شایانیوز– در میان میلیون‌ها گونه جانوری که کره زمین را پر کرده‌اند، کمتر جانداری را می‌توان یافت که به اندازه پلاتیپوس (Platypus)، ذهن زیست‌شناسان، تکامل‌شناسان و حتی فیلسوفان طبیعت را به چالش کشیده باشد. این پستاندار تخم‌گذار نیمه‌آبزی در نگاه اول چنان شبیه یک وصله ‌پینه بی‌قاعده از حیوانات مختلف است که وقتی برای اولین‌ بار به اروپا معرفی شد، دانشمندان بریتانیایی تصور کردند با یک فریب روبه‌رو هستند: موجودی با منقار اردک، دم سگ‌آبی، پاهای پرده‌دار پرندگان، خز ضخیم پستانداران، بدون پستان قابل‌ مشاهده، و در عین حال، تخم‌گذار! پلاتیپوس در همان برخورد نخست با دنیای علمی، قاعده‌های رایج طبقه‌بندی زیستی را در هم شکست.

جانوری که زیست‌شناسی را غافلگیر کرد: خاستگاه و ویژگی‌های کلی

پلاتیپوس تنها یکی از دو عضو زنده از راسته Monotremata (پستانداران تک‌سوراخ) است؛ گروهی از پستانداران ابتدایی که به جای زاد و ولد زنده‌زا، تخم می‌گذارند. زیستگاه طبیعی این جانور شرق استرالیاست؛ به ‌ویژه ایالت‌های نیو ساوت ولز، ویکتوریا و مناطقی از تاسمانی. پلاتیپوس در رودخانه‌ها، نهرها و مرداب‌های کم‌ عمق زندگی می‌کند، زندگی‌ای نیمه‌ماهی‌گیرانه دارد و به‌ شدت به آب وابسته است. بدن او از خز قهوه‌ای تیره و ضد آب پوشیده شده، دمی پهن و عضلانی دارد که برای ذخیره چربی استفاده می‌شود، و پاهایی پرده‌دار که او را به شناگری ماهر بدل کرده‌اند.

اما آنچه بیش از هر ویژگی فیزیکی‌ای موجب حیرت می‌شود، دستگاه حسی فوق‌العاده پیچیده و بی‌نظیر پلاتیپوس است. او از طریق منقار خود قادر است میدان‌های الکتریکی ضعیف تولید شده توسط ماهی‌ها و بی‌مهرگان در حال حرکت را شناسایی کند؛ قابلیتی که در میان پستانداران بی‌سابقه است و تنها در برخی گونه‌های آبزی نظیر کوسه‌ها و دلفین‌ها دیده می‌شود. این ویژگی باعث می‌شود پلاتیپوس حتی با چشمان بسته، در تاریکی آب، طعمه خود را دقیق و بدون خطا شکار کند.

ژنتیک پلاتیپوس: آمیزه‌ای عجیب از خزندگان، پرندگان و پستانداران

تحلیل‌های ژنومی که از سال ۲۰۰۸ به این سو بر روی DNA پلاتیپوس انجام شده‌اند، نتایج خیره‌ کننده‌ای داشته‌اند. ژنوم پلاتیپوس نشان داده که این جانور نوعی “موزاییک ژنتیکی” است. او برخی ویژگی‌های ژنتیکی مشترک با خزندگان دارد (مثلاً سامانه ایمنی و سیستم تخم‌گذاری)، برخی از ژن‌ها به پرندگان شباهت دارد (مثلاً در ساختار پادتن‌ها)، و در عین حال، ویژگی‌هایی از پستانداران نیز در او وجود دارد. پلاتیپوس تنها پستانداری است که دارای ده کروموزوم جنسی (۵ جفت) می‌باشد و همین امر او را به الگویی بی‌بدیل برای مطالعه تکامل کروموزوم‌های جنسی تبدیل کرده است.

جالب‌تر اینکه پلاتیپوس برخلاف پستانداران دیگر، فاقد نوک پستان است. ماده‌ها به جای شیر دادن از نوک، شیری را از طریق پوست ترشح می‌کنند و بچه‌ها با لیسیدن سطح شکم مادر، تغذیه می‌کنند. این سازوکار به ‌ظاهر بدوی، در عین حال از پیچیدگی‌های شیمیایی بسیار خاصی برخوردار است؛ به طوری که شیر پلاتیپوس دارای پروتئین‌هایی ضد میکروبی است که می‌توانند منبع الهام کشف آنتی‌بیوتیک‌های جدید باشند.

سمی بودن: قدرت پنهان نرهای پلاتیپوس

یکی از عجیب‌ترین ویژگی‌های پلاتیپوس نر، توانایی تزریق زهر است. در فصل جفت‌گیری، پلاتیپوس‌های نر دارای خارهای زهری در عقب پای خود هستند که می‌توانند با آن، زهر دردناکی را به دشمنان یا رقیبان منتقل کنند. این زهر آن‌قدر دردناک است که می‌تواند انسان را برای هفته‌ها ناتوان کند، هرچند کشنده نیست. وجود سامانه تولید زهر در یک پستاندار، آن هم پستانداری نه‌چندان درنده، سؤالات متعددی را درباره فشارهای تکاملی وارد کرده است که به بروز چنین ویژگی منجر شده‌اند.

نقش پلاتیپوس در دانش: فراتر از عجایب طبیعی

پلاتیپوس از نظر علمی و نمادین نیز جایگاهی منحصر به ‌فرد دارد. او مرزهای فهم ما از مفاهیم بنیادین زیست‌شناسی مانند طبقه‌بندی، فرگشت، تولیدمثل و حواس را به چالش کشیده است. در واقع، هر بار که زیست‌شناسان تلاش کرده‌اند پلاتیپوس را در یکی از جعبه‌های طبقه‌بندی موجود جا دهند، او با ویژگی‌هایی خارق‌العاده، آن مرزها را شکسته است.

پلاتیپوس در دهه‌های اخیر به یک مدل زیستی مهم برای مطالعات تکامل صفات ابتدایی در پستانداران، الگوهای ژنتیکی انتقال ویژگی‌ها، و حتی تحقیقاتی در زمینه پزشکی بازساختی و کشف داروهای جدید تبدیل شده است. به عنوان مثال، آنزیم‌هایی در بزاق یا شیر پلاتیپوس یافت شده‌اند که در برابر باکتری‌های مقاوم به آنتی‌بیوتیک اثربخش هستند، و این موضوع به شدت مورد توجه پژوهشگران حوزه درمان‌های نوین قرار گرفته است.

موجودی که قواعد زیستی را بازنویسی می‌کند

پلاتیپوس شاید در نگاه نخست همچون شوخی طبیعت به نظر برسد، اما هرچه بیشتر درباره‌اش بدانیم، درمی‌یابیم که او یکی از پیشرفته‌ترین و در عین حال قدیمی‌ترین جانداران کره زمین است؛ موجودی که همان‌قدر که به ما درباره گذشته‌های دور تکامل می‌آموزد، الهام‌بخش آینده علم هم هست. از مدل‌سازی سیستم‌های حسی جدید گرفته تا فهم بهتر سازوکار تولید زهر در پستانداران، از تحلیل پروتئین‌های زیستی پیشرفته تا رمزگشایی از ژنوم پیچیده، پلاتیپوس همچنان به پژوهشگران یادآوری می‌کند که طبیعت، حتی پس از قرن‌ها مطالعه، هنوز رازهای بسیاری برای گفتن دارد.