استثنا در عربی را می‌توانیم به دو روش دسته‌بندی کنیم. در حالت اول، انواع استثنا به دو دسته «تام» و مفرّغ» تقسیم می‌شوند. از سوی دیگر، می‌توان انواع استثنا را به دو گروه «متصل» و «منقطع» نیز دسته‌بندی کرد. در ادامه این مطلب از مجله فرادرس، هریک از انواع استثنا در عربی را به‌دقت بررسی میکنیم و با مثال‌های متنوع، ساختار آن‌ها را توضیح می‌دهیم. سپس به‌طور کلی اسلوب استثنا و ارکان آن را آموزش می‌دهیم. در نهایت، تمرین‌هایی را بهصورت تشریحی و چهارگزینهای و برای یادگیری بهتر این مبحث ارائه میکنیم.
آنچه در این مطلب می‌آموزید:
-
به انواع استثنا در زبان عربی پی می‌برید.
-
با ساختار انواع استثنا در عربی آشنا می‌شوید.
-
اسلوب استثنا و ارکان آن را یاد میگیرید.
-
قواعد هریک از اجزای اسلوب استثنا را می‌آموزید.
-
انواع استثنا را با مثال‌ها و تمرین‌های متنوع مرور می‌کنید.
-
مسیر یادگیری انواع منصوبات عربی را با آموزش‌های فرادرس یاد میگیرید.
انواع استثنا در عربی
در زبان عربی می‌توانیم انواع استثنا را بر مبنای دو معیار دسته‌بندی کنیم. اگر مستثنی‌منه و نوع جمله را معیار دسته‌بندی قرار بدهیم، می‌توانیم انواع استثنا را به دو دسته زیر تقسیم کنیم:
- استثنای تام
- استثنای مفرغ
از سوی دیگر، چنانچه ارتباط میان مستثنی و مستثنی‌منه را ملاک بررسی قرار بدهیم، انواع استثنا به دو دسته زیر تقسیم می‌شوند:
- استثنای متصل
- استثنای منقطع
در بخش‌های بعدی، هر دوی این تقسیم‌بندی‌ها را با مثال بررسی میکنیم و نکتههای هریک را به‌دقت آموزش می‌دهیم. مخاطبانی که می‌خواهند استثنا و قواعد آن را با مثال‌ها و تمرین‌های بیشتری بیاموزند، می‌توانند از فیلم آموزش عربی زبان قرآن ۳ رشته‌های تجربی و ریاضی فرادرس کمک بگیرند. برای دسترسی به این فیلم آموزشی روی لینک زیر کلیک کنید.
استثنای تام و مفرغ
در ادامه، ساختار استثناهای تام و مفرغ، همچنین انواع آن‌ها را مشخص کرده‌ایم. برای یادگیری بیشتر، مثالی را نیز برای هرکدام آورده‌ایم. انواع استثنای تام (به این معنا که مستثنی‌منه در جمله حضور داشته باشد.) عبارتند از:
- استثنای تام موجب (مستثنی‌منه دارد و جمله منفی نشده است.) مانند: يَنْصُرُ الْمُواطِنُونَ بِلادَهُمْ إِلَّا الْخَوَنَةَ. (شهروندان، به‌جز خائنان کشورشان را یاری می‌دهند.)
- استثنای تام غیرموجب (مستثنی‌منه دارد و جمله منفی هم شده است.) مانند: لَا يَشْمَتُ النَّاسُ فِي الضَّعِيفِ إِلَّا اللِّئَامُ. (مردم هنگام ناتوانی دیگران شادی نمی‌کنند، مگر انسان‌های پست.)
درصورتی‌که مستثنی‌منه از جمله حذف شده باشد، استثنای مفرّغ شکل می‌گیرد. در این حالت، جمله معمولاً بهصورت منفی می‌آید. مانند: مَا مُحَمَّدٌ إِلَّا كَرِيمٌ. (محمد فقط بخشنده است.)
نکته: به استثنای «تام موجب»، «تام مثبت» و به «تام غیرموجب»، «تام منفی» هم گفته میشود. از سوی دیگر، «استثنای مفرّغ»، «استثنای ناقص منفی» نیز نامیده شده است.
استثنای متصل و منقطع
با دقت به فهرست زیر، هم ساختار استثنای متصل و منقطع را به‌خوبی یاد میگیرید و هم با مثال‌های آن‌ها آشنا می‌شوید.
- استثنای متصل (مستثنی بخشی از مستثنی‌منه است.) مانند: ما قَرَأْتُ الدُّرُوسَ إِلَّا دَرْسًا. (هیچ‌کدام از درس‌ها را تخواندم، به‌جز یک درس.)
- استثنای منقطع (مستثنی بخشی از مستثنی‌منه نیست.) مانند: ما بَقِيَتِ الْمَسَاعِي السِّلْمِيَّةُ إِلَّا الْقِتَالُ. (از تلاش‌های صلح‌آمیز، چیزی به‌جز جنگ باقی نمانده است.)
نکته: در استثنای متصل، مستثنی و مستثنی‌منه از یک جنس هستند، مانند «الدُّرُوسَ» و «دَرْسًا» در مثال اول. برعکس در استثنای منقطع، مستثنی و مستثنی‌منه از دو جنس متفاوت هستند، مانند «الْمَسَاعِي السِّلْمِيَّةُ» و «الْقِتَالُ» در مثال دوم.
مبحث استثنا و ساختار آن را می‌توانید به کمک فیلم آموزش عربی زبان قرآن ۳ رشته ادبیات و علوم انسانی فرادرس بیاموزید. در این فیلم آموزشی از مثال‌ها و تمرین‌های متنوع نیز استفاده شده است.
چگونه منصوبات عربی را با فرادرس بیاموزیم؟
گفتیم که مستثنی معمولاً بهصورت منصوب می‌آید و از این جهت، در دسته منصوبات عربی قرار می‌گیرد. منصوبات در واقع، نقش‌های دستوری و کلمه‌هایی هستند که غالباً با اعراب نصب می‌آید. علاوهبر مستثنی، منادا، انواع مفعول‌ها و… نیز به دسته منصوبات تعلق دارند. توجه داشته باشید که این مبحث یکی از مهم‌ترین بخش‌های نحو عربی به شمار می‌رود و چه در کتاب‌های درسی و چه در کتاب‌های قواعد عربی مورد تأکید قرار گرفته است. درصورتی‌که بخواهید انواع منصوبات را با مثال‌ها و تمرین‌های فراوان یاد بگیرید و این مبحث را به‌طور کامل بیاموزید، پیشنهاد میکنیم از فیلمهای آموزشی زیر در فرادرس کمک بگیرید:
در زبان عربی، علاوهبر منصوبات، کلمه‌ها و نقش‌های دستوری دیگری هم حضور دارند که با اعراب رفع و جرّ می‌آیند. قواعد مربوط به این نقش‌ها را می‌توانید با مشاهده مجموعه فیلمهای آموزشی زیر در فرادرس بیاموزید. البته در این مجموعه‌های آموزشی، قواعد عربی تمامی پایه‌های دوره متوسطه، همچنین نکتههای ترجمه زبان عربی نیز به‌خوبی تدریس شده است.
مثال انواع استثنا در عربی
با خواندن بخش‌های قبلی یاد گرفتید که انواع استثنا در عربی چیست و هرکدام چه تفاوتی با یکدیگر دارند. در این بخش، با دقت به تمرین‌هایی که ارائه کرده‌ایم، این مبحث را بیشتر مرور می‌کنید و تشخیص انواع استثنا را به‌طور کامل می‌آموزید. البته در فیلم آموزش عربی زبان قرآن ۳ رشته ادبیات و علوم انسانی فرادرس نیز نکتههای مهمی به همراه مثال برای آموزش استثنا در عربی بیان شده است. برای مشاهده این فیلم آموزشی روی لینک زیر کلیک کنید.
مثال اول
در جمله زیر از استثنای «تام موجب» استفاده شده است. به عبارت دیگر، هم جمله مثبت است و هم مستثنی‌منه در آن حضور دارد. از سوی دیگر، «المُواطِنونَ» و «مُتَخاذِلًا» از یک جنس هستند، بنابراین استثنای این جمله از نوع «متصل» است.
جاهَدَ المُواطِنونَ إِلَّا مُتَخاذِلًا.
شهروندان جهاد کردند، به‌جز فردی سست و تنبل.
ارکان این استثنا و اجزای آن را در ادامه نشان داده‌ایم:
- مستثنی: مُتَخاذِلًا
- مستثنی‌منه: المُواطِنونَ
- ادات استثنا: إِلَّا.
مثال دوم
در جمله زیر، استثنای «مفرّغ» به کار رفته است. به عبارت دیگر، هم مستثنی‌منه از جمله حذف شده است و هم خود جمله بهصورت منفی آمده است. در این مثال از استثنای «متصل» استفاده شده است.
ما فازَ إِلَّا المُدافِعونَ عَنِ الأَرْضِ.
فقط کسانی پیروز شدند که از سرزمین دفاع کردند.
در ادامه، ارکان این استثنا را مشخص کرده‌ایم:
- مستثنی: المُدافِعونَ
- مستثنی‌منه: محذوف
- ادات استثنا: إِلَّا.
نکته: همان‌طور که مشاهده می‌کنید، «المُدافِعونَ» به‌عنوان مستثنی، اعراب مستثنی‌منه محذوف را گرفته و مرفوع شده است.
مثال سوم انواع استثنا در عربی
با دقت به مثال زیر، کاربرد استثنای «مفرّغ» را به‌خوبی می‌آموزید. یعنی استثنایی که مستثنی‌منه محذوف بوده و جمله نیز بهصورت منفی آمده باشد. از سوی دیگر، استثنای این جمله از نوع «متصل» نیز هست.
ما جاءَ سِوى رَجُلٍ.
هیج‌کس به‌حز مردی نیامد.
با دقت به فهرست زیر به نقش هریک از ارکان این استثنا پی می‌برید:
- مستثنی: رَجُلٍ
- مستثنی‌منه: محذوف
- ادات استثنا: سِوى.
نکته: رَجُلٍ» به‌عنوان مستثنی جمله، بعد از «سِوى» آمده است و به همین علت مجرور شده است.
مثال چهارم
در کادر زیر، مثالی از کاربرد استثنای «تام موجب» را ارائه کرده‌ایم. یعنی هم مستثنی‌منه در جمله آمده است و هم خود جمله بهصورت مثبت به کار رفته است. در این مثال، مستثنی و مستثنی‌منه از یک جنس هستند. به همین علت نتیجه می‌گیریم که این استثنا از نوع «متصل» نیز هست.
رَأَيْتُ الأَزْهارَ مُتَفَتِّحَةً غَيْرَ زَهْرَةٍ.
همه گل‌ها را شکفته دیدم، جز یک گل.
ارکان و اجزای اصلی این استثنا عبارتند از:
- مستثنی: زَهْرَةٍ
- مستثنی‌منه: الأَزْهارَ
- ادات استثنا: غَيْرَ.
نکته: مستثنای جمله یعنی «زَهْرَةٍ» بعد از «غَيْرَ» قرار گرفته است. به همین علت، مجرور شده است.
مثال پنجم
در این مثال، استثنای «مفرّغ» به کار رفته است. به این معنا که مستثنی‌منه از جمله حذف شده است و خود جمله بهصورت منفی به کار رفته است. در این استثنا، مستثنی و مستثنی‌منه از یک جنس هستند. ینابراین، این استثنا از نوع «متصل» نیز هست.
ما حَضَرَ غَيْرُ رَجُلٍ إِلَى الحَفْلِ.
فقط یک مرد به جشن آمد.
ارکان و اجزای سازنده این استثنا را در ادامه مشاهده می‌کنید:
- مستثنی: رَجُلٍ
- مستثنی‌منه: محذوف
- ادات استثنا: غَيْرُ.
نکته: «رَجُلٍ» به علت قرار گرفته بعد از «غَيْرُ»، مجرور شده است.
مثال ششم انواع استثنا در عربی
در این مثال، استثنای «تام غیرموجب» به کار رفته است. به عبارت دیگر، مستثنی‌منه در جمله حضور دارد و خود جمله بهصورت منفی آمده است. ازآنجایی‌که که مستثنی و مستثنی‌منه این جمله از یک جنس هستند، نتیجه می‌گیریم که این استثنا از نوع «متصل» نیز هست.
ما جاءَ التَّلاميذُ سِوى تِلميذَيْنِ.
همه دانش‌آموزان آمدند، به‌جز دو نفر.
برای آشنایی با اجزا و ارکان این استثنا به فهرست زیر توجه کنید:
- مستثنی: تِلميذَيْنِ
- مستثنی‌منه: التَّلاميذُ
- ادات استثنا: سِوى.
نکته: «تِلميذَيْنِ» بعد از «سِوى» قرار گرفته است و به همین علت مجرور شده و با علامت «ین» آمده است.
مثال هفتم
با دقت به مثال زیر می‌آموزید که استثنای «تام غیرموجب» چگونه در جمله به کار می‌رود. در این استثنا، جمله بهصورت منفی آمده است و مستثنی‌منه از جمله حذف شده است. هم مستثنی و هم مستثنی‌منه این جمله از یک جنس هستند و استثنای «متصل» را در مثال زیر به وجود آورده‌اند.
ما قامَ الْقَوْمُ غَيْرُ مُحَمَّدٍ.
هیچ‌کس از قوم، به‌جز محمد از جای خود بلند نشد.
با دقت به فهرست زیر، نقش هریک از اجزا و ارکان این استثنا را می‌آموزید:
- مستثنی: مُحَمَّدٍ
- مستثنی‌منه: القَوْمُ
- ادات استثنا: غَيْرُ.
نکته: «مُحَمَّدٍ» بعد از «غَيْرُ» قرار گرفته است. به همین علت، مجرور شده است.
مثال هشتم
در مثال زیر، ساختار استثنای «مفرّغ» نشان داده شده است. جمله بهصورت منفی آمده است و مستثنی‌منه نیز از جمله حذف شده است. استثنای این جمله از نوع «متصل» نیز هست.
ما مَرَرْتُ سِوى رَجُلٍ.
از کنار کسی نگذشتم، جز یک مرد.
در ادامه، ارکان این استثنا را مشخص کرده‌ایم:
- مستثنی: رَجُلٍ
- مستثنی‌منه: محذوف
- ادات استثنا: سِوى.
نکته: «رَجُلٍ» بعد از «سِوى» قرار گرفته است. به همین علت، بهصورت مجرور آمده است.
مثال نهم انواع استثنا در عربی
استثنای مثال زیر از نوع «مفرّغ» است. به عبارت دیگر، مستثنی‌منه از جمله حذف شده است و خود جمله نیز بهصورت منفی آمده است. استثنای این جمله از نوع «متصل» نیز هست.
لَم يَقْرَأِ الدَّرْسَ غَيْرُ طالِبٍ.
فقط یک دانش‌آموز درس را خواند.
ارکان و اجزای سازنده این استثنا عبارتند از:
- مستثنی: طالِبٍ
- مستثنی‌منه: محذوف
- ادات استثنا: غَيْرُ.
نکته: «طالِبٍ» بعد از «غَيْرُ» قرار گرفته است. به همین علت، مجرور شده است.
مثال دهم
در مثال زیر، یکی از حالت‌های استثنای «تام» نشان داده شده است. این استثنا از نوع «تام موجب» است، زیرا هم جمله بهصورت مثبت آمده است و هم مستثنی‌منه در جمله حضور دارد. در این مثال، مستثنی و مستثنی‌منه از یک جنس نیستند. به همین علت، استثنای جمله زیر، نوعی استثنای «منقطع» به شمار می‌آید.
سافَرَ الْجَمیعُ إِلّا حَقائِبَهِم.
همه سفر کردند، به‌جز چمدان‌هایشان.
نقش هریک از اجزا و ارکان این استثنا در ادامه آمده است:
- مستثنی: حَقائِبَ
- مستثنی‌منه: الْجَمیعُ
- ادات استثنا: إِلّا.
مثال یازدهم
یکی از مثال‌های «استثنای تام موجب» را در کادر زیر مشاهده می‌کنید. خود جمله بهصورت مثبت آمده است و مستثنی‌منه هم در جمله حضور دارد. مستثنی و مستثنی‌منه این جمله از یک جنس هستند و استثنای «متصل» را در مثال زیر به وجود آورده‌اند.
يَفْنَى ذِكْرُ الجَميعِ إِلَّا المُحْسِنِينَ.
یاد همه به‌جز نیکوکاران از بین می‌رود.
نقش هریک از اجزای این استثنا را در ادامه ملاحظه می‌کنید.
- مستثنی: المُحْسِنِينَ
- مستثنی‌منه: الجَميعِ
- ادات استثنا: إِلَّا.
مثال دوازدهم انواع استثنا در عربی
در کادر زیر، مثالی را برای استثنای «مفرّغ» آورده‌ایم. مصراع اول بیت زیر هم جمله‌ای منفی است و هم مستثنی‌منه از آن حذف شده است. این استثنا در دسته استثناهای «متصل» قرار می‌گیرد.
ليسَ إلّا مَظاهِرٌ و مَجالِي / فاتْرُكُونا نَجُلْ بِهذَا المَجالِ.
چیزی نیست جز جلوه‌ها و نمودها، پس بگذارید در میدان بگردیم.
در ادامه، با ارکان این استثنا آشنا می‌شوید.
- مستثنی: مَظاهِرٌ
- مستثنی‌منه: محذوف
- ادات استثنا: إلّا.
نکته: «مَظاهِرٌ» اعراب مستثنی‌منه محذوف را گرفته و مرفوع شده است.
مثال سیزدهم
جمله‌ای که در کادر زیر آورده‌ایم، نوعی استثنای «تام موجب و متصل» را نشان می‌دهد. در این استثنا، جمله بهصورت مثبت آمده است و مستثنی‌منه نیز در جمله حضور دارد.
حَضَرَ اللَّاعِبُونَ عَدَا واحِدًا.
همه دانش‌آموزان به‌جز یک نفر آمدند.
اجزای سازنده و ارکان این استثنا را در ادامه مشاهده می‌کنید.
- مستثنی: واحِدًا
- مستثنی‌منه: اللَّاعِبُونَ
- ادات استثنا: عَدَا.
مثال چهاردهم
در ادامه، مثالی از استثنای «تام موجب و متصل» را قرار داده‌ایم. همان‌طور که مشاهده می‌کنید هم جمله بهصورت مثبت آمده است و هم مستثنی‌منه در جمله حضور دارد.
اِشْتَرَیْتُ جَمیعَ کُتُبي إلّا دَفْتَرًا.
همه کتاب‌هایم را خریدم، به‌جز یک دفتر.
ارکان این استثنا را در فهرست زیر مشخص کرده‌ایم:
- مستثنی: دَفْتَرًا
- مستثنی‌منه: جَمیعَ
- ادات استثنا: إلّا.
مثال پانزدهم انواع استثنا در عربی
در ادامه، مثال دیگری از استثنای «تام موجب و متصل» را قرار داده‌ایم. در این مثال، جمله بهصورت مثبت به کار رفته است و مستثنی‌منه نیز در جمله آمده است.
حَضَرَ الأَصْدِقاءُ إِلَّا عَلِيًّا.
دوستان به‌جز علی آمدند.
در فهرست زیر، ارکان این استثنا نشان داده شده‌اند.
- مستثنی: عَلِيًّا
- مستثنی‌منه: الأَصْدِقاءُ
- ادات استثنا: إِلَّا.
مروری بر اسلوب استثنا در عربی
در بخش‌های قبلی یاد گرفتید که چند نوع استثنا در زبان عربی وجود دارد. همچنین با مثال‌های متنوع، حالت‌های انواع استثنا در عربی را آموختید. برای یادگیری بهتر این مبحث لازم است به‌طور کلی اسلوب استثنا و قواعد آن را بشناسید. در این بخش، همین موضوع را با مثال بررسی میکنیم و مهم‌ترین نکتههای اسلوب استثنا را آموزش می‌دهیم. البته در این مورد می‌توانید از فیلم آموزش زبان قرآن ۳ رشته‌های تجربی و ریاضی فرادرس هم کمک بگیرید. لینک دسترسی به این فیلم آموزشی را در ادامه آورده‌ایم.
تعریف اسلوب استثنا
اسلوب استثنا به این معناست که ابتدا حکم و نکته‌ای کلی را در مورد گروهی از افراد و پدیده‌ها بیان کنیم، سپس یک یا چند مورد از آن‌ها را از حکم کلی خارج کنیم. به عبارت دیگر، نشان بدهیم که حکم و نکته کلی استثنائاً در مورد آن چند فرد یا پدیده صدق نمی‌کند. با دقت به مثالی که در کادر زیر آورده‌ایم، چگونگی اسلوب استثنا و کاربرد آن برایتان روشن‌تر خواهد شد. در این مثال، حکم «حاضر شدن» برای گروهی از افراد، یعنی «کارمندان» بیان شده است. در مرحله بعد، «یک کارمند» از این حکم خارج و مستثنی شده است.
حَضَرَ المُوَظَّفُونَ إِلّا مُوَظَّفًا.
همه کارمندان، به‌جز یک کارمند، حاضر شدند.
اسلوب استثنا از اجزای ثابتی تشکیل میشود که به‌کارگیری آن‌ها قواعد مخصوص به خود را دارد. در بخش‌های بعدی این مطلب، ارکان و اجزای استثنا را معرفی میکنیم و در ادامه، قواعد مربوط به آن‌ها را توضیح می‌دهیم.
ارکان استثنا
هر اسلوب استثنا از سه رکن تشکیل میشود که نام و ترتیب قرار گرفتنشان را در کادر زیر مشاهده می‌کنید.
مستثنی‌منه + ادات استثنا + مستثنی
مثال: ما قابَلْتُ إِلّا ٱلمُديرَ.
در مورد ارکان استثنا به نکتههای زیر توجه داشته باشید:
- مُسْتَثْنى‌ٰمِنْه: کلمه‌ای است که بر گروهی از افراد یا پدیده‌ها دلالت می‌کند و حکمی کلی در مورد آن بیان میشود.
- أَدات اِسْتِثْناء: حرف، اسم یا فعلی است که برای نشان دادن استثناء به کار می‌رود. با توجه به این کلمه است که می‌توانیم تشخیص بدهیم در جمله از اسلوب استثنا استفاده شده است.
- مُسْتَثْنى‌ٰ: کلمه‌ای است که از حکم کلی خارج میشود و نکته یا حکم مورد نظر در مورد آن صدق نمی‌کند.
در ادامه، قواعد مستثنی و مستثنی‌منه، همین‌طور نکتههای ادات استثنا را با جزئیات بیشتری بررسی میکنیم. در فیلم آموزش زبان قرآن ۳ رشته ادبیات و علوم انسانی فرادرس نیز قواعد این مبحث به‌خوبی تدریس شده است.
مستثنی و مستثنی منه در عربی
مستثنی و مستثنی‌منه دو رکن اصلی اسلوب استثنا هستند. مستثنی‌منه کلمه‌ای است که حکی کلی در مورد آن بیان میشود. این کلمه معمولاً در ابتدای اسلوب استثنا می‌آید. مستثنی نیز کلمه‌ای است که معمولاً بعد از ادات استثنا می‌آید و بر فرد یا پدیده‌ای دلالت دارد که از حکم کلی خارج شده است. در مثال زیر، جایگاه و نقش هریک از این دو رکن را نشان داده‌ایم.
در این مثال، «الطُّلّابُ» مستثنی‌منه جمله است و «سَعِيدًا» نقش مستثنی را به عهده دارد. مشاهده می‌کنید که در این جمله، مستثنی‌منه قبل از مستثنی آمده است و میان آن‌ها ادات استثنای «إِلّا» قرار دارد.
ما تَعَلَّمَ الطُّلّابُ إِلّا سَعِيدًا.
هیچ دانش‌آموزی یاد نگرفت، به‌جز سعید.
ادات استثنا در عربی
به حروف، اسم‌ها و فعل‌هایی که معمولاً بین مستثنی و مستثنی‌منه قرار می‌گیرند و اسلوب استثنا را می‌سازند، «ادات استثنا» گفته میشود. این ادات و نوع آن‌ها را در جدول زیر نشان داده‌ایم.
| ادات استثنا در عربی | نوع کلمه |
| إلّا | حرف |
| سِوَی | اسم |
| غَیر | |
| خَلا | فعل |
| عَدا | |
| حاشا |
در مورد ادات استثنا و اعراب مستثنی بعد از آن‌ها، حتماً به نکتههای زیر توجه داشته باشید:
- در استثنای تام موجب، اگر مستثنی بعد از «إلّا» بیاید، منصوب میشود.
- اگر مستثنی بعد از «سِوَی» و «غَیر» بیاید، حتماً مجرور خواهد شد.
- به جدول بالا می‌توان ادات «لا سَیَّما»، «بَیْدَ»، «لیسَ» و «لا یَکونَ» را هم اضافه کرد. این ادات نسبت به اداتی که در جدول معرفی کرده‌ایم، کاربرد کمتری دارند.
شباهت ادات استثنا به سایر کلمه ها
در بخش قبلی، با نقش «إِلّا» به‌عنوان یکی از ادات استثنا آشنا شدید. در زبان عربی، کلمه‌ها و ترکیب‌های دیگری نیز وجود دارند که در ظاهر شبیه به «إِلّا» هستند و ممکن است آن‌ها را با این ادات استثنا اشتباه بگیرید. برای جلوگیری از این اشتباه، در جدول زیر، کلمه‌ها و ترکیب‌های مشابه «إِلّا» را معرفی کرده‌ایم و ساختار آن‌ها را نشان داده‌ایم.
| کلمات شبیه به ادات استثنا | نوع و ساختار |
| ألّا | ترکیب «أن + حرف لا» |
| ألا | ترکیب حرف استفهام «أ» + «لا» |
| ألا | نوعی حرف تنبیه به معنی «آگاه باش» |
اعراب اسلوب استثنا
می‌دانیم که معمولاً در زبان عربی، هر کلمه‌ای دارای اعراب مخصوص به خود است. این نکته در مورد اجزای اسلوب استثنا نیز صدق می‌کند. در جدول زیر، حالت‌های مختلف مستثنی و مستثنی‌منه و اعراب مربوط به هر حالت را نشان داده‌ایم.
| اجزای اسلوب استثنا | اعراب |
| مستثنی‌منه | متناسب با نقش آن در جمله می‌تواند «مرفوع»، «منصوب» و «مجرور» باشد. |
| مستثنی | در استثنای تام و بعد از ادات «إِلّا»، منصوب است.
در استثنای مفرّغ، اعراب مستثنی‌منه محذوف را می‌گیرد. بعد از «غَیْر» و «سِوَی» مجرور میشود. |
مبحث اعراب و انواع آن را در مطلب «اعراب در عربی» از مجله فرادرس، با مثال و تمرین آموزش داده‌ایم.
ترجمه اسلوب استثنا
برای ترجمه اسلوب استثنا از کلمه «مگر»، «جز»، «به‌جز»، «به غیر از»، «غیر» و… استفاده میکنیم. مثالی از روش ترجمه این اسلوب را در کادر زیر آورده‌ایم.
فازَ الجَمِيعُ إِلّا واحِدًا.
همه پیروز شدند، جز/مگر/به‌جز/به غیر از یک نفر.
اگر جمله بهصورت منفی آمده باشد و مستثنی‌منه نیز از جمله حذف شده باشد، آن جمله را می‌توانیم بهصورت مثبت و مؤکَّد ترجمه کنیم. در این حالت، از کلمه‌های «فقط» و «تنها» استفاده میشود. در کادر زیر، مثالی را برای درک بهتر این نکته قرار داده‌ایم.
ما قَرَأَ الكُتُبَ إِلّا رِوايَةً.
فقط / تنها یک رمان را خواند.
نکته: جمله بالا را می‌توانیم بهصورت، «نخواند مگر یک کتاب را.» ترجمه کنیم اما ترجمه آن به روشی که در کادر بالا نشان داده‌ایم، شیواتر و روان‌تر است.
استثنا و حصر چه فرقی دارند؟
تفاوت‌های میان اسلوب استثنا و اسلوب حصر را می‌توانیم از سه جهت زیر بررسی کنیم:
- تفاوت معنایی
- تفاوت در اعراب
- تفاوت از نظر امکان حذف ادات استثنا
در ادامه، این تفاوت‌ها را به‌طور جداگانه و با مثال بررسی میکنیم.
تفاوت معنایی
استثنا به این معناست که حکمی کلی را در مورد گروهی از پدیده‌ها بیان کنیم. سپس یک یا چند مورد از آن گروه را مستثنی کرده و از حکم کلی خارج کنیم. درحالیکه حصر برای محدود کردن یک حکم یا نکته کلی در مورد پدیده یا گروه خاصی از پدیده‌ها به کار می‌رود. تفاوت معنایی استثنا و حصر را با دقت به مثالهایی که در کادر زیر آورده‌ایم، بهتر می‌آموزید. در جمله اول، حکم «آمدن» فقط به «احمد» محدود شده است. بنابراین، نتیجه می‌گیریم که در این جمله، اسلوب حصر به کار رفته است.
در جمله دوم، حکم «غذا خوردن» در مورد «همه» بیان شده است. سپس «خالد» از این حکم خارج شده است. با توجه به این نکته‌ها نتیجه می‌گیریم که در مثال دوم از اسلوب استثنا استفاده است، نه حصر.
مَا جَاءَ إِلَّا أَحْمَدُ. (فقط احمد آمد.)
أَكَلَ ٱلْجَمِيعُ إِلَّا خَالِدًا. (همه غذا را خوردند، به‌جز خالد.)
تفاوت در اعراب
استثنا و حصر از نظر اعراب هم با یکدیگر تفاوت دارند. اعراب مستثنی در حصر بر اساس مستثنی‌منه محذوف تعیین میشود، یعنی می‌تواند منصوب، مرفوع یا مجرور باشد. درحالیکه مستثنی در اسلوب استثنا معمولاً منصوب است، مگر اینکه بعد از «غَیْر» و «سِوَی» آمده باشد. اگر مستثنی بعد از این ادات بیاید، اعراب آن بهصورت مجرور خواهد بود. در کادر زیر، مثالهایی را برای درک بهتر این نکته قرار داده‌ایم.
در مثال اول که شامل اسلوب حصر است، مستثنی (أحمدُ) اعراب مستثنی‌منه محذوف را گرفته است. ازآنجایی‌که مستثنی‌منه نقش فاعل را به عهده داشته است، مستثنی اعراب آن را گرفته و مرفوع شده است. در مثال دوم می‌بینید که مستثنی (خالِدًا) با قرار گرفتن بعد از ادات استثنا (إلّا) بهصورت منصوب درآمده است.
ما جاءَ إلّا أحمدُ. (فقط احمد آمد.)
أكَلَ الجَميعُ إلّا خالِدًا. (همه غذا خوردند، به‌جز خالد.)
تفاوت از نظر امکان حذف ادات استثنا
در اسلوب حصر اگر ادات استثنا را حذف کنیم، معنای جمله دچار مشکل نمی‌شود. برعکس، با حذف کردن ادات استثنا در اسلوب استثنا، ساختار و معنای آن دچار مشکل میشود. برای روشن‌تر شدن این نکته، مثالی را در کادر زیر آورده‌ایم. در مثال اول که نوعی حصر است، با حذف ادات استثنا، جمله هم از نظر نحوی درست است و هم معنای کاملی را به مخاطب منتقل می‌کند. برعکس در جمله دوم که نوعی استثنا است، با حذف ادات استثنا، جمله به لحاظ معنایی و نحوی دچار مشکل شده است.
درست: ما فازَ إِلّا المُجتَهِدُ. ← فازَ المُجتَهِدُ.
نادرست: نَجَحَ الطُّلّابُ إِلّا سَميرًا. ← نجحَ الطُّلّابُ سَميرًا.
تمرین انواع استثنا در عربی
یادگیری انواع استثنا در عربی، مانند آموختن سایر قواعد این زبان، به تمرین و تکرار نیاز دارد. به همین علت، پیشنهاد میکنیم بعد از مطالعه دقیق این مطلب، به تمرین‌های تشریحی و چهارگزینهای بخش حاضر پاسخ دهید تا از این طریق، سطح یادگیری خود را نیز ارزیابی کنید. چنانچه می‌خواهید با نمونه‌سؤال‌های کنکوری این مبحث هم آشنا شوید، توصیه میکنیم به فیلم آموزش عربی زبان قرآن ۳ به همراه حل سؤالات کنکور فرادرس مراجعه کنید. لینک دسترسی به این فیلم آموزشی را در ادامه مشاهده می‌کنید.
تمرین انواع استثنا در عربی بخش اول
نوع هریک از استثناهای زیر را مشخص کرده و ارکان آن‌ها را نیز نشان دهید.
۱- قَرَأْتُ الكِتابَ إِلَّا صَفْحَتَيْنِ.
نوع استثنا: تام موجب – متصل
ارکان این استثنا عبارتند از:
- مستثنی: صَفْحَتَيْنِ
- مستثنی‌منه: إِلَّا
- ادات استثنا: الكِتابَ.
۲- جَمَعْتُ الكُتُبَ عَدَا كِتابَيْنِ.
نوع استثنا: تام موجب – متصل
ارکان این استثنا عبارتند از:
- مستثنی: كِتابَيْنِ
- مستثنی‌منه: الكُتُبَ
- ادات استثنا: عَدَا.
۳- ما تَعَلَّمَ أَبْناؤُنا العَزْفَ إِلَّا سَمير.
نوع استثنا: تام غیرموجب – متصل
ارکان این استثنا عبارتند از:
- مستثنی: سَمير
- مستثنی‌منه: أَبْناء
- ادات استثنا: إِلَّا.
۴- زُرْتُ المُدُنَّ الشَّهيرةَ في دِمَشْقَ إِلَّا حِمْص.
نوع استثنا: تام موجب – متصل
ارکان این استثنا عبارتند از:
- مستثنی: حِمْص
- مستثنی‌منه: المُدُن
- ادات استثنا: إِلَّا.
۵- ما صاحَبْتُ في سَفَري إِلَّا صَديقي.
نوع استثنا: مفرّغ – متصل
ارکان این استثنا عبارتند از:
- مستثنی: صَديق
- مستثنی‌منه: محذوف
- ادات استثنا: إِلَّا.
۶- اشْتَرَكَ الطُّلّابُ في المُسَابَقَةِ إِلَّا طَالِبًا.
نوع استثنا: تام موجب – متصل
ارکان این استثنا عبارتند از:
- مستثنی: طَالِبًا
- مستثنی‌منه: الطُّلّابُ
- ادات استثنا: إِلَّا.
۷- لَم يَتَغَيَّبِ الْمَدْعُوُّونَ عَنِ الْحَفْلَةِ إِلَّا وَاحِدًا.
نوع استثنا: تام غیرموجب – متصل
ارکان این استثنا عبارتند از:
- مستثنی: وَاحِدًا
- مستثنی‌منه: الْمَدْعُوُّونَ
- ادات استثنا: إِلَّا.
۸- ما قامَ الْقَومُ إِلَّا مَواشیهِِم.
نوع استثنا: تام غیرموجب – منقطع
ارکان این استثنا عبارتند از:
- مستثنی: مَواشی
- مستثنی‌منه: الْقَومُ
- ادات استثنا: إِلَّا.
۹- صاحَبَ النّاسَ إِلَّا الْبَخِيلَ.
نوع استثنا: تام موجب – متصل
ارکان این استثنا عبارتند از:
- مستثنی: الْبَخِيلَ
- مستثنی‌منه: النّاسَ
- ادات استثنا: إِلَّا.
۱۰- اِسْتَعَدَّ لِلرِّحْلَةِ إِلَّا واحِدًا.
نوع استثنا: مفرّغ – متصل
ارکان این استثنا عبارتند از:
- مستثنی: واحِدًا
- مستثنی‌منه: محذوف
- ادات استثنا: إِلَّا.
۱۱- ما فازَ إلّا المجدُّ.
نوع استثنا: مفرّغ – متصل
ارکان این استثنا عبارتند از:
- مستثنی: المجدُّ
- مستثنی‌منه: محذوف
- ادات استثنا: إلّا.
۱۲- حَضَرَ الطُّلاَّبُ کُلُّهُم إِلَّا الْمُعَلِّمَ.
نوع استثنا: تام موجب – منقطع
ارکان این استثنا عبارتند از:
- مستثنی: الطُّلاَّبُ
- مستثنی‌منه: الْمُعَلِّمَ
- ادات استثنا: إِلَّا.
۱۳- ما تَأَخَّرَ الطُّلاَّبُ إِلَّا طَالِبًا.
نوع استثنا: تام غیرموجب – متصل
ارکان این استثنا عبارتند از:
- مستثنی: طَالِبًا
- مستثنی‌منه: الطُّلاَّبُ
- ادات استثنا: إِلَّا.
۱۴- يَنْصُرُ المُواطِنُونَ بِلادَهُمْ إِلَّا الخَوَانَةَ.
نوع استثنا: تام موجب – متصل
ارکان این استثنا عبارتند از:
- مستثنی: الخَوَانَةَ
- مستثنی‌منه: المُواطِنُونَ
- ادات استثنا: إِلَّا.
۱۵- لا يَشْمَتُ النّاسُ في الضَّعِيفِ إِلَّا اللِّئَامُ.
نوع استثنا: تام غیرموجب – متصل
ارکان این استثنا عبارتند از:
- مستثنی: اللِّئَامُ
- مستثنی‌منه: النّاسُ
- ادات استثنا: إِلَّا.
تمرین انواع استثنا در عربی بخش دوم
در ادامه، ۱۰ تمرین چهارگزینهای را ارائه کرده‌ایم. برای جواب دادن به هر سؤال، لازم است یکی از گزینه‌های آن را علامت بزنید. بعد از پاسخدهی به هر تمرین می‌توانید با کلیک روی «مشاهده گزینه صحیح» از درستی پاسخ خود مطمئن شوید. بعد از جواب دادن به تمامی سؤال‌ها، گزینه «دریافت نتیجه آزمون» نشان داده میشود که با کلیک روی آن می‌توانید تعداد امتیازهای خود را در این بخش مشاهده کنید.
۱- در جمله زیر از کدام نوع استثنا استفاده شده است؟
«جاءَ المُزارِعونَ إلَا سَليماً.»
جمله «جاءَ المُزارِعونَ إلَا سَليماً» بهصورت مثبت بیان شده است. از سوی دیگر، کلمه «المُزارِعونَ» در این جمله، نقش مستثنی‌منه را به عهده دارد. با توجه به این دو نکته نتیجه می‌گیریم که استثنای این جمله از نوع «تام موجب» است. ازآنجایی‌که مستثنی و مستثنی‌منه این جمله از یک جنس هستند، این استثنا در دستته استثناهای «متصل» نیز قرار می‌گیرد.
۲- نوع استثنا را در جمله زیر مشخص کنید.
«أكَلَ الأطفالُ الطَّعامَ إلَّا قليلاً منهُ.»
متصل و تام ناقص
جمله «أكَلَ الأطفالُ الطَّعامَ إلَّا قليلاً منهُ.» از نوع جمله‌های مثبت است. در این جمله، کلمه «الطَّعامَ» به‌عنوان مستثنی‌منه آمده است. در کل، نتیجه می‌گیریم که استثنای این جمله از نوع «تام موجب» است.
۳- کدام گزینه در مورد جمله زیر درست است؟
«ما شَرِبَتِ العَصيرَ إلّا الشّاي.»
مستثنی‌منه نقش فاعل جمله را به عهده دارد.
استثنای آن از نوع مفرّع است.
مستثنی اعراب مستثنی‌منه را گرفته است.
مستثنی بهصورت منصوب آمده است.
در ادامه، علت نادرست بودن سایر گزینه‌ها را مشخص کرده‌ایم:
- گزینه اول: مستثنی‌منه این جمله «العَصيرَ» است که نقش مفعول را به عهده دارد.
- گزینه دوم: این استثنا از نوع تام است، زیرا مستثنی‌منه در جمله حضور دارد.
- گزینه سوم: مستثنی این جمله بهصورت منصوب آمده است. می‌دانیم که در فقط در مستثنای مفرّغ است که مستثنی اعراب مستثنی‌منه را می‌گیرد.
۴- همه گزینه‌های زیر در مورد اسلوب استثنا درست هستند، به‌جز…
از سه رکن تشکیل میشود.
نوعی اسلوب حصر به شمار می‌آید.
یکی از ارکان آن معمولاً منصوب است.
یکی از ارکان آن را می‌توان از جمله حذف کرد.
۵- در جمله زیر، کدام کلمه نقش مستثنی‌منه را به عهده دارد؟
«فازَ جميعُ المُتسابقينَ إلّا عامِراً.»
در ادامه، نقش هریک از اعضای این جمله را مشخص کرده‌ایم:
- فازَ: فعل
- جميعُ: فاعل (مستثنی‌منه)
- المُتسابقينَ: مضاف‌الیه
- إلّا: ادات استثنا
- عامِراً: مستثنی
۶- در جمله زیر، کدام کلمه به‌عنوان مستثنی آمده است؟
«شَرِبَ الجميعُ الماءَ إلّا ناصِراً.»
مشاهده پاسخ تشریحی برخی از سوالات، نیاز به عضویت در مجله فرادرس و ورود به آن دارد.
۷- اعراب مستثنی را در جمله زیر مشخص کنید.
«لا يَفوزُ في السِّباقِ إلّا المُجتَهِد.»
مشاهده پاسخ تشریحی برخی از سوالات، نیاز به عضویت در مجله فرادرس و ورود به آن دارد.
۸- در جمله زیر، کدام نوع استثنا به کار رفته است؟
«ما شاعِرٌ إلّا أحمدُ.»
مشاهده پاسخ تشریحی برخی از سوالات، نیاز به عضویت در مجله فرادرس و ورود به آن دارد.
۹- کدام گزینه در مورد اسلوب استثنا نادرست است؟
در استثنای تام موجب، مستثنی‌منه حذف میشود.
در استثنای مفرّغ، مستثنی در جمله حضور ندارد.
در اسلوب استثنا می‌توان ادات استثنا را حذف کرد.
در استثنای متصل، مستثنی و مستثنی‌منه از یک جنس نیستند.
مشاهده پاسخ تشریحی برخی از سوالات، نیاز به عضویت در مجله فرادرس و ورود به آن دارد.
۱۰- نوع استثنا را در جمله زیر نشان دهید.
«لعبَ الأطفالُ بالكُرةِ إلّا حسّاماً.»
مشاهده پاسخ تشریحی برخی از سوالات، نیاز به عضویت در مجله فرادرس و ورود به آن دارد.
۱۱- اعراب مستثنی‌منه در جمله زیر چگونه است؟
«تَناوَلَتْ فاطِمة الطَّعامَ إلّا نِصفهُ.»
مشاهده پاسخ تشریحی برخی از سوالات، نیاز به عضویت در مجله فرادرس و ورود به آن دارد.
۱۲- ترجمه صحیح و روان جمله زیر در کدام گزینه آمده است؟
«ما نَجَحَ أَحَدٌ إلّا فَريدًا.»
فرید کسی بود که موفق نشد.
تنها فرید موفق نشد.
فقط فرید موفق شد.
همه موفق شدند، به‌جز فرید.
مشاهده پاسخ تشریحی برخی از سوالات، نیاز به عضویت در مجله فرادرس و ورود به آن دارد.
۱۳- کدام گزینه در مورد تفاوت‌های حصر و استثنا در عربی درست است؟
در اسلوب حصر می‌توان ادات استثنا را حذف کرد اما در اسلوب استثنا نمی‌توان.
مستثنی در اسلوب حصر معمولاً منصوب است اما در استثنا، معمولاً اعراب مستثنی‌منه محذوف را می‌گیرد.
اسلوب حصر در زبان عربی کاربرد بیشتری نسبت به اسلوب استثنا دارد.
اسلوب حصر سه رکن دارد اما اسلوب استثنا معمولاً با دو رکن ساخته میشود.
مشاهده پاسخ تشریحی برخی از سوالات، نیاز به عضویت در مجله فرادرس و ورود به آن دارد.
۱۴- مستثنی را در جمله زیر مشخص کنید.
«ما حَضَرَ الحَفْلَ مِن أَصْدِقائي إلّا خَليلًا.»
مشاهده پاسخ تشریحی برخی از سوالات، نیاز به عضویت در مجله فرادرس و ورود به آن دارد.
۱۵- در جمله زیر، کدامیک از انواع استثنا به کار رفته است؟
«فَهِمَ الطُّلّابُ الدَّرْسَ إِلّا السُّؤالَ.»
مشاهده پاسخ تشریحی برخی از سوالات، نیاز به عضویت در مجله فرادرس و ورود به آن دارد.
جمع بندی
با مطالعه این مطلب از مجله فرادرس آموختید که انواع استثنا در عربی چیست و هرکدام چه قواعدی دارند. در ادامه، با مثال‌های متنوع، آموخته‌های خود را در مورد قواعد انواع استثنا مرور کردید. در مرحله بعد، به‌طور کلی با اسلوب استثنا و ارکان آن آشنا شدید. در نهایت، با مراجعه به بخش پایانی و پاسخ دادن به تمرین‌های چهارگزینهای توانستید میزان یادگیری خود را از این مبحث ارزیابی کنید.
source