگیری هجا و تقطیع هجایی، فیلم آموزش هجا و تقطیع هجایی پایه‌ای برای تقویت خواندن، نوشتن و تقویت وزن شعر در فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر پس از فهرست آورده‌ایم.
- کوتاه (U): صامت + مصوت کوتاه
- بلند (-): صامت + مصوت بلند / صامت + مصوت کوتاه + مصوت بلند
- کشیده (-U): صامت + مصوت کوتاه + صامت + صامت / صامت + مصوت بلند + یک یا چند صامت
نکته ۱: هجاهای پایانی هر مصراع در صورت کوتاه یا کشیده بودن نیز هجای بلند محسوب می‌شوند.
نکته ۲: منظور از صامت، همه حروف الفبا و همزه (ء) است. مصوت‌های کوتاه «-َ / -ِ / -ُ» و مصوت‌های بلند، «او / آ / ای» هستند.
نکته ۳: اگر هجایی با «اَ، اِ، اُ» شروع شده باشد در واقع از «صامت (همزه) + مصوت کوتاه» ساخته شده است. هر هجایی که با «آ» شروه شده نیز در واقع «صامت (همزه) + مصوت بلند (ا)» است.
نکته ۴: صامت «ن» بعد از مصوت‌های بلند در پایان هجا را در تعیین نوع هجا، محسوب نمی‌کنیم. برای مثال هجای «آن» را «صامت همزه + مصوت بلند آ» و هجایی بلند در نظر می‌گیریم.
مثال
در کادر زیر یک بیت آورده‌ایم و پس از خوانش و نگارش درست آن، در ادامه، نوع هر هجا از آن را نیز مشخص کردهایم.
ذره‌ای اندوه تو از هر دو عالم خوشتر است
هر که گوید نیست، دانی کیست آن کس کافر است
(عطار)
ذَر رِ ای ءَن دو هِ تُ ءَز هر دو عا لم خُش تَ رَست
هر کِ گو یَد نیست دا نی کیست ءان کس کا ف رست
در جدول زیر، کوتاهی یا بلندی همه هجاهای مصراع اول این بیت را مشخص کردهایم.
| هجاها | واج‌های هجا | نوع هجا |
| ذَ | صامت + مصوت کوتاه | U |
| رِ | صامت + مصوت کوتاه | U |
| ءی | صامت + مصوت بلند | _ |
| ءَن | صامت + مصوت کوتاه + صامت | _ |
| دو | صامت + مصوت بلند | _ |
| هِ | صامت + مصوت کوتاه | U |
| تُ | صامت + مصوت کوتاه | U |
| ءَز | صامت + مصوت کوتاه + صامت | _ |
| هَر | صامت + مصوت کوتاه + صامت | _ |
| دو | صامت + مصوت بلند | _ |
| عا | صامت + مصوت بلند | _ |
| لَم | صامت + مصوت کوتاه + صامت | _ |
| خُش | صامت + مصوت کوتاه + صامت | _ |
| تَ | صامت + مصوت کوتاه | U |
| رَست | صامت + مصوت کوتاه + صامت + صامت | _ |
یافتن مرز بین هجاها یا پایه های آوایی
در این مرحله باید پس از تعیین کردن نوع هجاهای مصراع، سعی کنیم با توجه به نظمی که میان هجاهای یک مصراع وجود دارد، مصراع را به سه یا چهار بخش تقسیم کنیم. می‌توانید با نوشتن واژه‌های «کوتاه، بلند و کشیده» برای هجاهای مصراعها این نظم را پیدا کنید اما بهتر است از خط عروضی یعنی «U / _» استفاده کنید تا تشخیص شباهت و نظم میان آنها ساده‌تر شود.
مثال
شعری که در کادر زیر آورده‌ایم را هجابندی کردهایم و نوع هجاهای آن را نیز مشخص کردهایم. بعد از آن با توجه به نظمی که در ترتیب انواع هجاهای این مصراع وجود دارد، پایه های آوایی آن را مشخص کردهایم.
دل هر که صید کردی نکشد سر از کمندت
نه دگر امید دارد که رها شود ز بندت
(سعدی)
دِ لِ هَر کِ صید کَر دی نَ کِ شد سَ رز کَ مَن دَت
کوتاه / کوتاه / بلند / کوتاه / کشیده (یک بلند و یک کوتاه) / بلند / بلند / کوتاه / کوتاه / بلند / کوتاه / بلند / کوتاه / بلند / بلند
نَ د گر ءُ مید دا رد ک ر ها ش ود ز بن دت
کوتاه / کوتاه / بلند / کوتاه / کشیده (یک بلند و یک کوتاه) / بند / بلند / کوتاه / کوتاه / بلند / کوتاه / بلند / کوتاه / بلند / بلند
می‌توانیم هجاهای هرکدام از مصراع‌های بیت زیر را به چهار بخش تقسیم کنیم. یعنی هر چهار هجای هر مصراع را در یک دسته‌بندی قرار بدهیم و به این ترتیب پایههای آوایی آن نیز مشخص می‌شوند. در جدول زیر، پایههای هر دو مصراع را با خط عروضی آنها مشخص کردهایم.
| پایههای آوایی مصراع اول | پایههای آوایی مصراع دوم | خط عروضی |
| د ل هر ک | ن د گر ءُ | U – U U |
| صید کر دی | مید دار رد | – – U- |
| ن ک شد س | ک ر ها ش | U – U U |
| رز ک من دت | ود ز بن دت | – – U – |
تطابق پایه های آوایی با ارکان عروضی
هرکدام از پایههای آوایی مصراعها با یکی از ارکان عروضی تطابق دارند. ما این ارکان عروضی که وزن شعر را می‌سازند را با نام‌هایی مانند «مفاعلن»، «فعلاتن» و… می‌شناسیم. با شناخت کوتاهی و بلندی هجاهای هرکدام از این اکان عروضی می‌توانید آنها را با پایههای آوایی هر مصراعی مقایسه کنید و از این طریق، هم همسان یا ناهمسان بودن پایه ها و هم وزن عروضی کل شعر را تشخیص می‌دهید. در این بخش ابتدا با ترتیب هجاهای ارکان عروضی آشنا می‌شویم و سپس تطابق پایه‌ها و ارکان را با مثال و به صورت عملی یاد می‌گیریم.
ارکان عروضی با ترتیب هجا
در جدول زیر، رکنهای عروضی پرکاربرد شعر فارسی را با ترتیب هجاهای آنها آورده‌ایم. با استفاده از این جدول می‌توانید ترتیب هجاهای پایههای اشعار مختلف را با ترتیب هجاهای این ارکان مقایسه کنید و از طریق، وزن عروضی هر پایه و کل شعر را تشخیص دهید.
| ارکان عروضی | خط عروضی |
| فَع | – |
| فَعَل | U – |
| فَعْلُن | – – |
| فَعَلُن | U U – |
| مفعولُ | – – U |
| فَعولُن | U – – |
| فَعْلان | – – |
| فاعِلُن | – U – |
| مَفاعِلُ | U – U – |
| مَفاعیلُ | U – – U |
| مَفعولُن | – – – |
| فَعَلاتُ | U – U U |
| فاعِلاتُ | U – U – |
| مُستَفعِلُ | U U – – |
| مُستَفعِلُن | – U – – |
| فَعَلاتُ | U – U U |
| فَعَلاتُن | – – U U |
| فاعِلاتُ | U – U – |
| فاعَلاتُن | – – U – |
| مَفاعِلُن | – U – U |
| مُفتَعِلُن | – U U – |
| مَفاعیلُن | – – – U |
سؤالات متداول پایههای ناهمسان
تا اینجا یاد گرفتیم پایه های آوایی ناهمسان چه هستند و چگونه آنها را تشخیص دهیم. در این بخش به پرسش‌های متداول درباره این پایه های آوایی پاسخ می‌دهیم تا ابهامی در این زمینه برای شما باقی نماند.
پیش از آن برای توضیح درس پایه های آوایی ناهمسان دوازدهم می‌توانید فیلم آموزش علوم و فنون ادبی ۳ پایه دوازدهم در فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر زیر آورده‌ایم.
پایه های آوایی ناهمسان علوم فنون دوازدهم انسانی چه هستند؟
پایه های آوایی ناهمسان که در علوم و فنون دوازدهم انسانی یا همان علوم و فنون ادبی ۳ با آنها آشنا می‌شویم، همان پایههای آوایی ناهمسانی هستند که در این مطلب آنها را معرفی کردیم. یعنی اگر رکن عروضی پایه های آوایی یک مصراع، تکراری یا الگویی تکراری نباشد، ناهمسان است.
فرق پایه های آوایی همسان و پایه های آوایی ناهمسان چیست؟
پایه های آوایی همسان یعنی پایه‌هایی که رکن عروضی آنها یکی است یا الگوی ثابتی دارد اما پایه های آوایی ناهمسان، پایه‌هایی هستند که رکن عروضی هرکدام از آنها با دیگری متفاوت است. برای مثال، «مستفعلن مستفعلن مستفعلن مستفعلن» و «فاعلاتن فعلاتن فاعلاتن فعلاتن» همسان هستند اما «مفعول فاعلات مفاعیلن» ناهمسان است.
تمرین پایه های آوایی ناهمسان با جواب
حال که یاد گرفتیم پایه های آوایی ناهمسان چه هستند و چگونه آنها را تشخیص دهیم در این بخش با حل چند تمرین تشریحی، این پایههای آوایی را بهتر می‌شناسیم.
شبی که ماه مراد از افق شود طالع
بود که پرتو نوری به بام ما افتد
(حافظ)
پایههای آوایی این بیت از حافظ، ناهمسان هستند. در فهرست زیر، پایههای آوایی هر دو مصراع این بیت را با وزن عروضی آنها مشخص کردهایم.
- مصراع اول: ش بی ک ما (مفاعلن) ه م راد ءَز (فعلاتن) ءُ فق ش ود (مفاعلن) طا لع (فعْلن)
- مصراع دوم: ب ود ک پر (مفاعلن) ت و نو ری (فعلاتن) ب با م ما (مفاعلن) ءُف تد (فعْلن)
چه خوش صید دلم کردی بنازم چشم مستت را
که کس مرغان وحشی را از این خوشتر نمی‌گیرد
(حافظ)
غم تو خجسته بادا که غمی است جاودانی
ندهم چنین غمی را به هزار شادمانی
(عمعق بخاری)
تفاوت وزن این دو بیت در تک لختی و دولختی بودن پایههای آوایی آنها است اما هر دو آنها دارای پایههای آوایی همسان هستند. در فهرست زیر، پایههای هرکدام از این ابیات را تقطیع هجایی و ارکانی کردهایم تا وزن هریک و تفاوت آنها با یکدیگر را بهتر درک کنید.
- بیت اول: همسان تک لختی: چ خُش صی د (مفاعیلن) د لم کر دی (مفاعیلن) ب نا زم چش (مفاعیلن) م مس تت را (مفاعیلن) / ک کس مر غا (مفاعیلن) ن وح شی را (مفاعیلن) ءَ زین خُش تر (مفاعیلن) ن می گی رد (مفاعیلن)
- بیت دوم: همسان دولختی: غ م تُ خُ (فعلات) جس ت با دا (فاعلاتن) ک غ میست (فعلات) جا و دا نی (فاعلاتن) / ن د هم چ (فعلات) نین غ می را (فاعلاتن) ب ه زار (فعلات) شا د ما نی (فاعلاتن)
تو مستان را نمی‌گیری پریشان را نمی‌گیری
خنک آن را که می‌گیری که جانم مست ایشانست
(مولانا)
در عشق و بلاش جان و دل را
حقا که جز از حذر حذر نیست
(سنایی)
پایههای آوایی بیت اول و دوم این سؤال از نظر همسان و ناهمسانی با هم تفاوت ندارند. در فهرست زیر، نوع پایههای آوایی این دو بیت و خود پایههای آوایی آنها را با وزن عروضی آنها قرار دادهایم.
- بیت مولانا: پایههای آوایی همسان تک لختی: تُ مس تان (مفاعیلن) ن می گی ری (مفاعیلن) پ ری شان را (مفاعیلن) ن می گی ری (مفاعیلن) / خ نک ءان را (مفاعیلن) ک می گی ری (مفاعیلن) ک جا نم مس (مفاعیلن) ت ءای شا نست (مفاعیلن)
- بیت سنایی: پایههای آوایی ناهمسان: در عش قُ (مفعول) ب لاش جا (مفاعلن) ن دل را (فعولن) / حق قا ک (مفعول) ج ءَز ح ذر (مفعلن) ح ذر نیست (فعولن)
وه که با این عمرهای کوته بی‌اعتبار
این همه غافل شدن از چون منی شیدا چرا؟
(شهریار)
در فهرست زیر مراحل لازم برای تشخیص وزن و نوع پایههای این شعر را آورده و توضیح دادهایم.
- خوانش و نگارش درست و هجابندی: وه کِ با ءی نُمر ها یِ کو تَ هِ بی یِ تِ بار / ءین ه مِ غا فل شُ د نز چُن م نی شی دا چ را
- تشخیص بلندی یا کوتاهی هر هجا: وه (بلند) ک (کوتاه) با (بلند) ءی (بلند) نمر (کشیده) ها (بلند) ی (کوتاه) کو (بلند) ت (کوتاه) ه (کوتاه) بی (بلند) ی (کوتاه) ت (کوتاه) بار (بلند) / ءین (بلند) ه (کوتاه) م (کوتاه) غا (بلند) فل (بلند) ش (کوتاه) د (کوتاه) نز (بلند) چُن (بلند) م (کوتاه) نی (بلند) شی (بلند) دا (بلند) چ (کوتاه) را (بلند)
- دسته بندی هجاهای هر مصراع: مصراع اول: وه ک با ءی / نمر ها ی / کو ت ه بی / ی ت بار / مصراع دوم: ءین ه م غا / فل ش د نز / چن م نی شی / دا چ را
- تشخیص رکن عروضی هر پایه: وه ک با ءی (فاعلاتن) نمر ها ی (فاعلاتن) کو ت ه بی (فاعلاتن) ی ت بار (فاعلن) / ءین ه م غا (فاعلاتن) فل ش د نز (فاعلاتن) چن م نی شی (فاعلاتن) دا چ را (فاعلن)
- بررسی تفاوت یا یکسانی رکن عروضی پایههای آوایی: یکسانی پایههای آوایی (پایههای آوایی همسان)
در عشق تو خمارم در سر ز تو می دارم
از حسن جمالات پرخرم تو جانا
تو کعبه عشاقی شمس الحق تبریزی
زمزم شکر آمیزد از زمزم تو جانا
در همه اشعار، وزن عروضی کل مصراعها و به طور کلی، وزن کل شعر، با وزن مصراع اول یکی است. در فهرست زیر، پایههای آوایی هر چهار مصراع این شعر را تقطیع هجایی و ارکانی کردهایم تا وزن عروضی آن و همسان یا ناهمسان بودن آنها را درک کنید.
- مصراع اول: در عشق (مفعول) ت خم ما رم (مفاعیلن) در سر ز (مفعول) ت می دا رم (مفاعیلن)
- مصراع دوم: ءز حس ن (مفعول) ج ما لا ت (مفاعیلن) پر خر ر (مفعول) م ت جا نا (مفاعیلن)
- مصراع سوم: ت کع ب (مفعول) ی عش شا قی (مفاعیلن) شم سل ح (مفعول) ق تب ری زی (مفاعیلن)
- مصراع چهارم: زم زم ش (مفعول) ک را می زد (مفاعیلن) ءز زم ز (مفعول) م ت جا نا (مفاعیلن)
همانطور که مشاهده می‌کنید در هر مصراع از این شعر الگویی از ارکان عروضی یعنی تکرار دو رکن «مفعول» و «مفاعیلن» وجود دارد بنابراین، پایههای آوایی این شعر، همسان دولختی هستند.
نمونه سؤال پایه های آوایی ناهمسان
حال که یاد گرفتیم پایه های آوایی ناهمسان چیست و مثال آنها را در شعر با هم بررسی کردیم، می‌توانید در آزمون زیر شرکت کنید. این آزمون از ده پرسش چهارگزینه‌ای تشکیل شده است و برای پاسخ دادن به آنها باید گزینه درست مورد نظر خود در هر پرسش را انتخاب و روی آن کلیک کنید. سپس روی گزینه «مشاهده گزینه صحیح» کلیک کنید تا پاسخ درست همان سؤال را مشاهده کنید. برای دسترسی به پاسخ‌های تشریحی نیز کافی است همین مراحل را انجام دهید. با ثبت هر یک جواب درست، یک امتیاز دریافت می‌کنید و امتیاز نهایی خود را در پایان آزمون یعنی پس از ثبت پاسخ همه پرسش‌ها و با کلیک بر گزینه «دریافت جواب آزمون» مشاهده خواهید کرد.
۱. پایه های آوایی کدام‌یک از گزینه‌های زیر از نظر همسان یا ناهمسان بودن، با بقیه گزینه‌ها متفاوت است؟
در دیر مغان آمد یارم قدحی در دست
مست از می و می‌خواران از نرگس مستش، مست
(حافظ)
آب معکوس در میان شراب
نام آن نازنین سرمستست
(خواجوی کرمانی)
چو طفلان هفته‌ای یک روز آزادی نمی‌خواهم
بدل با روز شنبه می‌کنم آدینه خود را
(صائب تبریزی)
هر قضایی سببی دارد و من در غم دوست
اجلم می‌کشد و درد فراقش سبب است
(سعدی)
در فهرست زیر، پایههای آوایی گزینه‌های این سؤال و ارکان عروضی هرکدام را مشخص کردهایم تا تفاوت آنها با یکدیگر را درک کنید.
- گزینه اول: در دی ر (مفعول) مُ غا نا مد (مفاعیلن) یا رم قَ (مفعول) دَ حی دَر دست (مفاعیلن) / مس تز مِ (مفعول) یُ مِی خا را (مفاعیلن) نز نر گِ سِ (مفعول) مس تش مست (مفاعیلن)
- گزینه دوم: ءا بِ مَع کوس (فاعلاتن) در مِ یا (مفاعلن) نِ شَ راب (فعلن) / نا مِ ءان نا (فاعلاتن) زَ نی نِ سَر (مفاعلن) مَس تَست (فعلن)
- گزینه سوم: چُ طف لان هف (مفاعیلن) تِ ای یک روز (مفاعیلن) ءا زا دی (مفاعیلن) نِ می خا هَم (مفاعیلن) / بَ دل با رو (مفاعیلن) زِ شن بِ می (مفاعیلن) کُ نَم ءا دی (مفاعیلن) نِ خُد را (مفاعیلن)
- گزینه چهارم: هر قَ ضا یی(فعلاتن) سَ بَ بی دا (فعلاتن) رَ دُ من در (فعلاتن) غَ مِ دوست (فَعَلن) / ءَ جَ لَم می (فعلاتن) کُ شَ دُ در (فعلاتن) دِ فِ را قش (فعلاتن) سَ بَ بست (فَعَلن)
۲. در کدام گزینه، پایههای آوایی ناهمسان وجود دارد؟
سجده کنم پیشکش آن قد و بالا چه شود
دیده کنم پیشکش آن دل بینا چه شود
(مولانا)
تا تو در اثبات و محوی مبتلایی، فرخ آن کس
کو از این هر دو کناری جست و ناگه از میان شد
(عطار)
چه چیز است رخساره و زلف دلبر
گل مشکبوی و شب روز پرور
(عنصری)
گر دیگر است مردم و گل دیگر
این را بهشت نیز دگرگون است
(ناصرخسرو)
در فهرست زیر پایههای آوایی گزینه‌های این سؤال و وزن عروضی آنها را مشخص کردهایم تا همسانی یا ناهمسانی آنها را درک کنید.
- گزینه اول: سَج دِ کُ نَم (مفتعلن) پیش کِ شِ ءان (مفتعلن) قَ دُ با (مفتعلن) لا چِ شَ ود (مفتعلن) / دی دِ کُ نم (مفتعلن) پیش کِ شِ ءان (مفتعلن) دِ ل بی (مفتعلن) نا چِ شَ ود (مفتعلن)
- گزینه دوم: تا تُ در اث (فاعلاتن) با تُ مح وی (فاعلاتن) مب ت لا یی (فاعلاتن) فر رُ خان کس (فاعلاتن) / کو ءَ زین هر (فاعلاتن) دو کِ نا ری (فاعلاتن) جس تُ نا گَ (فاعلاتن) هز م یان شد (فاعلاتن)
- گزینه سوم: چِ چی زست (فعولن) رخ سا (فعولن) ر ءُ زل (فعولن) ف دل بر (فعولن) / گ ل مشک (فعولن) بو یُ (فعولن) ش بِ روز (فعولن) پر ور (فعولن)
- گزینه چهارم: گر دی گ (مفعول) رست مر د (فاعلات) م گل دیگر (مفاعیلن) / ءین را (مفعول) ب هشت نیز (فاعلات) د گر گو نست (مفاعیلن)
۳. پایههای آوایی کدام گزینه ناهمسان هستند؟
از چشم پرخمار خوابم ربوده یار
ترسد مگر شبی آید به خواب من
(بلنداقبال)
ای راه و رسمت خسروی ای نظم و نثرت معنوی
ای حزم و عزم تو قوی، ای خلق و خلق تو حسن
(امیر معزی)
آنچه به غفلت گذشت، عمر نخواندم
عمر دگر خواهم از خدا به غرامت
(شهریار)
ماهی و چون عیان شوی شمع هزار مجلسی
سروی و چون روان شوی، شور هزار لشکری
(خاقانی)
پایههای آوایی گزینه‌های این سؤال را در فهرست زیر مشخص کردهایم تا همسان یا ناهمسان بودن آنها را درک کنید.
- گزینه اول: (همسان دولختی) ءَز چش م (مفعول) پر خ مار (فاعلن) خا بم ر (مفعول) بو د یار (فاعلن) / تر سد م (مفعول) گر ش بی (فاعلن) ءا ید ب (مفعول) خا ب من (فاعلن)
- گزینه دوم: (همسان تک لختی) ءی را ه رس (مستفعن) مت خس ر وی (مستفعلن) ءی نظ م نث (مستفعلن) رت مع ن وی (مستفعلن) / ءی حز م عز (مستفعلن) م ت ق وی (مستفعلن) ءی خل ق خل (مستفعلن) ق تُ ح سن (مستفعلن)
- گزینه سوم: (ناهمسان) ءان چ بِ غف (مفتعلن) لت گُ ذشت (فاعلات) عمر ن خان (مفتعلن) دم (فع) / عم ر د گر (مفتعلن) خا ه مز خ (فاعلات) دا ب غ را (مفتعلن) مت (فع)
- گزینه چهارم: (همسان دولختی) ما هی یُ چُن (مفتعلن) ع یان ش وی (مفاعلن) شم عِ ه زار (مفتعلن) مج ل سی (مفاعلن) / سر وی ی چُن (مفتعلن) رو وان ش وی (مفاعلن) شو ر ه زار (مفتعلن) لش ک ری (مفاعلن)
۴. پایههای آوایی همه گزینه‌های موجود در این سؤال به جز کدام گزینه، ناهسمان هستند؟
نظری فگن به حالم که ز دست رفت کارم
به کسم مکن حواله که به جز تو کس ندارم
(ابوسعید ابوالخیر)
بر فرق من نشین که ز بس عزت
هم تاج و هم کلاه منی امشب
(امیرخسرو دهلوی)
ای گربه تو را چه شد که ناگاه
رفتی و نیامدی دگر باز
(پروین اعتصامی)
ای خواجه دل تو شادمان باد
جان تو همیشه در امان باد
(مسعود سعد سلمان)
در فهرست زیر، پایههای آوایی اشعار موجود در همه گزینه‌های این سؤال را با وزن عروضی آنها مشخص کردهایم.
- گزینه اول: (همسان دولختی) ن ظ ری ف (فعلات) گن ب حا لم (فاعلاتن) ک ز دست (فعلات) رفت کا رم (فاعلاتن) / ب ک سم م (فعلات) کن ح وا ل (فاعلاتن) ک ب جز تُ (فعلات) کس ن دا رم (فاعلاتن)
- گزینه دوم: (ناهمسان) بر فر ق (مفعول) من ن شین ک (فاعلات) ز بس عز زت (مفاعیلن) / هم تا ج (مفعول) هم ک لا ه (فاعلات) م نی ام شب (مفاعیلن)
- گزینه سوم: (ناهمسان) ءِی گر ب (مفعول) ت را چ شد (مفاعلن) ک نا گاه (فعولن) / رف تی یُ (مفعول) ن یا م دی (مفاعلن) د گر باز (فعولن)
- گزینه چهارم: (ناهمسان) ءِی خا ج (مفعول) د ل تُ شاد (مفاعلن) د مان باد (فعولن) / جا ن ت (مفعول) ه می ش د (مفاعلن) ر مان باد (فعولن)
۵. پایههای آوایی کدام‌یک از گزینه‌های زیر با دیگر گزینه‌ها از نظر همسان یا ناهمسان بودن، تفاوت دارد؟
به زبان چرب جانا بنواز جان ما را
به سلام خشک خوش کن دل ناتوان ما را
(خاقانی)
جهانا همانا فسونی و بازی
که بر کس نپایی و با کس نسازی
(دقیقی)
صبر مرا بر هم زدی بر هم زدی
عقل مرا رهزن شدی رهزن شدی
(مولانا)
دین و دل بر باد دادم رخت جان بر در نهادم
از جهان بیرون فتادم از خودی خود برستم
(عطار)
مشاهده پاسخ تشریحی برخی از سوالات، نیاز به عضویت در مجله فرادرس و ورود به آن دارد.
۶. پایههای آوایی بیت زیر را در کدام‌یک از گزینه‌های زیر درست تقطیع کردهایم و نوع آن را نیز درست حدس زده‌ایم؟
برگشت چرخ با من بیچاره
وآهنگ جنگ دارد و پتیاره
(کسایی)
ناهمسان:
بر گشت / چرخ با م / ن بی چا ر
وا هن گ / جنگ دا ر / د پت یا ر
همسان:
بر گش / ت چرخ با / م ن بی چا ر
وا آهن / گ جن گ دا / رد پت یا ر
ناهمسان:
برگشت / چرخ با م / ن بی چا ر
وا هن گ / جنگ دا رد / پت یا ر
همسان:
بر گ شت / چرخ با من / بی چا ر
وا هنگ جن/ گ دا رد و / پت یا ر
مشاهده پاسخ تشریحی برخی از سوالات، نیاز به عضویت در مجله فرادرس و ورود به آن دارد.
۷. در هرکدام از گزینه‌های زیر، دو بیت آورده‌ایم که وضعیت پایههای آوایی آنها مشابه هم است. در کدام گزینه بین نوع پایههای آوایی دو بیت، تفاوت وجود دارد؟
هرکه در راه حقیقت از حقیقت بی‌نشان شد
مقتدای عالم آمد پیشوای انس و جان شد
(عطار)
نه ز نورم نه ز ظلمت نه ز جوهر نه ز عنصر
نه ز تختم نه ز فوقم ملک کان و مکانم
(سنایی)
ای مردمان بگویید آرام جان من کو
راحت‌فزای هرکس، محنت‌رسان من کو
(انوری)
ای مونس روزگار چونی بی‌من
ای همدم غمگسار چونی بی‌من
(مولانا)
بیار آن می که پنداری روان یاقوت نابستی
و یا چون برکشیده تیغ پیش آفتابستی
(رودکی)
چو دولت جوان و چو دانش به نیرو
چو آتش بلند و چو دریا توانگر
(عنصری)
کاهلانیم و تویی حج ما پیکار ما
خفتگانیم و تویی دولت بیدار ما
(مولانا)
جهان فرتوت باز جونی از سر گرفت
به سر ز یاقوت سرخ، شقایق افسر گرفت
(خاقانی)
مشاهده پاسخ تشریحی برخی از سوالات، نیاز به عضویت در مجله فرادرس و ورود به آن دارد.
۸. کدام گزینه درباره ارتباط ارکان عروضی با نوع پایههای آوایی یک شعر درست است؟
اگر یک رکن عروضی در کل پایه های آوایی یک مصراع از شعر، تکرار شده باشد، یعنی پایه های آوایی آن شعر از نوع همسان تک لختی هستند.
اگر وزن عروضی یک شعر، وزنی مانند «فاعلاتن فاعلن فاعلاتن فاعلن» باشد یعنی از تکرار یک رکن عروضی خاص ساخته نشده باشد، باید آن را دارای پایه های آوایی ناهمسان بدانیم.
پایههای آوایی با وزن عروضی و ارکان عروضی متفاوت هستند و میان این دو مبحث ارتباطی وجود ندارد. در واقع، در مراحل تشخیص موسیقی شعر، پایه های آوایی، یک مرحله پیش از تقطیع ارکان عروضی هستند.
اگر رکنی عروضی در همه پایه های آوایی یک مصراع از شعر تکرار نشده باشد یا نظم و الگوی مشخصی در تکرار ارکان عروضی در یک بیت وجود نداشته باشد، باید پایههای آوایی آن شعر را همسان بدانیم.
۹. پایههای آوایی کدام‌یک از گزینه‌های زیر، همسان دولختی هستند؟
چو مردنی شدم ز غم، چه جویم از کسی دعا
که از دعای مردمان حیات کس فزون نشد
(امیرخسرو دهلوی)
از دستت از آتش بود ما را ز گل مفرش بوَد
هرچ از تو آید خوش بود، خواهی شفا خواهی الم
(خواجه عبدالله انصاری)
دوست بر دوست رفت، یار به نزدیک یار
خوشتر از این در جهان، هیچ نبوده است کار
(ابوسعید ابوالخیر)
دل نرم کن به آتش و از بابزن مترس
کز تخم مردمانْت برون است پرّ و بال
(کسایی)
مشاهده پاسخ تشریحی برخی از سوالات، نیاز به عضویت در مجله فرادرس و ورود به آن دارد.
۱۰. در کدام گزینه ابتدا یک بیت با پایههای آوایی همسان تک لختی و سپس یک بیت با پایههای آوایی ناهمسان قرار دادهایم؟
بر خصم نشان باشد بر دشمن اثر ماند
تا تیغ به کف داریتا خود به سر داری
(فرخی سیستانی)
چو بستی در به روی من به کوی صبر رو کردم
چو درمانم نبخشیدی به درد خویش خو کردم
(شهریار)
دست فشانم چو شجر، چرخ‌زنان همچو قمر
چرخ من از رنگ زمین، پاک‌تر از چرخ سما
(مولانا)
هر فرش که گستری ز حشمت
ممکن نشود که درنوردند
(مسعود سعد سلمان)
جز آن که مستی عشقست هیچ مستی نیست
همین بلات بس است ای به هر بلا خرسند
(رودکی)
روز و شب از خیالت با دل خویش دارم
کنجی و گفتگویی، صبری و انتظاری
(محتشم کاشانی)
چه می‌پرسی رهی از داغ و درد سینه‌سوز من
که روز و شب هم‌آغوش تبم با یاد آغوشی
(رهی معیری)
از پس پنجاه سال، عشق به ما چون فتاد
از بر ما رفته بود روی به ما چون نهاد
(امیر معزی)
مشاهده پاسخ تشریحی برخی از سوالات، نیاز به عضویت در مجله فرادرس و ورود به آن دارد.
جمع بندی پایههای ناهمسان
در این مطلب از مجله فرادرس یاد گرفتیم پایه های آوایی ناهمسان چیست و در خلال آن همه مباحث درس پایه های آوایی ناهمسان علوم فنون دوازدهم را توضیح دادهایم. همچنین مثال شعر با وزن های ناهمسان را معرفی و بررسی کردیم. در ادامه به معرفی روش های تشخیص وزن و پایههای شعر پرداختیم و انواع پایههای آوایی همسان و ناهمسان را با مثال شناختیم. در پایان مطلب نیز سؤالاتی چهارگزینه‌ای قرار دادیم و در آن، چند بیت شعر با وزن ناهمسان را با جواب کامل بررسی کردهایم تا این درس را بهتر درک کنید.
source