در تجزیه فعل، افعال مختلف را نه از جهت نقشی که در جمله دارند، بلکه از نظر ویژگی‌های فردی آن‌ها بررسی می‌کنیم. فعل عربی را باید از هفت جهت زمان، صیغه، ریشه، لازم یا متعدی بودن، معلوم یا مجهول بودن، صحیح یا معتل بودن و معرب یا مبنی بودن تجزیه کنیم. در این مطلب از مجله فرادرس تجزیه فعل در عربی را یاد می‌گیریم و اصول انواع تجزیه فعل را با مثال توضیح می‌دهیم. در انتهای مطلب نیز تمرین و سؤال‌هایی چهارگزینه‌ای طرح کرده‌ایم که با استفاده از آن‌ها میزان یادگیری خود را افزایش دهید.

تجزیه فعل در عربی

تجزیه فعل در عربی به این معنا است که هر فعل را به طور فردی و جدای از جمله، از نظر صیغه (شخص و شمار)، زمان (ماضی، مضارع و آینده)، ریشه (ثلاثی مجرد و مزید)، نوع حروف اصلی آن (صحیح یا معتل)، داشتن یا نداشتن فاعل (معلوم یا مجهول)، داشتن یا نداشتن مفعول (لازم یا متعدی) و اعراب آن (معرب یا مبنی) بررسی کنیم. پس برای تجزیه کردن فعل در عربی باید همه این موارد را یاد بگیریم. در ادامه همین مطلب، هرکدام از آن‌ها را به طور جداگانه و با مثال آموزش داده‌ایم.

پیشنهاد می‌کنیم برای یادگیری اصول تجزیه فعل، فیلم آموزش مفاهیم کلیدی صرف ۱ عربی در فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر زیر آورده‌ایم.

اصول تجزیه فعل در عربی

در فهرست زیر همه موارد لازم برای بررسی در تجزیه فعل عربی را آورده‌ایم.

• صیغه فعل (شخص و شمار)
• زمان فعل (ماضی / مضارع / مستقبل)
• تعداد حروف ریشه فعل (ثلاثی مجرد و مزید، رباعی، خماسی و سداسی)
• نوع حروف اصلی فعل (صحیح و معتل و انواع آن‌ها)
• لازم یا متعدی بودن فعل (ناگذر یا گذرا بودن)
• معلوم یا مجهول بودن فعل
• معرب یا مبنی بودن فعل

در ادامه همین مطلب هرکدام از این اصول را در زبان عربی به طور کامل توضیح داده‌ایم و برای هرکدام مثال نیز آورده‌ایم تا تشخیص آن‌ها برای شما آسان شود.

جدول مثال تجزیه فعل عربی

در این بخش چند مثال از تجزیه فعل عربی را در جدول بررسی می‌کنیم.

مثال ۱

در کادر زیر یک جمله عربی آورد‌ه‌ایم و در جدول زیر کادر، فعل آن را تجزیه کرده‌ایم.

مثال ۲

جمله عربی دیگری را در کادر زیر آورده‌ایم و فعل آن را در جدول بعد از کادر، تجزیه کرده‌ایم.

مثال ۳

در کادر زیر یک نمونه دیگر از فعل‌ عربی را آورده‌ایم و در جدول پس از کادر، آن را از همه منظورهای گوناگون تجزیه کرده‌ایم.

در ادامه مطلب، همه اصول تجزیه فعل در عربی را یکی یکی و هرکدام را با مثال توضیح می‌دهیم.

تجزیه فعل در عربی از نظر صیغه

صیغه در زبان عربی، جنسیت، تعداد و مخاطب یا غائب بودن افعال را مشخص می‌کند. منظور از جنسیت، مذکر (مرد) یا مؤنث (زن) بودن است. در زبان عربی جنسیت فاعل هر فعل در ساختار خود فعل مشخص می‌شود و فعل‌های عربی را بر اساس جنسیت فاعل آن‌ها صرف می‌کنیم. منظور از تعداد، مفرد (یکی)، مثنی (دو تا) و جمع (سه تا و بیشتر) بودن انجام‌دهنده فعل است. بنابراین تعداد انجام‌دهندگان یا فاعلان فعل نیز در ساختار فعل‌های عربی قابل مشاهده است.

غائب یا مخاطب بودن نیز به حضور یا عدم حضور فاعل فعل برمی‌گردد. مانند زبان فارسی که در آن، «تو» و «شما» مخاطب و «او» و «آن‌ها» غائب محسوب می‌شوند در زبان عربی نیز برای هر سه شخص مفرد، مثنی و جمع، دو حالت غائب و مخاطب وجود دارد. البته جز این‌ها دو شخص دیگر یعنی متکلم وحده (اول شخص مفرد) و متکلم مع‌الغیر (اول شخص جمع) نیز در صیغه‌های عربی وجود دارند که از لحاظ تعداد به همین دو مورد یعنی مفرد و جمع محدود‌اند و جنسیت نیز ندارند.

جدول صیغه های فعل برای تجزیه

در زبان عربی ۱۴ صیغه فعل داریم که آن‌ها را در جدول زیر با مثال آورده‌ایم.

تجزیه فعل در عربی از نظر زمان

در یک دسته‌بندی کلی، فعل‌های عربی در سه زمان ماضی (گذشته)، مضارع (حال) و مستقبل (آینده) صرف می‌شوند. هرکدام از فعل‌های ماضی و مضارع نیز دارای انواعی هستند. فعل‌های ماضی انجام کاری در زمان گذشته دور یا نزدیک را نشان می‌دهند. فعل مستقبل نیز بر انجام کاری در آینده دور یا نزدیک دلالت می‌کند. فعل‌های مضارع هم انجام عملی در زمان اکنون را بیان می‌کنند. در این بخش، ماضی و مضارع ساده و زمان مستقبل را با مثال صرف می‌کنیم.

پیشنهاد می‌کنیم برای یادگیری زمان‌های مختلف فعل‌های عربی، فیلم آموزش عربی، زبان قرآن ۱ پایه دهم در فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر زیر آورده‌ایم.

شناخت فعل ماضی در عربی

در جدول زیر فعل گذشته عربی یا ماضی را برای دو ریشه «فعل» و «جعل» صرف کرده‌ایم.

ماضی منفی

فعل‌های ماضی منفی عربی را بدون ایجاد تغییر در ساختار فعل ماضی و با اضافه کردن «ما» نافیه به پیش از هر صیغه فعل، می‌سازیم. برای مثال فعل ماضی «ذهبوا (آن مردان رفتند.)» با اضافه شدن «ما» به صورت فعل منفی «ما ذهبوا (آن مردان نرفتند.)» در می‌آید و بدون هیچ تغییری در حرکت‌گذاری و ساختار، تنها معنای منفی پیدا می‌کند. البته در زبان عربی با اضافه کردن برخی از حروف نافیه دیگر به فعل مضارع نیز، فعل‌های ماضی منفی (با معنای ماضی نه ساختار ماضی) می‌سازند. این حروف، «لم» و «لمّا» هستند و با اضافه شدن به فعل‌های مضارع، آن‌ها را مجزوم (حذف یا سکون حرف آخر) می‌کنند و معنای ماضی منفی ساده و ماضی نقلی منفی را نشان می‌دهند.

انواع فعل ماضی

در زبان عربی مانند زبان فارسی، انواع دیگری از فعل ماضی جز ماضی ساده نیز وجود دارند که روش ساخت هرکدام از آن‌ها را در فهرست زیر و با مثال آورده‌ایم.

• ماضی نقلی: «قد» + ماضی ساده / «قد فعلا» آن دو مرد انجام داده‌اند.
• ماضی بعید: صرف ماضی از ریشه «کان» + ماضی ساده / «کانوا فعلوا» آن مردها انجام داده بودند.
• ماضی استمراری: صرف ماضی از ریشه «کان» + مضارع ساده: «کان فعل» آن مرد انجام می‌داد.
• ماضی التزامی: صرف ماضی از ریشه «کان» + «قد» + ماضی ساده (کانوا قد فعلوا (آن‌ها انجام داده باشند.)) / «لیتَ» یا «لعّلَ» + مضارع ساده (لیت یفعلون (کاش انجام داده باشند.))

وزن فعل ماضی عربی

یک نکته مهم در شناسایی فعل ماضی می‌تواند وزن آن باشد که در فهرست و تصویر زیر، همه وزن‌های فعل ماضی عربی را آورده‌ایم.

• فَعَلَ:  رَجَعَ
• فَعِلَ: سَمِعَ
• فَعُلَ: کَبُرَ

شناخت فعل مضارع در عربی

در جدول زیر، دو ریشه «فعل» و «جعل» را در زمان حال عربی یا مضارع صرف کرده‌ایم. همچنین برای یادگیری درست فعل مضارع عربی می‌توانید فیلم آموزش رایگان فعل مضارع عربی در عربی پایه هشتم در فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر زیر آورده‌ایم.

مضارع منفی

برای ساخت حالت منفی فعل مضارع عربی ، حرف نافیه «لا» را پیش از هرکدام از صیغه‌های فعل مضارع قرار می‌دهیم و هیچ تغییری در حرکت‌گذاری یا ساختار فعل ایجاد نمی‌کنیم. برای مثال فعل مضارع «تخرجان (آن دو مرد / زن خارج می‌شوند.)» را با تبدیل آن به «لا تخرجان (آن دو مرد / زن خارج نمی‌شوند.)» به حالت منفی در می‌آوریم.

فعل مستقبل

فعل مستقبل در عربی همان فعل آینده عربی است که انجام عملی در زمان آینده دور یا نزدیک را نشان می‌دهد. برای ساخت فعل آینده نزدیک عربی، «سَـ» را و برای ساخت فعل آینده دور در عربی، «سوفَ» را به ابتدای فعل‌های مضارع اضافه می‌کنیم.

در جدول زیر ریشه «ذهب» را در تمام چهارده صیغه و برای دو زمان مستقبل صرف کرده‌ایم. همانطور که در جدول زیر مشاهده می‌کنید، علامت آینده نزدیک یعنی «سـ» به فعل مضارع می‌چسبد اما علامت آینده دور (سوف) را با فاصله از فعل مضارع می‌نویسیم.

در مطلب زیر از مجله فرادرس، فعل مستقبل عربی را به طور کامل و با مثال توضیح داد‌ه‌ایم.

تجزیه فعل در عربی از نظر ریشه

فعل عربی از نظر ریشه یعنی تعداد حروف اصلی، به چهار نوع تقسیم می‌شود که آن‌ها را در فهرست زیر آورده‌ایم.

• ثلاثی: سه حرف اصلی
• رباعی: چهار حرف اصلی
• خماسی: پنج حرف اصلی
• سداسی: شش حرف اصلی

اما آنچه معمولاً با آن سر و کار داریم، فعل‌های ثلاثی هستند که خود به دو نوع مجرد و مزید تقسیم می‌شوند و شناخت آن‌ها ضروری است. در ادامه همین بخش این دو نوع فعل را به طور کامل و با مثال بررسی کرده‌ایم. پیش از آن، پیشنهاد می‌کنیم با تماشای فیلم آموزش رایگان ثلاثی مجرد در زبان عربی در فرادرس، این نوع فعل را به خوبی و به سادگی یاد بگیرید. لینک این آموزش را در کادر پایین آورده‌ایم.

ثلاثی مجرد و ثلاثی مزید در عربی

فعل های عربی ثلاثی (دارای سه حرف اصلی)، به دو نوع ثلاثی مجرد (سه‌حرفی) و ثلاثی مزید (بیش از سه حرفی) تقسیم می‌شوند. به فعل‌هایی که سه حروف آن‌ها (ریشه) یا همان صیغه مفرد مذکر غائب فعل ماضی آن‌ها، سه حرف باشد، ثلاثی مجرد می‌گوییم. در زبان عربی، ثلاثی به معنای سه و مجرد به معنای تنهایی است. به فعل‌هایی که حروف آن‌ها یا همان حروف موجود در صیغه مفرد مذکر غائب ماضی ساده آن‌ها، بیش از سه حرف است، ثلاثی مزید می‌گوییم. فعل‌های ثلاثی مزید به یکی از باب‌های مختلف عربی رفته‌اند و معنای جدیدی گرفته‌اند. در این بخش این باب‌ها را با مثال معرفی و صرف می‌کنیم.

انواع فعل های ثلاثی مزید

هر فعلی که به یکی از باب‌های فعل در عربی یعنی «افعال، تفعیل، مفاعلة، انفعال، افتعال، استفعال، تفاعُل و تفعُّل» رفته باشد را ثلاثی مزید می‌نامیم. در اینجا به طور خلاصه با معنا و کاربرد هرکدام از این باب‌ها آشنا می‌شویم و فعل‌های ماضی، مضارع و امر آن‌ها را صرف می‌کنیم تا شناسایی آن‌ها برای شما ساده شود.

تجزیه باب افعال

با صرف کردن افعال مطابق با باب إفعال، فعل‌های لازم را متعدی می‌کنیم. یعنی معنای فعل را به‌صورتی تغییر می‌دهیم که به مفعول نیاز داشته باشد. به‌عنوان نمونه، با بردن فعل «خرج (خارج شد)» به باب افعال آن را تبدیل به فعل «أخرج» با معنای «خارج کرد» می‌کنیم. برای مثال در جدول زیر، ریشه «فعل» را به این باب برده و آن را صرف کرده‌ایم.

تجزیه باب تفعیل

از باب «تفعیل» نیز برای متعدی کردن فعل‌های لازم استفاده می‌کنیم اما تنها کاربرد این باب، این نیست. باب تفعیل را برای نشان دادن زیاد انجام شدن یک عمل و انجام تدریجی یک عمل نیز استفاده می‌کنیم. برای مثال با صرف ریشه «فرح (شاد شد)» در باب تفعیل، آن را تبدیل به فعل «فَرَّحَ» با معنای «شاد کرد» می‌کنیم. در جدول زیر، حالت ماضی، مضارع و امر باب تفعیل را برای ریشه «فعل» صرف کرده‌ایم.

تجزیه باب مفاعلة

کاربرد اصلی باب مفاعلة برای ایجاد مشارکت در انجام عمل فعل است. برای مثال با بردن ریشه «کَتَبَ (نوشت)» به باب مفاعلة (کاتَبَ) معنای آن را تبدیل به عمل اشتراکی «مکاتبه و نامه‌نگاری کردن با یکدیگر» کرده‌ایم. البته از این باب برای متعدی کردن فعل‌ها و نشان دادن زیاد انجام شدن عمل آن‌ها نیز استفاده می‌کنیم. در جدول زیر، ریشه «فعل» را به باب مفاعلة برده‌ایم و آن را در چهارده صیغه ماضی و مضارع و شش صیغه امر صرف کرده‌ایم.

تجزیه باب انفعال

برخلاف بیشتر باب‌هایی که تا اینجا بررسی کردیم، باب انفعال فعل‌ها را متعدی نمی‌کند و مهم‌ترین کاربرد آن این است که اثر پذیری فعلی از فعل دیگری در جمله را نشان بدهد. برای مثال، فعل «انقَطَعَ (قطع شد)» که بر باب انفعال رفته است را از فعل «قطع (قطع کرد)» ساخته‌ایم. در جدول زیر حالت ماضی، مضارع و امر این فعل را صرف کرده‌ایم.

تجزیه باب افتعال

از این باب هم برای نشان دادن مشارکت در انجام کار و هم برای نشان دادن تلاش برای انجام یک کار استفاده می‌کنیم. برای مثال با صرف فعل «فخر» در باب افتعال، آن را به فعل «افتخر» با معنای «به خود بالید» تبدیل کرده‌ایم. همه صیغه‌های ماضی، مضارع و امر ریشه «فعل» را در جدول زیر در باب افتعال صرف کرده‌ایم.

تجزیه باب استفعال

مهم‌ترین کاربرد باب استفعال، اضافه کردن مفهوم «درخواست» به فعل است. برای مثال با بردن فعل «عَلَمَ (دانست)» به باب استفعال آن را تبدیل به فعل «اِستَعلَمَ» می‌کنیم که معنای «پرس‌وجو کرد» می‌دهد. در جدول زیر، این باب را برای ریشه «فعل» در همه صیغه‌های افعال ماضی و مضارع و امر صرف کرده‌ایم.

تجزیه باب تفعّل

با بردن فعل‌ها به باب تفعّل، درخواست انجام آن کار یا تحمیل انجام آن را به معنای فعل اضافه می‌کنیم. برای مثال فعل «قَدَمَ (راه رفت)» با رفتن به باب تفعّل (تَقَدَّمَ) دارای معنای «پیش رفت / پیشرفت کرد» شده است. در جدول زیر این باب را در چهارده صیغه ماضی و مضارع و شش صیغه مخاطب صرف کرده‌ایم.

تجزیه باب تفاعل

مهم‌ترین کاربردهای باب تفاعل، نشان دادن تدریج در انجام فعل و همچنین پیروی است. برای مثال فعل «عَرَفَ (شناخت)» با رفتن به باب تفاعل، تبدیل به فعل «تَعارَفَ» شده و معنای «یکدیگر را شناختند» پیدا کرده است. در جدول زیر، ریشه «فعل» را در همه صیغه‌های ماضی و مضارع و امر صرف کرده‌ایم.

تجزیه فعل از نظر نوع حروف اصلی

فعل‌های عربی را از نظر داشتن یا نداشتن حروف عله (الف، و، ی) به دو نوع معتل و صحیح تقسیم می‌کنیم. اگر یکی از سه حرف اصلی فعلی، یکی از حرف‌های «و، ا، ی» باشد، آن فعل را معتل می‌دانیم و در غیر این صورت، با فعلی صحیح روبه‌رو هستیم.

انواع فعل صحیح

خود فعل‌های صحیح به سه نوع مهموز، مضاعف و سالم تقسیم می‌شوند که آن‌ها را در فهرست زیر آورده و توضیح داده‌ایم.

• فعل صحیح مهموز: یکی از سه حرف اصلی آن، همزه (ء) باشد. مهموز الفاء (حرف اول) مانند «أثَرَ»، مهموز العین (حرف دوم) مانند «سأَلَ» و مهموز اللام (حرف سوم) مانند «قرأَ»
• فعل صحیح مضاعف: دو حرف از حروف اصلی آن یکسان باشد. برای مثال فعل «مَدَّ» دارای حروف اصلی «مدد» است که حرف «د» دوبار در آن تکرار شده است.
• فعل صحیح سالم: هیچ‌کدام از حروف اصلی آن، حرف عله، همزه و حزوف یکسان نیستند. مانند فعل «رجع» که دارای سه حرف اصلی متفاوت با هم و غیرعله و غیر همزه است.

انواع فعل معتل در عربی

فعل‌های معتل به چهار نوع تقسیم می‌شوند که همه آن‌ها را در فهرست زیر و با مثال توضیح داده‌ایم.

• فعل معتل مثال: اولین حرف اصلی آن، یکی از حروف عله است. مانند فعل «وَعَدَ»
• فعل معتل اجوف: دومین حرف اصلی آن، یکی از حروف عله است: مانند فعل «عَوَدَ»
• فعل معتل ناقص: سومین حرف اصلی آن، یکی از حروف عله است. مانند فعل «دَعَوَ»
• فعل معتل لفیف: دو حرف از حروف اصلی آن از حروف عله هستند. مانند فعل «وفی»

نکته: ممکن است فعل‌های مهموز (دارای همزه) و مضاعف (دارای حرف تکراری) نیز، معتل باشند. برای مثال فعل «جاءَ» هم مهموز و هم معتل است.

یادگیری تجزیه و ترکیب آنلاین عربی با فرادرس

تا اینجا با نکات کلی تجزیه فعل در عربی آشنا شدیم و مثال‌هایی از آن را بررسی کردیم. علاوه بر تجزیه، در زبان عربی با ترکیب نیز سر و کار داریم که در آن، به بررسی نقش هر کلمه و نقش دستوری، در جمله و در ارتباط با سایر کلمات آن جمله می‌پردازیم. در خود مبحث تجزیه فعل نیز باید مباحث زیادی مانند صیغه‌های فعل، زمان، معلوم یا مجهول بودن، ریشه‌های افعال و نوع حروف آن‌ها، لازم یا متعدی بودن و… را یاد گرفته باشیم. به همین دلیل در این بخش، برخی از فیلم‌های آموزشی فرادرس را آورده‌ایم که برای یادگیری تجزیه فعل عربی آنلاین و یادگیری ترکیب، کاربردی هستند.

همچنین برای یادگیری مباحث کامل تجزیه و ترکیب فعل و اسم و… در عربی، می‌توانید از مجموعه آموزش‌های زیر استفاده کنید.

تجزیه فعل از نظر لازم و متعدی

فعل‌های عربی از نظر نیاز داشتن به مفعول یا نیاز نداشتن به آن، به دو نوع متعدی و لازم تقسیم می‌شوند. اگر فعلی به مفعولی نیاز داشته باشند تا روی آن انجام شود، متعدی و در غیر این صورت، فعل لازم است. از روی ترجمه فعل‌های عربی می‌توانیم پی ببریم که متعدی هستند یا لازم. برای مثال فعل «أَکَلَ» با معنای «خورد» همیشه به مفعولی نیاز دارد که عمل «خوردن» روی آن انجام شود و متعدی است. اما فعل «ذَهَبَ» با معنای «رفت» به هیچ مفعولی نیاز ندارد که روی آن انجام شود و فقط به فاعل یا همان انجام‌دهنده نیاز دارد.

پیشنهاد می‌کنیم برای یادگیری فعل‌های لازم و متعدی عربی، فیلم آموزش مفاهیم کلیدی صرف ۱ عربی در فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر پایین آورده‌ایم.

تشخیص لازم یا متعدی بودن فعل عربی

بهترین راه برای تشخیص لازم یا متعدی بودن فعل عربی، ترجمه کردن آن فعل به فارسی است. اگر ترجمه فارسی آن فعل، متعدی بود، خود فعل عربی نیز متعدی محسوب می‌شود. یک راه دیگر برای تشخیص این مورد نیز، بر باب رفتن یا همان ثلاثی مزید بودن فعل است. اگر فعلی ثلاثی مزید باشد یعنی در یکی از باب‌ها صرف شده باشد، امکان متعدی بودن آن زیاد است اما این مسئله، قطعی نیست. به مثال‌های زیر توجه کنید.

مثال فعل لازم

فعل جمله زیر یک فعل لازم است زیرا معنای انجام عمل «نشستن» را می‌دهد و به مفعول نیاز ندارد.

مثال فعل متعدی

در کادر زیر، جمله عربی دیگری را آورده‌ایم که فعل آن متعدی است بنابراین باید همیشه مفعول آن فعل نیز در جمله وجود داشته باشد. متعدی بودن این فعل را از روی ترجمه ریشه آن یعنی «طلب (خواستن)» در یافتیم. مفعول این فعل متعدی نیز، واژه «المغفرة» است.

تجزیه فعل از نظر معلوم یا مجهول

به فعل‌هایی که فاعل آن‌ها مشخص است، فعل معلوم و به فعل‌هایی که فاعل مشخصی ندارند، فعل مجهول می‌گوییم. ساختار فعل‌های معلوم و مجهول در عربی با هم متفات است و فعل‌های مجهول حتماً متعدی (نیازمند به مفعول) هستند. در این بخش فعل‌های مجهول را برای همه صیغه‌ها با مثال صرف می‌کنیم.

پیش از یادگیری روش و وزن مجهول‌سازی فعل‌های ماضی و مضارع عربی، پیشنهاد می‌کنیم فیلم آموزش رایگان بررسی فعل مجهول در عربی پایه دهم در فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر زیر آورده‌ایم.

فعل معلوم و فعل مجهول در عربی

در زبان عربی برای مجهول کردن فعل‌ها، اعراب یا حرکت‌گذاری‌های حروف فعل را تغییر می‌دهیم. بنابراین آنچه تا کنون و برای مثال‌های مختلف صرف کردیم، حالت معلوم فعل‌های عربی بود و برای مجهول کردن فعل‌های ماضی و مضارع در عربی، مطابق با فهرست زیر، تغییراتی را روی حرکت‌های حروف فعل انجام می‌دهیم. برای یافتن فعل مجهول عربی نیز کافی است وجود همین تغییرات در فعل را بررسی کنید.

• مجهول کردن فعل ماضی: حرف اول (فاء الفعل) را مضموم (-ُ) و حرف ماقبل آخر (عین الفعل) را مکسور (-ِ) می‌کنیم.
• مجهول کردن فعل مضارع: حرف مضارعه («یـ»، «تـ»، «ا» و «نـ» ابتدایی فعل) را مضموم (-ُ) و حرف ماقبل آخر (عین الفعل) را مفتوح (-َ) می‌کنیم.

جدول صرف فعل مجهول ماضی

در جدول زیر، حالت معلوم و مجهول ریشه «خلق» را در زمان ماضی صرف کرده‌ایم.

معنای فعل‌های موجود در جدول بالا را در فهرست زیر آورده‌ایم.

• آفرید / آفریده شد
• آن دو آفریدند / آن دو آفریده شدند
• آن‌ها آفریدند / آن‌ها آفریده شدند
• آفرید / آفریده شد (مؤنث)
• آن دو آفریدند / آن دو آفریده شدند (مؤنث)
• آن‌ها آفریدند / آن‌ها آفریده شدند (مؤنث)
• آفریدی / آفریده شدی
• شما دو تا آفریدید / شما دو تا آفریده شدید
• شما آفریدید / شما آفریده شدید
• تو آفریدی / تو آفریده شدی (مؤنث)
• شما دو تا آفریدید / شما دو تا آفریده شدید (مؤنث)
• شما آفریدید / شما آفریده شدید (مؤنث)
• آفریدم / آفریده شدم
• آفریدیم / آفریده شدیم

جدول صرف فعل مجهول مضارع

ریشه «» را در جدول زیر در زمان مضارع و به دو حالت معلوم و مجهول هر صیغه صرف کرده‌ایم.

در فهرست زیر، معنای دو ردیف معلوم و مجهول این فعل را در مقابل هم قرار داده‌ایم.

• عبادت کرد / عبادت شد
• آن دو عبادت کردند / آن دو عبادت شدند
• آن‌ها عبادت کردند / آن‌ها عبادت شدند
• عبادت کرد / عبادت شد (مؤنث)
• آن‌ دو عبادت کردند / آن دو عبادت شدند (مؤنث)
• آن‌ها عبادت کردند / آن‌ها عبادت شدند (مؤنث)
• عبادت کردی / عبادت شدی
• شما دو تا عبادت کردید / شما دو تا عبادت شدید
• شما عبادت کردید / شما عبادت شدید
• عبادت کردی / عبادت شدی (مؤنث)
• شما دو تا عبادت کردید / شما دو تا عبادت شدید (مؤنث)
• شما عبادت کردید / شما عبادت شدید (مؤنث)
• عبادت کردم / عبادت شدم
• عبادت کردیم / عبادت شدیم

تجزیه فعل از نظر معرب و مبنی

فعل‌های عربی و به طور کلی، همه کلمات در زبان عربی از نظر اعراب یعنی حرکت‌گذاری به دو نوع مبنی و معرب تقسیم می‌شوند. فعل‌های مبنی فعل‌هایی هستند که حرکت حرف آخر آن‌ها همیشه یک حرکت ثابت است و با تغییر نقش آن‌ها در جمله، حرکت حرف آخر تغییر نمی‌کند. فعل معرب اما فعلی است که حرکت حرف آخر آن همیشه یکسان نیست و متناسب با نقشی که آن فعل در هر جمله ایفا می‌کند، حرکت حرف آخرش نیز تغییر می‌کند.

انواع فعل‌های معرب و مبنی

در عربی، فعل‌های ماضی و فعل امر مبنی هستند و فعل‌های مضارع به جز دو دو حالت خاص، معرب هستند.

• انواع فعل ماضی: همیشه مبنی
• فعل امر: همیشه مبنی
• فعل مضارع: همیشه معرب مگر فعل مضارع متصل به «ن» تأکید که مبنی بر فتح (-َ) است و فعل مضارع متصل به «ن» تأنیث که مبنی بر سکون است.

در ادامه این بخش و با بررسی مثال‌ها، تفاوت فعل‌های معرب و مبنی را بهتر درک می‌کنید.

مثال ۱

در کادر زیر یک فعل ماضی و یک فعل مضارع از همان ریشه را آورده‌ایم. این فعل ماضی در هر جمله‌ای با همین حرکت‌گذاری به کار می‌رود اما اگر این فعل مضارع را به حالت منصوب یا مجزوم استفاده کنیم، اعراب آن نیز تغییر می‌کند. به کادر بعدی توجه کنید.

در کادر زیر، فعل ماضی موجود در کادر بالا را به حالت منفی استفاده کرده‌ایم و فعل مضارع کادر بالا را نیز به صورت فعل شرط به کار برده‌ایم. همانطور که مشاهده می‌کنید، در حرف انتهایی فعل ماضی هیچ تغییری رخ نداده است اما فعل مضارع برای تبدیل به حالت منصوب، دچار تغییر شده است یعنی «ن» آخر آن را به‌طور کلی حذف کرده‌ایم.

مثال ۲

در کادر زیر یکی فعل امر و یک فعل مضارع از همان ریشه فعل امر قرار داده‌ایم. همانطور که پیش از این یاد گرفتیم فعل‌های امر مبنی هستند یعنی همیشه حرکت حرف آخر آن‌ها یکسان است اما فعل‌های مضارع معمولاً معرب هستند یعنی حرکت حرف آخر آن‌ها متناسب با نوع استفاده از آن‌ها تغییر می‌کند. در کادر بعدی همین تغییر را برای این فعل مضارع ایجد کرده‌ایم تا معرب بودن آن را درک کنید.

در کادر زیر، همان فعل امر موجود در کادر بالا را در جمله‌ای دیگر به کار برده‌ایم اما حرکت گذاری و اعراب حرف آخر آن هیچ تغییری نکرده است اما با اضافه شدن حرف شرط «إن» به ابتدای فعل مضارع موجود در کادر قبلی، این فعل به حالت مجزوم در آمده و «ن» انتهای آن را حذف کرده‌ایم.

مثال۳

در کادر زیر به ترتیب، دو فعل مضارع متصل به «ن» تأکید و مضارع متصل به «ن» تأنیث را آورده‌ایم. به حرکت حرف آخر آن‌ها دقت کنید و آن را با کادر بعدی مقایسه کنید.

در کادر پایین، همان فعل‌های مضارع موجود در کادر بالا را به صورت منصوب و مجزوم نیز آورده‌ایم یعنی قبل از آن‌ها حروف ناصبه و جازمه آورده‌ایم. همانطور که مشاهده می‌کنید، برخلاف دیگر فعل‌های مضارع، حرکت حرف آخر این دو فعل همچنان ثابت است و هیچ تغییری نکرده است. به همین خاطر این دو نوع فعل مضارع را مبنی می‌دانیم.

برای درک درست مبحث معرب و مبنی باید فعل‌های امر و نهی عربی را نیز بشناسیم و با ساختار آن‌ها آشنا شویم. در بخش بعدی همین مطلب، این دو نوع فعل و انواع آن‌ها را با مثال بررسی می‌کنیم.

فعل امر

برای ساخت فعل امر عربی، به طور کلی، حرف مضارع را از فعل‌های مضارع حذف می‌کنیم و حرف آخر آن را نیز مجزوم می‌کنیم اما این روش برای همه فعل‌های امر عربی نیز کارساز نیست. در فهرست زیر، مراحل ساخت فعل امر را آورده‌ایم.

• حذف «تـ» مضارع از ابتدای افعال مضارع
• اضافه کردن همزه به ابتدای فعل
• حرکت گذاری همزه با توجه به حرف دوم یا عین‌الفعل: اگر کسره یا فتحه باشد، همزه کسره می‌گیرد و اگر ضمه باشد، همزه نیز ضمه می‌گیرد.
• مجزوم کردن فعل: حرکت حرف آخر فعل مفرد را ساکن می‌کنیم. تمام «ن»‌های موجود در انتهای صیغه‌های دیگر به جز صیغه جمع مؤنث را حذف می‌کنیم.

پیشنهاد می‌کنیم برای یادگیری فعل امر و قواعد آن در عربی، فیلم آموزش رایگان چگونگی ساخت فعل امر عربی در فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر پایین آورده‌ایم.

صرف فعل امر مستقیم

در جدول زیر، فعل «فعل» را در شش صیغه مخاطب آن صرف کرده‌ایم.

باید توجه کنید که در زبان عربی نوعی فعل امر دیگر داریم که برای صیغه‌های غائب است و به آن امر غیرمستقیم می‌گوییم. روش ساخت فعل امر غیرمستقیم با امر مستقیم تفاوت دارد. همچنین روشی که بیان کردیم، برای ساخت فعل امر از فعل‌های صحیح و سالم بود و برای ساخت فعل امر مهموز و برای فعل‌های معتل باید در برخی موارد کمی متفاوت عمل کنیم که همه این‌ها را در ادامه مطلب با مثال توضیح داده‌ایم.

فعل امر مهموز

منظور از فعل مهموز فعلی است که یکی از حروف اصلی آن همزه باشد. برای ساخت حالت امر چنین فعل‌هایی باید مطابق فهرست زیر عمل کنیم.

• همزه بودن حرف اول: حذف «تـ» مضارع، حذف همزه اصلی فعل، مجزوم کزدن فعل / مانند تبدیل فعل مضارع مهموز «تأخذ» به فعل امر «خُذْ»
• همزه بودن حرف دوم: برای امری کردن این فعل‌ها، مراحل امری کردن فعل‌های سالم را طی می‌کنیم. / مانند تبدیل فعل مضارع مهموز «تسألن» به فعل امر «اِسألن»
• همزه بودن حرف سوم: مطابق با امری کردن فعل‌های سالم پیش می‌رویم. / مانند تبدیل فعل مضارع مهموز «تقرئون» به فعل امر «اِقرئوا»

فعل امر معتل

برای ساخت انواع فعل امر معتل کافی است مطابق با فهرست زیر پیش برویم.

• فعل امر معتل مثال: حرف اول «ی» باشد، حرف مضارعه حذف و همزه وصل مانند فعل صحیح و سالم اضافه و حرکت‌گذاری می‌شود. / حرف اول «و» باشد، حرف مضارعه حذف می‌شود اما همزه وصل را اضافه نمی‌کنیم.
• فعل امر معتل اجوف: حذف حرف مضارعه و مجزوم کردن فعل (عدم نیاز به اضافه کردن همزه وصل)
• فعل امر معتل ناقص: حذف حرف مضارعه، افزودن همزه وصل و حرکت‌گذاری آن بر اساس حرف دوم ریشه فعل، مجزوم کردن فعل
• فعل امر معتل لفیف: حذف حرف مضارعه و حرف «ی» موجود در ریشه فعل

فعل امر غیرمستقیم

در زبان عربی نوعی دیگر از فعل امر وجود دارد که به آن امر غیرمستقیم می‌گوییم و مخصوص صیغه‌های متکلم و غائب است. فعل‌های امر غیرمستقیم را مطابق مراحل زیر می‌سازیم.

• اضافه کردن «لِـ» امر به ابتدای فعل
• مجزوم کردن فعل (ساکن کردن حروف آخر / حدف «ن» انتهای فعل‌ها به جز جمع مؤنث)

فعل نهی

فعل نهی در زبان عربی همان فعل امر منفی است و آن را با اضافه کردن «لا» نهی به فعل مضارع و مجزوم کردن انتهای فعل، می‌سازیم. مراحل ساخت افعال نهی در زبان عربی را در جدول زیر آورده‌ایم.

• اضافه کردن «لا» به صیغه‌های مخاطب فعل مضارع
• مجزوم کردن انتهای فعل (ساکن کردن حرکت حرف آخر / حذف «ن» به جز از صیغه جمع مؤنث)

در جدول زیر، فعل نهی از ریشه «فعل» را برای شش صیغه مخاطب صرف کرده‌ایم.

سؤالات متداول درباره تجزیه فعل عربی

حال که اصول تجزیه فعل در عربی را به طور کامل و با مثال یاد گرفتیم، در این بخش به مهم‌ترین و پرتکرارترین سؤالات این مبحث پاسخ می‌گوییم تا ابهامات شما در این زمینه از بین برود.

تفاوت تجزیه و ترکیب عربی چیست؟

در زبان عربی به بررسی یک کلمه اعم از فعل، اسم، صفت و… به طور فردی و جداگانه از جمله و نقشی که در جمله ایفا می‌کند، تجزیه و به بررسی نقش و اعراب هر کلمه در جمله، ترکیب می‌گوییم. ممکن است در یک سؤال فقط با تجزیه یا فقط با ترکیب روبه‌رو شویم و همچنین امکان دارد هم تجزیه و هم ترکیب یک جمله و اجزای آن را از ما بخواهند. برای تجزیه باید آن واژه را به طور کامل و دقیق و از تمام منظرهای گوناگون بررسی کنید. در ترکیب نیز باید نقش و اعراب هر کلمه از جمله را در همان جمله خاص، شناسایی کنید.

در چه سایتی آموزش تجزیه کلمات عربی وجود دارد؟

با استفاده از وب‌سایت مجله فرادرس می‌توانید از آموزش‌های متنی رایگان برای تجزیه کلمات عربی استفاده کنید. همچین در سایت فرادرس می‌توانید از فیلم‌های آموزشی رایگان و غیررایگان برای یادگیری تجزیه انواع کلمات بهره‌مند شوید.

تمرین تجزیه فعل

حال که با اصول تجزیه فعل در عربی آشنا شدیم، در این بخش سؤالاتی را طرح کرده‌ایم تا از آن‌ها به عنوان تمرینی برای افزایش یادگیری و تثبیت آموخته‌های خود استفاده کنید. برای پاسخ دادن به سؤال‌ها، ابتدا سعی کنید پاسخ خواسته شده را با دانش خود یا مراجعه به بخش‌های مربوطه در مطلب و مطالعه مجدد آن‌ها، پیدا کنید. سپس با کلیک بر گزینه «جواب» پاسخ درست سؤال را مشاهده خواهید کرد.

نمونه سؤال تجزیه فعل در عربی

حالا که نکات و اصول تجزیه فعل در عربی را یاد گرفتیم، می‌توانید در آزمون زیر شرکت کنید. این آزمون در واقع یک تمرین شامل ده پرسش چهارگزینه‌ای است. برای پاسخ دادن به هر سؤال، ابتدا گزینه درست مورد نظر خود را انتخاب و روی آن کلیک کنید. سپس  با کیلک بر گزینه «مشاهده گزینه صحیح» پاسخ درست را مشاهده می‌کنید. برای دسترسی به پرسش‌های تشریحی نیز انجام همین مراحل کافی است. با انتخاب هر یک پاسخ درست، یک امتیاز دریافت می‌کنید و امتیاز نهایی خود را بعد از ثبت پاسخ هر ده پرسش و با کلیک بر گزینه «دریافت جواب آزمون» مشاهده خواهید کرد.

جمع بندی تجزیه فعل عربی

در این مطلب از مجله فرادرس تجزیه فعل در عربی را یاد گرفتیم. یعنی هرکدام از اصول تجزیه فعل از هفت جهتِ زمان، صیغه، ریشه، لازم و متعدی، معلوم و مجهول، صحیح و معتل و معرب و مبنی را با مثال و به طور کامل توضیح دادیم. در انتهای مطلب نیز پرسش‌های تشریحی و چهارگزینه‌ای قرار دادیم تا با پاسخ دادن به آن‌ها میزان یادگیری خود را افزایش دهید.