1

در بیشتر دهه ۲۰۰۰، دانشمندان اقلیم‌شناس می‌توانستند خط نسبتاً مستقیمی بر منحنی افزایش دمای زمین رسم کنند. زمین در حال گرم شدن بود، اما این روند قابل پیش‌بینی به نظر می‌رسید — تا اینکه همه‌چیز تغییر کرد.

تقریباً از سال ۲۰۱۰، شیب منحنی گرمایش افزایش یافت و در ۱۵ سال گذشته، دمای زمین با سرعتی فراتر از پیش‌بینی‌های قبلی بالا رفته است.

چه چیزی پشت این جهش دمایی قرار دارد؟

پس از دو سال پیاپی رکوردشکن در ۲۰۲۳ و ۲۰۲۴، پژوهشگران به دنبال عامل پنهانی برای این گرمایش غیرمنتظره گشتند و به نتایجی شگفت‌انگیز رسیدند: مه‌دود (اسماگ) شرق آسیا، به‌ویژه چین، خیلی سریع پاک‌سازی شده است و این موضوع یک لایه محافظتی حیاتی در جو را از بین برده است.

رابرت آلن، اقلیم‌شناس از دانشگاه کالیفرنیا ریورساید و یکی از نویسندگان این مطالعه، می‌گوید:
«وقتی اتفاقی مانند گرمایش بی‌سابقه و غیرعادی سال‌های ۲۰۲۳ و ۲۰۲۴ رخ می‌دهد، دانشمندان اقلیم به این فکر می‌افتند که شاید عاملی را نادیده گرفته‌اند. این تحقیق تلاشی برای کشف آن عامل پنهان بود.»

از مه‌دود خفه‌کننده تا آسمان‌های پاک

ذرات معلق و تأثیر آن‌ها بر دمای زمین

پژوهشگران با استفاده از هشت مدل پیشرفته اقلیمی و هزاران شبیه‌سازی، متوجه شدند همه مسیرها به سمت ذرات ریز بازتابنده نور خورشید هدایت می‌شوند — همان ذرات معلق موسوم به آئروسل‌ها.

این ذرات – مانند مه سولفاتی ناشی از سوختن زغال‌سنگ یا دوده حاصل از گازوئیل – با بازتاب نور خورشید و افزایش انعکاس ابرها، باعث سرد شدن نسبی زمین می‌شوند.

اوج آلودگی در شرق آسیا

در دهه ۲۰۰۰، چین و دیگر کشورهای شرق آسیا مقدار زیادی از این ذرات را به جو وارد کردند که باعث ایجاد لایه‌ای از مه‌دود خفه‌کننده شد. اما با توجه به آمارهای نگران‌کننده سلامت عمومی، پکن از سال ۲۰۱۰ یک کمپین شدید برای پاک‌سازی هوا آغاز کرد.

بین سال‌های ۲۰۱۰ تا ۲۰۲۰، انتشار دی‌اکسید گوگرد – یکی از منابع اصلی آئروسل‌های سولفاتی – تقریباً ۷۵ درصد کاهش یافت.

پیروزی برای سلامت، شکست برای اقلیم

از دیدگاه انسانی، این موفقیت یک پیروزی آشکار برای سلامت عمومی بود، چرا که مه‌دود تا پیش از آن سالانه جان بیش از یک میلیون شهروند چینی را می‌گرفت. اما از منظر اقلیم، این اقدام در واقع یک لایه موقت محافظتی در برابر گرمایش جهانی را حذف کرد.

کاهش ذرات بازتابنده باعث شد نور خورشید بیشتری به سطح زمین برسد، به‌ویژه در نیم‌کره شمالی. بیورن سامست، پژوهشگر مرکز بین‌المللی تحقیقات اقلیم نروژ، می‌گوید:
«افزایش دما با کاهش شدید آلودگی آئروسل در آسمان چین کاملاً هماهنگ است.»

کاهش مه‌دود، عامل تسریع گرمایش

یافته‌های مدل‌های اقلیمی

مدل‌ها نشان می‌دهند که کاهش مه‌دود در شرق آسیا و پاک‌تر شدن هوا به افزایش حدود ۰/۰۵ درجه سانتی‌گراد در هر دهه منجر شده است — عددی که بیشتر تسریع گرمایش از سال ۲۰۱۰ را توضیح می‌دهد، حتی پس از حذف اثراتی مانند ال‌نینو.

چرا این مقدار کم هم مهم است؟

شاید ۰/۰۵ درجه ناچیز به نظر برسد، اما در دنیایی که در آستانه عبور از ۱/۵ درجه سانتی‌گراد نسبت به دوران پیشاصنعتی قرار دارد، هر صدم درجه اهمیت دارد. این افزایش باعث تشدید موج‌های گرمایی، ذوب سریع‌تر یخچال‌ها و سفیدشدگی بیشتر مرجان‌ها می‌شود.

گرمایش فقط در آسیا نمی‌ماند

این اثرات تنها محدود به آسیا نیست. گردش جو، این گرمایش را در سراسر جهان گسترش می‌دهد. برای مثال، ایالات متحده و اروپا در سال ۲۰۲۳ تابستان‌هایی با رکوردهای دمایی ثبت کردند که بخشی از آن به همین روند کلی مربوط بود.

پاک‌سازی هوا به‌تنهایی کافی نیست

رابرت آلن هشدار می‌دهد:
«کاهش آلودگی هوا برای سلامت انسان‌ها مفید است، اما اگر دی‌اکسیدکربن را همزمان کاهش ندهیم، لایه‌ای از محافظت در برابر تغییرات اقلیمی را حذف می‌کنیم.»

اهمیت نگاه همزمان به آلاینده‌ها

تمرکز صرف بر مه‌دود و نادیده‌گرفتن گازهای گلخانه‌ای مانند دی‌اکسیدکربن یا متان، مانند این است که عینک آفتابی را برداریم و در نور شدید آفتاب قدم بگذاریم. بازگشت تابش آفتاب، فوری و بدون وقفه است.

آلن توضیح می‌دهد:
«آئروسل‌های سولفاتی و دی‌اکسید گوگرد تنها حدود یک هفته در جو باقی می‌مانند. به‌محض حذف شدن، زمین باید یک پالس گرمایی کوتاه‌مدت را جذب کند و سپس به روند گرمایش بلندمدت بازگردد.»

در همین حال، دی‌اکسیدکربن و متان دهه‌ها یا حتی قرن‌ها در جو باقی می‌مانند، بنابراین تأثیر گرمایشی آن‌ها انباشته و توقف‌ناپذیر است.

پاک‌سازی‌های بیشتر، گرمایش بیشتر

کشورهای دیگر هم در حال کاهش مه‌دود هستند

چین تنها کشوری نیست که هوا را پاک می‌کند. هند، بخش‌هایی از آفریقا و حتی ایالات متحده نیز در حال سخت‌گیرانه‌تر کردن قوانین کنترل آلودگی هوا هستند.

خطر پیش‌بینی‌نشده

پروژه RAMIP – پروژه مقایسه مدل‌های منطقه‌ای آئروسل – قصد دارد بررسی کند که اگر این پاک‌سازی‌ها به‌طور همزمان رخ دهند، پیش‌بینی‌های اقلیمی در کوتاه‌مدت چگونه تغییر می‌کنند. نشانه‌های اولیه حاکی از آن است که اگر کاهش گازهای گلخانه‌ای با سرعت مشابه انجام نشود، دمای جهانی می‌تواند سریع‌تر از پیش افزایش یابد.

مهندسی اقلیمی: گزینه‌ای پرمخاطره

این معما باعث شده دوباره توجه‌ها به طرح‌های مهندسی اقلیم جلب شود — مانند پاشیدن ذرات بازتابنده به لایه استراتوسفر برای تقلید از اثر خنک‌کنندگی آئروسل‌ها.

اما آلن هشدار می‌دهد:
«این گزینه‌ای است که شاید مجبور شویم در شرایط اضطراری از آن استفاده کنیم، اما خطرات زیادی دارد، از جمله اختلال در الگوهای بارندگی، ناامنی غذایی و تنش‌های سیاسی.»

برخلاف آلودگی تصادفی، کنترل آئروسل‌های مهندسی‌شده دشوار است و توقف سریع آن‌ها تقریباً غیرممکن خواهد بود، زیرا ممکن است به بازگشت ناگهانی دما منجر شود.

مبارزه هم‌زمان با هر دو بحران

نتیجه‌گیری نهایی

در حال حاضر، پیام روشن است. آلن می‌گوید:
«بهبود کیفیت هوا برای سلامت عمومی ضروری است، اما اگر بخواهیم از بدترین اثرات تغییرات اقلیمی جلوگیری کنیم، باید هم‌زمان دی‌اکسیدکربن و متان را نیز کاهش دهیم. این دو باید هم‌زمان پیگیری شوند.»

آسمان پاک‌تر شرق آسیا نفس راحت‌تری برای ساکنان آن به همراه آورده، اما هم‌زمان گرمای ناشی از گازهای گلخانه‌ای انباشته را نیز بیشتر نمایان کرده است.

در نهایت، جهان نمی‌تواند در حالی که یک بحران زیست‌محیطی را حل می‌کند، دیگری را نادیده بگیرد.