سبک عراقی از اوایل قرن هفتم تا اوایل قرن دهم یعنی به مدت سیصد سال سبک غالب آثار ادبی فارسی بود. از مهم ترین ویژگی های آن، تلفیق مختصات نو کهن است و مولانا، سعدی و حافظ نیز از مشهورترین شاعران سبک عراقی هستند. در این مطلب از مجله فرادرس یاد می‌گیریم سبک عراقی چیست و ویژگی های آن را توضیح می‌دهیم. همچنین دلیل نامگذاری سبک عراقی، قالب عمده شعری آن، شاعران سبک عراقی، تفاوت آن با سبک هندی و خراسانی و همچنین شعرهای سبک عراقی مانند شعر حافظ را بررسی می‌کنیم. در انتهای مطلب نیز پرسش‌هایی چهارگزینه‌ای طرح کردهایم که با پاسخ دادن به آن‌ها میزان یادگیری خود از این سبک را محک بزنید.
آنچه در این مطلب می‌آموزید:
-
با دوره تاریخی سبک عراقی آشنا می‌شوید.
-
دلیل نامگذاری سبک عراقی را یاد می‌گیرید.
-
شاعران سبک عراقی را با نمونه آثار آن‌ها خواهید شناخت.
-
ویژگی های سبک عراقی را به طور کامل یاد خواهید گرفت.
-
مختصات زبانی، ادبی و فکری شعر سبک عراقی را می‌شناسید.
-
با مختصات زبانی، ادبی و فکری نثر دوره عراقی آشنا خواهید شد.
سبک عراقی چیست؟
سبک ادبی آثار ادبی فارسی که در قرن‌های هفتم تا نهم آفریده نوشته یا سروده می‌شدند را سبک عراقی می‌دانیم که محل اصلی آفرینش این آثار، عراق عجم یعنی شهرهای مانند اصفهان، همدان، ری و… بود. مهم ترین ویژگی سبک عراقی، شروع حذف مختصات کهن (مانند لغات اصیل فارسی) و شروع مختصات نو (مانند استفاده از لغات عربی) است. شاخص ترین شاعران این سبک نیز حافظ، مولانا و سعدی هستند. در ادامه همه نکات این سبک را با مثال توضیح می‌دهیم.
پیشنهاد می‌کنیم برای یادگیری سبک عراقی، فیلم آموزش علوم و فنون ادبی ۲ پایه یازدهم در فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر زیر آوردهایم.
ویژگی های سبک عراقی چیست؟
در ادامه همین مطلب، همه ویژگی های سبک عراقی را در دو بخش نظم و نثر و در سه سطح زبانی، فکری و ادبی بررسی کردهایم اما در فهرست زیر ویژگی های کلی این سبک را قرار داده ایم تا در همین ابتدای مطلب با مشخصات آن آشنا شوید.
- درهم آمیختن مختصات کهن و نو
- کم‌کاربرد شدن لغات کهن فارسی و ورود لغات از زبان‌های عربی، ترکی و… به شعر و نثر
- کاهش استفاده از حروف اضافه کهن
- ساده شدن نثر (نه سادگی فصیحانه)
- ضعف و سستی در ساختار دستوری جملات
- کاهش کاربرد قصیده و افزایش کاربرد غزل
- کاربرد بیشتر آرایه‌های ادبی و استفاده از آن‌ها به جای تفکر و تعمق
- تأثیر اوضاع اجتماعی نامطلوب و ویرانی‌های ناشی از هجوم مغولان بر اندیشه‌های غالب در این دوره
- متعالی شدن مقام معشوق و آسمانی شدن آن
- رواج اندیشه های تصوف و بی‌اعتباری دنیا
- غالب شدن اندیشه‌هایی چون توجه به درون و پایش و پالایش روح
- انحطاط فکری اندیشمندان به دلیل از میان رفتن کتابخانه‌ها و کشتن فضلا
یک شعر به سبک عراقی
در کادر زیر یک شعر از حافظ به سبک عراقی را آوردهایم. با دقت بهخ این غزل، ویژگی های سبک عراقی که در فهرست بالا آوردهایم را در آن مشاهده می‌کنید.
برو ای زاهد و دعوت مکنم سوی بهشت
که خدا در ازل ز اهل بهشتم بسرشت
یک جو از خرمن هستی نتواند برداشت
هر که در کوی فنا در ره حق دانه نکشت
تو و تسبیح و مصلا و ره زهد و صلاح
من و میخانه و زنّار و ره دیر و کنشت
منعم از می مکن ای صوفی صافی که حکیم
در ازل طینت ما را به می ناب سرشت
…
حافظا لطف حق ار با تو عنایت دارد
باش فارغ ز غم دوزخ و ایمن ز بهشت
(حافظ)
دلیل نامگذاری سبک عراقی چیست؟
علت نامگذاری سبک عراقی این است که بعد از حمله مغولان به ایران، کانون‌های فرهنگی از خراسان به عراق عجم (اصفهان، همدان، ری و…) منتقل شد. البته اولین نشانه‌های تغییر سبک از زمان سلجوقیان آغاز شده بود اما در آن زمان، خراسان هنوز کاملاً ویران نشده بود. شاعران و نویسندگان بزرگ این دوره، اغلب از اهالی شهرهای عراق عجم یعنی شهرهای اصفهان، همدان، ری، اراک و… بودند.
ویژگی سبک شعر و نثر عراقی چیست؟
در این بخش، ویژگی های سبک عراقی را در شعر و نثر و برای هرکدام از آن‌ها در سه سطح ادبی، فکری و زبانی بررسی می‌کنیم. برای یادگیری سبک عراقی و مشخصات آن، پیشنهاد می‌کنیم فیلم آموزش رایگان سبک‌های شعری در ادبیات فارسی از خراسانی تا سبک هندی در فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر زیر آوردهایم.
سبک شعر عراقی چیست؟
ویژگیهای زبانی و ادبی و فکری شعر عراقی را در این بخش بررسی می‌کنیم.
مختصات زبانی شعر عراقی
در فهرست زیر ویژگیهای زبانی شعر سبک عراقی را می‌شناسیم.
- درهم آمیختگی مختصات نو و کهن
- چهارچوب زبان، همان چهارچوب فارسی قدیم یعنی سبک خراسانی است اما مختصات جدیدی دارد.
- کم شدن کاربرد لغات اصیل فارسی
- زیاد شدن استفاده از لغات عربی
- در فعل‌ها «می» کم‌کم جای «همی» را گرفته است.
- جایگزین شدن «در» به جای «اندر»
- کم شدن استفاده از واژههای «ایدون، ایدر، ابا، ابر و…»
- کم شدن استفاده از «مر» در کنار مفعول جملهها
مختصات ادبی شعر عراقی
در فهرست زیر ویژگیهای ادبی شعر سبک عراقی را آوردهایم.
- بیشتر شدن کاربرد قالب غزل و تثبیت جایگاه تخلص در انتهای آن
- بیشتر شدن توجه به علوم ادبی یعنی بیان و بدیع
- خارج شدن شعر از دربار
- از رونق افتادن قالب قصیده و رواج غزل عارفانه و عاشقانه
مختصات فکری سبک عراقی
ویژگیهای فکری شعر سبک عراقی را در فهرست زیر آوردهایم.
- تغییر اندیشه غالب در این دوره با تأثیرپذیری از مسائل سیاسی و اجتماعی
- متعالی شدن مقام معشوق تا آنجا که گاهی معشوق با معبود یکی می‌شود. (برخلاف شعر خراسانی که در آن، معشوق، زمینی و دست‌یافتنی بود.)
- رواج بیشتر تصوف به دلیل نیاز به سخنان آرام‌بخش و توجه به امور اخروی که نتیجه حمله مغول و خدشه‌دار شدن غرور و احساسات ملی ایرانیان است.
- رواج اندیشه‌هایی مانند بی‌اعتباری دنیا و اعتقاد به قضا و قدر
- غالب بودن مضامین پرهیز از زهد ریایی، توجه به صفا و پالایش درون، برتری عشق بر عقل و…
سبک شناسی نثر عراقی
در این بخش، ویژگیهای زبانی، ادبی و فکری سبک عراقی را توضیح می‌دهیم.
مختصات زبانی نثر عراقی
مشخصات زبانی نثر عراقی را در فهرست زیر آوردهایم.
- ضعیف شدن نثر فنی در قرن هفتم و از میان رفتن آن در قرن هشتم و با سیطره تیموریان بر ایران
- غالب شدن نثر ساده به جای نثر فنی در بیشتر کتابهای این دوره
- بازنویسی کتابهای مشکل به زبان ساده
- رواج تاریخ‌نویسی به اسلوب ساده و نمونه‌هایی نیز با نثر پیچیده
- حاشیه نویسی‌های متعدد به نثر ساده بر تاریخ‌های قدیم
- ورود واژههای قبایل مختلف ترک و مغول به زبان فارسی به ویژه در دوره تیمور (بدون دوام)
- پدید آمدن ضعف و سستی در ساخت دستوری جملات نثر
مختصات ادبی نثر عراقی
در فهرست زیر، ویژگیهای ادبی نثر سبک عراقی را آوردهایم.
- صنایع ادبی جای تفکر و تعمق را گرفت.
- پرداختن به ظاهرسازی و تصنع در کتابهای مصنوع و متکلف
- روی آوردن به استعاره‌های دو از ذهن و آوردن سجع‌های متوالی و بی‌روح
مختصات فکری دوره عراقی
مختصات فکری نثر دوره عراقی را در فهرست زیر آوردهایم.
- کاسته شدن از صحت و اتقان مطالب و فراگیری ضعف و انحطاط فکری به دلیل کشتن یا متواری ساختن فضلا و نابود کردن کتابخانه‌ها
- ضعیف شدن تحقیق و تتبع میان علما و ادیبان به دلیل از بین رفتن مراکز علمی و نبودن استادان بزرگ
- از بین رفتن اصالت عرفان و درسی کردن مفاهیم عرفان و شرح اصطلاحات و پیچیده جلوه دادن مفاهیم آن
نکته: سادگی نثر در سبک عراقی، در همه جا یکسان نیست و علاوه بر آن، نباید نثر ساده این دوره را فصیح و بلیغ بدانیم.
تا اینجا دانستیم سبک عراقی چیست و سبک شعر و نثر آن را بررسی کردیم. در ادامه به معرفی شاعران و نویسندگان این سبک می‌پردازیم.
شاعران سبک عراقی
در فهرست زیر، مشهورترین شاعران در سبک عراقی و نویسندگان این سبک را آوردهایم.
- مولانا
- سعدی
- فخرالدین عراقی
- عطاملک جوینی
- خواجه رشید الدین فضل الله همدانی
- شمس قیس راضی
- خواجوی کرمانی
- ابن یمین
- حافظ
- سلمان ساوجی
- عبید زاکانی
- حمدالله مستوفی
- جامی
- شاه نعمت الله ولی
- دولتشاه سمرقندی
در ادامه توضیحاتی درباره هرکدام از این ادبای سبک عراقی را به طور خلاصه و کامل ارائه می‌کنیم. پیش از آن برای یادگیری مشخصات و نکات سبک عراقی می‌توانید فیلم آموزش علوم و فنون ادبی یازدهم همراه با حل سؤالات کنکور در فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر زیر آوردهایم.
مولانا
در فهرست زیر همه نکات مربوط به اندیشه و آثار مولانا را آوردهایم.
- از شاخص‌ترین شاعران عارف
- پدید آوردن آثاری جاودانه در دو محور اندیشه و احساس
- بیان کردن بسیاری از مسائل عرفانی و معارف بشری در دو اثر مهم خود یعنی «مثنوی معنوی» و «دیوان شمس»
- آثار منثور او: «فیه‌مافیه» و «مجالس سبعه» به بیان مولانا و کتابت شاگردان او / «مکاتیب» مجموعه نامه‌های مولانا به قلم خود او (نشانگر سبک نثری مولانا)
سعدی
نکات مربوط به اندیشه و آثار ادبی سعدی که از مهم ترین ادیبان این دوره است را در فهرست زیر آوردهایم.
- فرمانروای ملک سخن
- گشتن در جهان و تجربه اندوختن طی سی و پنج سال
- پدید آوردن دو اثر مهم در اخلاق و حکمت (گونه ادبی تعلیمی): گلستان به نثر مسجع (نثر دارای سجع) و بوستان در قالب شعری مثنوی
- سخنگوی ضمیر خودآگاه ایرانی در ادبیات تعلیمی
- سرآمد شاعران و نویسندگان ایرانی در سرودن غزل های عاشقانه
- طبع‌آزمایی کردن در بیشتر قالب‌های ادبی
فخرالدین عراقی
در فهرست زیر همه نکات لازم برای شناخت درست این شاعر از سبک عراقی را آوردهایم.
- سرودن غزل‌های عرفانی زیبا
- مثنوی «عشاق‌نامه»: پرداختن به یکی از مباحث عرفانی در هر فصل و به پایان رساندن سخن با تمثیل و حکایت
- «لمعات»: بیان سیر و سلوک عارفانه در قالب نظم و نثر
نجم الدین رازی (نجم دایه)
نکات مربوط به این ادیب سبک عراقی را در فهرست زیر آوردهایم.
- از منشیان و نویسندگان توانا و از عارفان وارسته دوره عراقی
- کتاب «مرصاد العباد من المبدا الی المعاد»: در بیان سلوک دین و تربیت نفس / نثر گاهی ساده و گاهی دارای سجع و موازنه / نقل کردن احادیث و آیات و اشعاری از خود یا دیگر در شاعران در حین موضوعات کتاب / نثر شیوا، آرسته و دل‌انگیز
عطاملک جوینی
نکته‌های مربوط به این نویسنده سبک عراقی و اثر تاریخی مهم او یعنی «تاریخ جهانگشا» را در فهرست زیر آوردهایم.
- از خاندان‌های افراد بانفوذ در حکومت مغولان و پرداختن به کارهای دیوانی (درباری) از نوجوانی
- حضور داشتن در سفرهای متعدد و کسب کردن اطلاعات فراوان درباره تاریخ مغولان و تألیف «تاریخ جهانگشا» در نتیجه آن
- «تاریخ جهانگشا»: در شرح ظهور چنگیز، احولات فتوحات او، تاریخ خوارزمشاهیان، فتح قلعه‌های اسماعیلیه و حکومت جانشینان حسن صباح و دارای نثر مصنوع و دشوار
خواجه رشید الدین فضل الله همدانی
او یکی از چهره‌های سیاسی و علمی عصر ایلخانان بود و در مدتی وزیر نیز بود. در فهرست زیر، درباره مهم‌ترین اثر ادبی او و اقدام مهم فرهنگی او توضیح داده‌ایم.
- «جامع التواریخ»: مهم‌ترین کتاب او و دارای نثر عالمانه و پخته
- تأسیس عمارت «ربع رشیدی»: در تبریز و در حکم دانشگاه آن زمان
شمس قیس رازی
او یکی از نویسندگان زبردست دوره عراقی است و اثر مهم او یعنی «المعجم فی معاییر اشعار العجم» یکی از مهم‌ترین آثار در علم عروض و دیگر علوم شعر است. در فهرست زیر به بیان ویژگیهای این اثر پرداخته‌ایم.
- از نخستین و مهم‌ترین آثار در علم عروض، قافیه، بدیع و نقد شعر
- نثر مقدمه: مصنوع
- نثر اصل کتاب: عالمانه و ساده
تا اینجا با مهم ترین ادبای سبک عراقی در قرن هفتم آشنا شدیم و در ادامه به بررسی ادیبان این سبک در قرن هشتم می‌پردازیم.
خواجوی کرمانی
در فهرست زیر همه نکات مربوط به این شاعر سبک عراقی را آوردهایم.
- از غزل‌پردازان برجسته این دوره
- تأثیرپذیری حافظ از غزل‌های او
- سرودن چند مثنوی به پیروی از پنج گنج نظامی
- شعر کمال‌یافته و پخته
ابن یمین
او شاعر عصر سربداران و مردی دهقان‌پیشه بود که قدرت شاعری او در قطعات اخلاقی او مشخص است. مفاهیم اشعار او نیز بی‌اعتباری دنیا و قناعت‌پیشگی هستند.
حافظ
در فهرست زیر مشخصات اندیشه و شعر حافظ را آوردهایم.
- از شاعران سرآمد قرن هشتم
- به کمال رساندن غزل فارسی با تلفیق عشق و عرفان
- لحن گزنده، طنزآمیز، سرشار از خیرخواهی و اصلاح‌طلبی
- رخ نمودن فرهنگ گذشته ایران با همه کمال ایرانی – اسلامی خود در غزل حافظ
- شعر او به گفته خود او «همه بیت الغزل معرفت» است.
سلمان ساوجی
او از شاعران قرن هشتم است که در غزل توجه خاصی به سعدی و مولوی داشته و قصایدی نیز سروده است. ساوجی مثنوی «جمشید و خورشید» را به شیوه داستان‌های نظامی سروده است.
عبید زاکانی
در فهرست زیر همه نکات مربوط به عبید زاکانی و آثار او را قرار داده‌ایم.
- شاعر خوش‌ذوق و آگاه با معروفیت به دلیل نکته‌یابی و انتقادهای ظریف اجتماعی
- برنتافتن ناملایمات اوضاع آشفته روزگار خود و به تصویر کشیدن تزویر و ریاکاری حاکمان در آثار خود
- مهم‌ترین آثار: منظومه «موش و گربه» و آثار منثور: «رساله دلگشا»، «اخلاق الاشراف» و «صد پند»
- منظومه «موش و گربه»: بیان کردن ناهنجاری‌های اجتماعی به شیوه طنز و تمثیل
حمدالله مستوفی
او از نویسندگان و مورخان مشهور ایرانی و نویسنده کتاب «تاریخ گزیده» است. موضوع این کتاب، تاریخ پیامبران، خلیفه‌های چهارگانه، خلیفه‌های بنی‌عباس و تاریخ ایران تا سال ۷۳۰ هـ.ق. را در بر می‌گیرد.
حال که با ادبای سبک عراقی در قرن هشتم و نهم آشنا شدیم، در ادامه همین بخش، شاعران و نویسندگان سبک عراقی در قرن نهم را معرفی می‌کنیم.
جامی
معروف ترین شاعر قرن نهم، جامی است و در فهرست زیر به معرفی آثار او پرداخته‌ایم.
- «بهارستان»: تقلید از گلستان سعدی
- «نفحات الانس»: به کار بردن شیوه عطار در «تذکرة الاولیا» برای بیان حقایق عرفانی و ذکر احوال عارفان
- سرودن مثنوی‌هایی به پیروی از نظامی: مانند «تحفة الاحرار»
شاه نعمت الله ولی
او دارای مقامی بلند در تصوف و طریقت بوده و سرسلسله صوفیان نعمت‌اللهی است. دیوان شعر او پر از مضامین عرفانی است.
دولتشاه سمرقندی
این نویسنده، به تشویق «امیر علیشیر نوایی»، «تذکره دولتشاه» را در شرح احوال بیش از صد نفر از شاعران ایرانی از ابتدا تا زمانه خود، تألیف کرده است.
حال که دانستیم سبک عراقی چیست و مختصات شعر و نثر آن و شاعران آن را بررسی کردیم. در ادامه به معرفی تاریخچه این سبک در قرن‌های هفتم تا نهم می‌پردازیم.
یادگیری سبک های ادبی با فرادرس
تا اینجا یاد گرفتیم سبک عراقی چیست و با ویژگی ها و شاعران آن آشنا شدیم. در ادبیات فارسی سبک‌های ادبی مختلفی وجود دارند که آثار ادبی هر سبک از نظر ادبی، فکری و زبانی دارای مشخصات خاصی هستند که از احوالات اجتماعی روزگار خود تأثیر گرفته‌اند. بنابراین برای شناخت سبک ادبی هر دوره و شناسایی شاعران و نویسندگان سبک‌های ادبی مختلف باید از آموزش‌هایی مناسب استفاده کنیم تا بتوانیم تعلق هر اثر ادبی به سبک ادبی آن را تشخیص دهیم.
به همین دلیل در این بخش برخی از فیلم‌های آموزشی فرادرس را آوردهایم که برای یادگیری همه سبک‌های ادبی فارسی مفید و کاربردی هستند.
برای دسترسی به آموزش‌های همراه با حل نمونه سؤال نیز می‌توانید از آموزش‌های زیر استفاده کنید.
همچنین برای استفاده از آموزش‌های جامع ادبیات و دیگر دروس رشته انسانی می‌توانید از مجموعه آموزش‌های زیر استفاده کنید.
تاریخچه سبک عراقی
تا اینجا دانستیم ویژگی های سبک عراقی چیست و در این بخش، تاریخچه سبک عراقی در قرن های هفتم، هشتم و نهم را بررسی می‌کنیم. برای یادگیری کامل این سبک می‌توانید فیلم آموزش علوم و فنون ادبی ۲ پایه یازدهم در فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر زیر آوردهایم.
سبک عراقی در قرن هفتم
در اوایل قرن هفتم، مغولان به نواحی مرزی ایران حمله کردند و به مرور، ضمن چیرگی بر نواحی بیشتری از ایران به نظام اقتصادی، فرهنگی و کشاورزی ایران نیز آسیب‌های زیادی زدند. یکی از این آسیب‌ها، نابودی خراسان بود که تا پیش از آن، کانون فرهنگی ایران بود. در فهرست زیر، آثار مخرب حمله مغولان بر ایران را آوردهایم.
- ویرانی خراسان (کانون فرهنگی ایران) و مدارس (مهدهای علم و فرهنگ ایران)
- کشته شدن بسیاری از بزرگان مانند عطار نیشابوری به دست مغولان
- ویران شدن بنیان‌های فرهنگ و اخلاق در کنار ویرانی بناها
- منزوی شدن دوست‌داران فرهنگ و اخلاق
- پناه بردن به تصوف برای به آرامش رسیدن
- روی آوردن به ادبیاتی که بر عواطف انسانی، ترویج روحیه تسامح (مدارا)، تساهل (آسا‌ن‌گیری)، آزادگی، خدمت به خلق و اعتقاد به بی‌ثباتی دنیا تکیه داشت.
در اواخر دوره مغول، با برچیده شدن حکومت آخرین خلیفه عباسی، المعتصم بالله، زبان رسمی و رایج عربی از رواج افتاد و زبان فارسی که زبان توده مردم نیز بود، رونق بیشتری پیدا کرد.
وضعیت زبان و ادبیات فارسی در قرن هفتم
در فهرست زیر، وضعیت عمومی ادبیات فارسی در این دوره را بررسی کردهایم.
- سستی و نابه‌سامانی زبان و ادبیات فارسی در نتیجه کشته یا متواری شدن دانشمندان و ادیبان و از بین رفتن درباریان فرهنگ‌پرور
- گسترش یافتن زبان و ادبیات فارسی در ناحیه عراق عجم (ری، همدان، فارس و اطراف آن‌ها) در نتیجه انتقال قدرت از خراسان به مرکز ایران و پدید آورن آثار ارزشمند در این جغرافیا
- پدید آمدن قالب‌های جدید در شعر و نثر
شعر قرن هفتم
شعر قرن هفتم دارای ویژگیهای زیر بود:
- نرم و دلنشین شدن شدن شعر این دوره و برخورداری از معانی عمیق آسمانی و انسانی
- روی تافتن اکثر شاعران از حاکمان و کمرنگ شدن کاربرد قصیده
- گسترش یافتن استفاده از غزل به عنوان زبان دل و عشق
- استفاده از قالب مثنوی برای ظهور عاطفه، اخلاق و عرفان
مثال
در کادر زیر بخشی از یکی از غزلیات سعدی را به عنوان نمونه‌ای برای شعر سبک عراقی در قرن هفتم آوردهایم.
برخیز تا یکسو نهیم این دلق ازرق‌فام را
بر باد قلاشی دهیم این شرک تقوانام را
هر ساعت از نو قبله‌ای با بت‌پرستی می‌رود
توحید بر ما عرضه کن تا بشکنیم اصنام را
(سعدی)
نثر قرن هفتم
جریان‌های نثر دوره عراقی در قرن هفتم را در فهرست زیر توضیح داده‌ایم.
- ساده‌نویسی: مانند «طبقات ناصری» و «مرصاد العباد»
- پیچیده‌نویسی: مانند «تاریخ وصاف» و «تاریخ جهانگشای جوینی» با محتوای عمدتاً تاریخ حاکمان وقت
سبک عراقی در قرن هشتم
تغییرات تاریخی این دوره و در نتیجه آن‌ها تغییرات ادبی این قرن را در فهرست زیر آوردهایم.
- پدید آمدن فرصت برای مذاهب مختلف برای ابراز عقاید خود در نتیجه بی‌‌اعتقادی برخی از ایلخانان مغول و بی‌تعصبی برخی دیگر نسبت به مذاهب رایج
- وسعت یافتن عرصه بالندگی زبان و فرهنگ فارسی
- سخن گفتن بسیاری از انسان‌ها به زبان فارسی از شبه قاره هند تا آسیای صغیر
- شهر شیراز به عنوان مرکز ادبی این عصر
- از رونق افتادن قصیده‌سرایی در پی از بین رفتن دربارهای ادبیات‌دوست ایرانی‌تبار
- به سستی گراییدن زبان شعر جز در سروده‌های شاعران شاخص مانند خواجوی کرمانی و حافظ
مثال
در کادر زیر بخشی از یکی از اشعار عبید زاکانی را به عنوان یکی از شاعران مطرح سبک عراقی در قرن هشتم آوردهایم.
وداع کعبه جان کی توان کرد؟
فراقش بر دل آسان چون توان کرد؟
طبیبم می‌رود من درد خود را
نمی‌دانم که درمان چون توان کرد
(عبید زاکانی)
سبک عراقی در قرن نهم
در فهرست زیر، اتفاقات تاریخی و تغییرت فرهنگی زبان و ادبیات فارسی در قرن نهم را خلاصه کردهایم.
- حمله تیمور گورکانی به ایران و نابودی ابنیه فرهنگی، ادبی و اجتماعی کشور و هرچه از حمله مغول به سلامت گذشته بود یا حیات جدیدی یافته بود.
- تأثیرپذیری بازماندگان تیمور از فرهنگ ایرانی (مانند بازماندگان چنگیز) و متمدن شدن آن‌ها در ایران
- گسترش هنرهایی چون مینیاتور، معماری، تذهیب و ادبیات (خصوصاً تاریخ‌نویسی) در دوران جانشینان تیمور
- نوشتن کتابهای ارزشمندی توسط افرادی مانند جامی و دولتشاه
- بنیادی و ریشه‌ای نبودن رونق ادبیات در این دوره و سطحی بودن کتابهای تحقیقی و تقلیدی بودن ادبیات
- حمایت شاهرخ از هنرمندان خوش‌نویس، شاعر و نقاش زمانه خود
- پدید آمدن آثاری ماندگار از هنر اسلامی (قرآن کریم و شاهنامه فردوسی به خط خوش و تصاویر زیبا) در دوره بایسنقر میرزا (پسر شاهرخ)
مثال
در کادر زیر یکی از مثنوی‌های جامی، شاعر مهم قرن نهم در سبک عراقی را آوردهایم.
جامی اگر یافت در این کشتزار
فکر تو بر کار زراعت قرار
در دل خود تخم قناعت فشان
بهتر از این هیچ قناعت مدان
تخم پراکنده که در گل بود
تخم پراکندگی دل بود
(جامی)
مقایسه سبک عراقی با سبک های خراسانی و هندی
حال که یاد گرفتیم سبک عراقی چیست، در این بخش، سبک عراقی را با سبک های پیش و پس از خود یعنی سبک خراسانی و عراقی مقایسه می‌کنیم. پیش از آن، پیشنهاد می‌کنیم برای یادگیری این سبک‌های ادبی فیلم آموزش علوم و فنون ادبی ۲ پایه یازدهم همراه با حل سؤالات کنکور در فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر زیر آوردهایم.
سبک هندی چیست؟
این سبک، سبک ادبی بعد از سبک عراقی است که به مدت صد و پنجاه سال یعنی از اوایل قرن یازدهم تا اواسط قرن دوازدهم هـ.ق. در ادبیات فارسی رواج داشت. در این دوره، شعر و نثر ویژگیهای خاصی داشتند که در فهرست زیر آن‌ها را آوردهایم تا بتوانید سبک هندی را با سبک عراقی مقایسه کنید.
- راه پیدا کردن زبان کوچه و بازار به ادبیات
- گسترش یافتن دایره واژگان شعر و سخن گفتن به زبان جدید فارسی (حذف ویژگیهای زبانی سبک‌های کهن فارسی)
- بی‌توجهی به زبان، بی‌دقتی در کاربرد جملهها و ترکیب‌ها و ورود واژههای عامیانه به شعر و نثر
- شعر معنی‌گرا نه صورت‌گرا: پرداختن به مفاهیم بسیار زیاد اما در سطح
مقایسه سبک عراقی و خراسانی
سبک خراسانی نخستین سبک ادبی ادبیات فارسی است و در جدول زیر، ویژگیهای سبک عراقی را با سبک خراسانی مقایسه کردهایم.
| سبک عراقی | سبک خراسانی |
| ستایش عشق | ستایش خرد |
| غم‌گرایی | شادی‌گرایی |
| فراق | وصال |
| ذهن‌گرایی (توجه به دنیای درون) | واقع‌گرایی (توجه به دنیای بیرون) |
| روحیه عرفانی و اخلاقی | روحیه پهلوانی و حماسی |
| باور به قضا و قدر | باور به اختیار و اراده |
| آسمانی بودن معشوق | زمینی بودن معشوق |
| بازتاب بیشتر علوم در شعر | بازتاب کم علوم در شعر |
سؤالات متداول سبک عراقی
حال که یاد گرفتیم سبک عراقی چیست و ویژگی ها و شاعران آن را شناختیم، در این بخش پرتکرارترین سؤالات درباره این سبک را پاسخ می‌گوییم تا هیچ‌گونه ابهامی درباره این سبک ادبی باقی نماند.
قالب عمده شعری سبک عراقی چیست؟
قالب عمده شعری سبک عراقی غزل است زیرا در این دوره، شعر از دربار خارج شد و به همین دلیل قالب قصیده از رونق افتاد و به جای آن غزل های عارفانه و عاشقانه رواج پیدا کردد.
در مطلب زیر از مجله فرادرس، همه نکات مربوط به قالب غزل را با مثال توضیح داده‌ایم.
مهم ترین ویژگی زبانی سبک عراقی چیست؟
باید مهم ترین ویژگی زبانی سبک عراقی را درهم آمیختگی مختصات کهن و نو بدانیم زیرا این ویژگی سبک عراقی حتی در یک شعر کوتاه از این دوره نیز قابل مشاهده است.
مشهورترین شاعر در سبک عراقی
مشهورترین شاعر سبک عراقی را می‌توانیم مولانا، سعدی و حافظ بدانیم.
سبک عراقی در شعر چیست؟
سبک عراقی در شعر، سبک غالب بر اشعار قرن‌های هفتم تا نهم هجری قمری است و از مشخصات آن باید به آمیختگی مختصات نو و کهن مانند کاهش لغات فارسی کهن و شروع رواج لغات عربی و جدید شدن مختصات زبان با وجود حفظ چهارچوب سبک خراسانی اشاره کنیم.
مهم ترین ویژگی سبک عراقی چیست؟
مهم ترین ویژگی زبانی سبک خراسانی در هم آمیختگی مختصات نو و کهن است. از دیگر ویژگی های مهم این سبک باید به رواج غزل به جای قصیده و رواج تصوف نیز اشاره کنیم. در فهرست زیر مهم ترین ویژگی های سبک عراقی در سه سطح زبانی، ادبی و فکری را آوردهایم.
- زبانی: تلفیقی از مختصات نو و کهن
- ادبی: بیشتر شدن کاربرد غزل و از رونق افتادن قصیده
- فکری: رواج تصوف و اعتقاد به قضا و قدر
شعر حافظ به سبک عراقی است؟
بله شعر حافظ در سبک عراقی است او در قرن هشتم می‌زیست و شعر او از نظر زبانی، ادبی و فکری مطابق مختصات سبک عراقی است. در کادر زیر غزلی از شعر حافظ به سبک عراقی را آوردهایم. اندیشه های سبک عراقی در این غزل حافظ به خوبی مشهود است.
در این زمانه رفیقی که خالی از خلل است
صراحی می ناب و سفینه غزل است
جریده رو که گذرگاه عافیت تنگ است
پیاله گیر که عمر عزیز، بی‌بدل است
نه من ز بی‌عملی در جهان ملولم و بس
ملالت علما هم ز علم بی‌عمل است
به چشم عقل در این رهگذار پرآشوب
جهان و کار جهان بی‌ثبات و بی‌عمل است
بگیر طره مه‌چهره‌ای و قصه مخوان
که سعد و نحس ز تأثیر زهره و زحل است
دلم امید فراوان به وصل روی تو داشت
ولی اجل به ره عمر، رهزن امل است
به هیچ دور نخواهند یافت هشیارش
چنین که حافظ ما مست باده ازل است
(حافظ)
تمرین سبک عراقی
حال که یاد گرفتیم سبک عراقی چیست و چه ویژگی هایی دارد، در این بخش با حل چند پرسش تشریحی، یادگیری خود از این سبک را تثبیت کنید. در هر سؤال ابتدا پاسخ خواسته شده را با دانش خود بیابید و سپس با کلیک بر گزینه «جواب» پاسخ خود را با پاسخ درست سؤال مقایسه کنید.
دمی با غم به سر بردن جهان یک سر نمی‌ارزد
به می فروش دلق ما، کز این بهتر نمی‌ارزد
به کوی می فروشانش به جامی بر نمی‌گیرند
زهی سجاده تقوا که یک ساغر نمی‌ارزد
…
چو حافظ در قناعت کوش و از دنیای دون بگذر
که یک جو منت دونان، دو صد من زر نمی‌ارزد
(حافظ)
برای پی بردن به مختصات فکری این شعر باید به اندیشه غالب در آن پی ببریم و برای یافتن اندیشه غالب بر آن نیز باید به مضامین موجود در آن توجه کنیم. با توجه به مضامین این ابیات، باید این شعر را متعلق به سبک عراقی بدانیم. این مضامین را در فهرست زیر آوردهایم.
- بی‌اعتباری دنیا و گذرا بودن آن (مصراع اول و مصراع پنجم)
- پرهیز از زهد و انتقاد از آن (بیت دوم)
چه دل‌ها بردی ای ساقی به ساق فتنه‌انگیزت
دریغا بوسه چندی بر زنخندان دلاویزت
خدنگ غمزه از هر سو نهان انداختن تا کی
سپر انداخت عقل از دست ناوک‌های خونریزت
برآمیزی و بگریزی و بنمایی و بربایی
فغان از قهر لطف‌اندود و زه شکّرآمیزت
…
دمادم درکش ای سعدی شراب صرفو دم درکش
که با مستان مجلس درنگیرد زهد و پرهیزت
(سعدی)
مختصات زبانی این ابیات را در فهرست زیر آوردهایم.
- در هم آمیختگی مختصات نو و کهن
- استفاده از واژههای اصیل فارسی مانند «زنخدان»، «خدنگ»، «ناوک»
- استفاده از وژه‌های عربی مانند «ساقی»، «فتنه»، «دریغا»، «صرف»، «مجلس» و…
مختصات ادبی این ابیات را در فهرست زیر مشخص کردهایم.
- دل بردن: کنایه از علاقه‌مند کردن دیگران به خود
- ساقی و ساق: جناس ناقص افزایشی
- ساق فتنه‌انگیز: اضافه استعاری و تشخیص
- دلاویز: کنایه از خواستنی
- خدنگ غمزه: اضافه تشبیهی (مانند کردن نگاه معشوق (غمزه) به تیر (خدنگ))
- سپر انداختن: کنایه از تسلیم شدن
- سپر انداختن عقل: استعاره و تشخیص
- ناوک: استعاره از نگاه و کرشمه معشوق
- ناوک خونریز: اضافه استعاری و تشخیص
- مصراع پنجم: واج‌آرایی صامت‌های «ب» و «ر»
- قهر لطف‌اندود: تناقض
- زهر شکّرآمیز: تناقض
- بیت آخر: واج‌آرایی صامت «د»
- مصراع هفتم: جناس تام بین «درکش اول (نوشیدن)» و «درکش دوم (ساکت شدن)»
- بیت آخر: تکرار «در»
مختصات فکری این بیت‌ها را نیز در فهرست زیر مشخص کردهایم.
- مضمون عاشقانه
- بالا بردن مقام معشوق
- برتری عشق بر عقل و ناتوانی آن در برار عشق (مصراه چهارم)
- پرهیز از زهد (مصراع آخر)
نمونه سؤال سبک عراقی
حال که یاد گرفتیم سبک عراقی چیست و ویژگی ها و شاعران آن را شناختیم، می‌توانید در آزمون زیر شرکت کنید. این آزمون یک تمرین متشکل از ده پرسش چهارگزینه‌ای است که برای پاسخ دادن به آن‌ها باید گزینه درست مورد نظر خود در هر گزینه را انتخاب و روی آن کلیک کنید. سپس با کلیک بر گزینه «مشاهده گزینه صحیح» پاسخ درست را مشاهده می‌کنید. برای دسترسی به پاسخ‌های تشریحی سؤالات نیز کافی است همین مراحل را طی کنید. با انتخاب هر یک جواب درست، یک امتیاز دریافت می‌کنید و امتیاز نهایی خود را در پایان آزمون یعنی پس از ثبت پاسخ همه پرسش‌ها و با کلیک بر گزینه «دریافت جواب آزمون» مشاهده خواهید کرد.
۱. کدام گزینه درست است؟
از ویژگیهای سبک عراقی می‌توانیم به کم شدن کاربرد لغات عربی، متعالی شدن مقام معشوق و رواج اندیشه ضد زهد و ریا اشاره کنیم.
اندیشه‌های غالب بر سبک عراقی به دلیل همزمانی این سبک با حمله چنگیز مغول و تیمور و ویرانی‌های ناشی از این حمله‌ها، اندیشه توجه به درون و روج تصوف بوده است.
رواج تاریخ‌نویسی و حاشیه‌نویسی بر تاریخ‌های گذشته، یکی از مشخصات سبک عراقی نیست زیرا وضعیت اجتماعی و فکری این دوره، مجالی برای تاریخ‌نویسی باقی نمی‌گذاشت.
در شعر دوره عراقی، چهارچوب زبان به طور کلی با چهارچوب قدیمی زبان فارسی یعنی سبک خراسانی، متفاوت است و هیچ ارتباطی با آن ندارد.
اشتباه‌های موجود در گزینههای اول، سوم و چهارم این سؤال را در فهرست زیر تصحیح کردهایم.
- گزینه اول: از ویژگیهای زبانی سبک عراقی، افزایش کاربرد لغات عربی است نه کاهش آن.
- گزینه سوم: تاریخ‌نویسی در دوره سبک عراقی رواج زیادی پیدا کرد.
- گزینه چهارم: چهارچوب زبان سبک عراقی، همان چهارچوب فارسی سبک خراسانی است اما مختصات جدیدی دارد.
۲. کدام گزینه درباره قالب های شعری سبک عراقی درست است؟
در این دوره، مانند سبک خراسانی، قصیده بیش از سایر قالب‌های شعری کاربرد داشت.
شاعران سبک عراقی بیش از هر قالب شعری دیگری از قالب مثنوی برای سرودن اشعار خود و بیان مفاهیم تصوف و عرفان استفاده می‌کردند.
در سبک عراقی شاهد افزایش کاربرد غزل و همچنین تثبیت جایگاه تخلص در انتهای غزل‌ها هستیم.
تنها قالب شعری مورد استفاده در شعر عراقی، قالب غزل بوده است. غزلیات سعدی، حافظ و مولانا، نشانه‌ای بر صحت این ادعا هستند.
۳. ویژگیهای ادبی، زبانی و فکری شعر زیر را در کدام گزینه درست آوردهایم؟
چه جای شکر و شکایت ز نقش نیک و بد است
چو بر صحیفه هستی رقم نخواهد ماند
سرود مجلس جمشید گفته‌اند این بود
که «جام باده بیاور که جم نخواهد ماند»
توانگرا! دل درویش خود به دست آور
که مخزن زر و گنج درم نخواهد ماند
(حافظ)
مختصات زبانی: زیاد شدن کاربرد لغات عربی
مختصات ادبی: توجه بیشتر به آرایه‌های ادبی (تشبیه، تضمین، تناسب و…)
مختصات فکری: رواج اندیشه بی‌اعتباری دنیا، توجه به درونیات و اعتقاد به قضا و قدر
مختصات زبانی: ساده شدن زبان شعر نسبت به سبک خراسانی
مختصات ادبی: خارج شدن شعر از دربار و آمدن آن به کوچه و بازار
مختصات فکری: بالا بردن مقام معشوق تا مرتبه معبود
مختصات زبانی: افزایش میزان استفاده از واژههای اصیل فارسی
مختصات ادبی: بیشتر شدن کاربد غزل نسبت به قصیده و دیگر قالب‌های شعری
مختصات فکری: توجه به امور اخروی
مختصات زبانی: تفاوت معنادار چهارچوب‌های زبانی با چهارچوب‌های سبک خراسانی
مختصات ادبی: کاهش کاربرد آریه‌های ادبی (بیان و بدیع)
مختصات فکری: زمینی شدن معشوق
۴. در کدام گزینه، شعری از سبک عراقی وجود ندارد؟
خود را مرنجان ای پدر، سر را مکوب اندر حجر
با نقش گرمابه مکن این جمله چالیش و غزا
گر تو کنی بر مه تفو، بر روی تو بازآید آن
ور دامن او را کشی، هم بر تو تنگ آید قبا
(مولانا)
گر تو طالب عشقی، غم دمادم است اینجا
ور نشانه می‌پرسی، رشته سرگمست اینجا
چون در این مقام آیی، گوش کن که در راهت
ز آب چشم مظلومان، چاه زمزم است اینجا
(اوحدی)
مرد هشیار در این عهد کم است
ور کسی هست، بدین متهم است
زیرکان را ز در علم و شاه
وقت گرم است نه وقت کرم است
(سنایی)
سنگ و گل را کند از یمن نظر، لعل و عقیق
هر که قدر نفس باد یمانی دانست
ای که از دفتر عقل، آیت عشق آموزی
ترسم این نکته به تحقیق ندانی دانست
(حافظ)
شاعران شعرهای موجود در گزینههای اول، دوم و چهارم این سؤال یعنی «مولانا، اوحدی و حافظ» از شاعران سبک عراقی هستند اما شاعر شعر موجود در گزینه سوم یعنی «سنایی» از شاعران سبک خراسانی است. از نظر معنایی نیز گزینههای اول و دوم و چهارم با مختصات فکری سبک عراقی تناسب دارند اما گزینه سوم چنین تناسبی با سبک عراقی ندارد.
۵. کدام‌یک از اشعار زیر از نظر فکری، زبانی و ادبی مطابق با سبک عراقی هستند؟
بی‌تو با خود نیم ای دوست ولیکن چه کنم
هست دشمن ز پس و پیش و چپ و راست مرا
دست من کوته و بالای تو سرویست بلند
کی رسد دست بدو، این چه تمناست مرا
(ابن یمین)
پرسیدم از خرد که چه قومند و حال چیست
کاینان نهاده‌اند در این روضه آشیان
قطب فلک که دید روان گشته بر زمین
نقش ملک که دید عیان گشته در جهان
(خواجوی کرمانی)
در خرقه توبه آمدم روزی چند
چشمم به دهان واعظ و گوش به پند
ناگاه بدیدم آن سهی سرو بلند
وز یاد برفتم سخن دانشمند
(سعدی)
خسرو مِی خواست هم از بامداد
خلق به می خوردن او گشت شاد
خرمی و شادی از می بود
خرمی و شادی را داد، داد
(فرخی سیستانی)
مشاهده پاسخ تشریحی برخی از سوالات، نیاز به عضویت در مجله فرادرس و ورود به آن دارد.
۶. شعر زیر متعلق به کدام سبک ادبی است و چرا آن را متعلق به این سبک می‌دانید؟
اگر به باده مشکین دلم کشد شاید
که بوی خیر ز زهد ریا نمی‌آید
جهانیان همه گر منع من کنند از عشق
من آن کنم که خداوندگار فرماید
طمع ز فیض کرامت مبر که خلق کریم
گنه ببخشد و بر عاشقان ببخشاید
(حافظ)
سبک خراسانی / شاعر این ابیات از مشهورترین غزلسرایان فارسی است که در قرن‌های چهارم و پنجم هجری قمری می‌زیسته است و سبک غالب بر آن دوره نیز سبک خراسانی است.
سبک عراقی / در این ابیات، مضامینی چون برتری عشق بر عقل، بیزاری از زهد آمیخته به ریا، تعالی دادن معشوق و اعتقاد به امور اخروی وجود دارد و این مفاهیم از اصلی‌ترین مضامین و ویژگیهای فکری سبک عراقی هستند.
سبک هندی / این شعر بیش از آنکه صورت‌گرا باشد، معناگرا است یعنی شاعر بیشتر از پرداختن به ظاهر کلام خود به معنا و مفهوم آن پرداخته است. این ویژگی مربوط به سبک هندی است بنابراین باید این شعر را متعلق به این سبک ادبی بدانیم.
سبک بازگشت ادبی / فرم و محتوای این شعر یعنی زبان و مضمون آن، مطابق با سبک کهن فارسی یعنی سبک خراسانی است اما چون حافظ، شاعر قرن هفتم است، باد این شعر او را متعلق به سبک بازگشت ادبی بدانیم.
۷. در کدام گزینه همه شاعران یا نویسندگانی که آوردهایم در سبک عراقی دست به آفرینش اثر ادبی می‌زدند؟
مولانا / سعدی / حافظ / ابن یمین / سلمان ساوجی / سنایی / مسعود سعد سلمان / عبید زاکانی / جامی
شاه نعمت الله ولی / حافظ / شمس قیس راضی / خواجه رشید الدین فضل الله همدانی / دولتشاه سمرقندی / مولانا / سعدی
عطا ملک جوینی / عبید زاکانی / مشتاق اصفهانی / حمدالله مستوفی / ملک الشعرا بهار / خواجوی کرمانی / فخرالدین عراقی
جامی / اوحدی / صبای کاشانی / حافظ شیرازی / نجم الدین رازی / ابن یمین / دولتشاه سمرقندی / حمد الله مستوفی / حافظ
مشاهده پاسخ تشریحی برخی از سوالات، نیاز به عضویت در مجله فرادرس و ورود به آن دارد.
۸. کدام‌یک از متن‌های زیر به سبک عراقی تعلق ندارد؟
پارسایی بر یکی از خداوندان نعمت گذر کرد که بنده‌ای را دست و پای استوار بسته عقوبت همی کرد. گفت: «ای پسر! همچو تو مخلوقی را خدای عزّوجل اسیر حکم تو گردانیده است و تو را بر وی فضیلت داده. شکر نعمت باری تعالی به جای آر و چندین جفا بر وی مپسند، نباید که فردای قیامت به از تو باشد و شرمساری بری.
(سعدی)
صورت، فرع عشق آمد که بی‌عشق این صورت را قدر نبود. فرع آن باشد که بی‌اصل نتواند بود پس الله را صورت نگویند. چون صورت فرع باشد، او را فرع نتوان گفتن. گفت که عشق نیر بی‌صورت متصور نیست و منعقد نیست پس فرع صورت باشد. گوییم چرا عشق متصور نیست بی‌صورت؟ بلک انگیزنده صورت است…
(مولانا)
حصری -قدس سره تعالی سره- گفته است: «الصوفی هو الذی لایوجد بعد عدمه و لایعدم بعد وجوده» یعنی صوفی آن است که چون از وجود طبیعی خود فانی شود، دیگر به آن بازنگردد که «الفانی لا یرد» و بعد از آن چون به وجود حقانی و بقای بعد الفنا محقق گردد، دیگر فانی نشود.
(جامی)
پرسشی از حالم کرده بودی، از حال مبتلای فراق که جسمش اینجا و جان در عراق است چه می‌پرسی تا نه تصور کنی که بی تو صبورم. به خدا که بی آن جان عزیز، شهر تبریز برای من تب‌خیز است؛ بل که از ملک آذربایجان آذرها به جان دارم و از جان و عمر، بی آن جان عمر، بیزارم.
(قائم مقام فراهانی)
مشاهده پاسخ تشریحی برخی از سوالات، نیاز به عضویت در مجله فرادرس و ورود به آن دارد.
۹. کدم‌یک از نثرها و اشعار موجود در گزینههای زیر، متعلق به سبک عراقی است؟ (به دلیل جلوگیری از شناسایی سبک از روی نام نویسنده یا شاعر، نام مؤلفان گزینه‌ها را در پاسخ تشریحی سؤال قرار داده‌ایم.)
دیگر آنک نور ایمان را به ظلمت ظلم معصیت می‌پوشاند الجرم ظالم خواندش عادل کسی است که نور ایمان را به ظلمت ظلم معصیت نپوشاند که «الذین آمنو و لم یلبسوا ایمانهم بظلم اولئک لهم الامن.» دیگر آنک ظالم نفس خویش آمد که گناه بیش از طاعت می‌کند و چون در قیات کفه معصیت او بر کفه طاعت چربد، استحقاق دوزخ یابد چنانک فرمود: «و اما من خفت موازینه فامه هاویه.»
(مرصاد العباد من المبدأ الی المعاد)
سمن به باغ اندرون چو بر فلک مشتریست
چنان بود تابناک که زهره‌اش مشتریست
چو برگشاید دهن به شکل انگشتریست
بهار صنعت‌نما، چو تاجر ششتریست
(مسمط)
بدان که نکاح کردن از جمله راه دین است همچون طعام خوردن که همچنان که راه دین را به حیات و بقای شخص آدمی حاجت است و حیات بی‌طعام و شراب ممکن نیست، همچنین به بقای جنس آدمی و نسل وی حاجت است و این بی‌نکاح، ممکن نباشد. پس نکاح سبب اصل وجود است و طعام، سبب بقای وجود و مباح کردن نکاح برای این است نه برای شهوات.
(کیمیای سعادت)
شاها! جهان‌شاهی و شاه جهانیا
در چشم جور و عدل، پدید و نهانیا
بایسته‌تر به خسروی اندر ز دیده‌ای
شایسته‌تر به مملکت اندر زجانیا
(قصیده)
مشاهده پاسخ تشریحی برخی از سوالات، نیاز به عضویت در مجله فرادرس و ورود به آن دارد.
۱۰. در کدام گزینه، ویژگیهای زبانی، ادبی و فکری شعر زیر را متناسب با سبک آن، درست نوشته‌ایم؟
ما سریر سلطنت در بینوایی یافتیم
لذت رندی ز ترک پارسایی یافتیم
سال‌ها دریوزه کردیم از در صاحبدلان
مایه این پادشاهی زان گدایی یافتیم
…
پرتو شمع تجلی بر دل ما شعله زد
این همه نور و ضیا زان روشنایی یافتیم
صحبت می‌خوارگان از خاطر ما محو کرد
آن کدور‌ت‌ها که از زهد ریایی یافتیم
گرچه آسیب فلک بشکست ما را چون عبید
از درون‌های بزرگان مومیایی یافتیم
(عبید زاکانی)
ویژگی زبانی: استفاده از واژههای اصیل فارسی مانند «دریوزه» / عدم استفاده از حروف اضافه کهن فارسی مانند «اندر» و…
ویژگی ادبی: رواج قصیده و دوری از غزلسرایی عارفانه و عاشقانه / استفاه طبیعی و کم از آرایه‌های ادبی
ویژگی فکری: زمینی بودن معشوق و عشق / توجه به امور مادی و تشویق به آن / بی اعتباری دنیا
ویژگی زبانی: ترکیب واژگان فارسی و عربی در کنار هم / استفاده از ترکیب‌های وصف پیچیده و دشوار
ویژگی ادبی: درباری شدن شعر و مدحی شدن آن
ویژگی فکری: اعتقاد به قضا و قدر / رواج تصوف / پوچ‌گرایی
ویژگی زبانی: استفاده از لغات عربی در کنار لغات فارسی و کم شدن کاربرد واژههای کهن فارسی / درهم آمیختگی مختصات نو و کهن
ویژگی ادبی: افزایش کاربرد قالب غزل و تثبیت تخلص در آن / استفاده از بدیع و بیان (تضاد، تناقض، تشبیه و…)
ویژگی فکری: اندیشه‌های صوفیانه / توجه و تمرکز بر درونیات و پالایش درون / انتقاد از زهد و ریا / اعتقاد به قضا و قدر
ویژگی زبانی: کاهش استفاده از واژگان عربی و افزایش بازگشت به استفاده از لغات فارسی
ویژگی ادبی: کاهش رواج قصیده و افزایش اقبال غزل / بیشتر شدن توجه به علوم بیان و بدیع
ویژگی فکری: تأثیرپذیری از اوضاع مطلوب اجتماعی و سیاسی / رواج پوچ‌گرایی
جمع بندی سبک عراقی
در این مطلب از مجله فرادرس بررسی کردیم سبک عراقی چیست و ویژگی ها و شاعران آن را شناختیم. همچنین سبک عراقی را در شعر و نثر به طور جداگانه و در سه سطح زبانی، ادبی و فکری بررسی کردیم. معرفی شاعران سبک عراقی و مشاهده و بررسی اشعار آن‌ها نیز یکی دیگر از مباحث این مطلب بود. همچنین به علت نامگذاری سبک عراقی پرداختیم و در پایان مطلب نیز پرسش‌هایی چهارگزینه‌ای قرار داده‌ایم که با پاسخ دادن به آن‌ها یادگیری خود از این سبک را تثبیت کنید.
source