منظور از ساختمان فعل، کمیت و کیفیت تعداد تکواژهای مصدر یک فعل است. یعنی متناسب با تعداد تکواژهای مصدر یک فعل و معنادار بودن یا نبودن آنها، ساختمان فعل فارسی به انواع ساده، مرکب، پیشوندی، پیشوندی مرکب و عبارت فعلی تقسیم می‌شود. برای مثال، فعل «رفتند» فعلی ساده است زیرا جزء اصلی آن «رفتن» است که یک تکواژ معنادار است اما فعل «دست بر داشتم» فعل پیشوندی مرکب است زیرا جزء اصلی آن «دست بر داشتن» است که از دو تکواژ معنادار (دست و داشتن) و یک تکواژ وابسته (بر) تشکیل شده است.
آنچه در این مطلب می‌آموزید:
-
انواع ساختمان فعل در زبان فارسی را یاد می‌گیرید.
-
با تفاوت فعل‌های ساده با فعل‌های غیرساده مانند پیشوندی و پیشوندی مرکب آشنا می‌شوید.
-
ساختار دقیق هرکدام از انواع ساختمان فعل را خواهید شناخت.
-
روش تشخیص هرکدام از انواع ساختمان فعل مانند فعل مرکب را یاد می‌گیرید.
-
با تفاوت ساختمان فعل ماضی و مضارع و مبحث ساختمان فعل آشنا می‌شوید.
-
نکته‌های تخصصی تشخیص ساختمان فعل مانند ساختمان افعال حذفی را یاد می‌گیرید.
در این مطلب از مجله فرادرس، انواع ساختمان فعل در زبان فارسی را با مثال بررسی می‌کنیم. یعنی توضیح می‌دهیم که فعل ساده و مرکب و پیشوندی و پیشوندی مرکب، هرکدام دارای چه ساختاری هستند و برای شناسایی ساختمان فعل در زبان فارسی باید چگونه عمل کنیم. در انتهای مطلب نیز پرسش‌هایی چهارگزینه‌ای طرح کردهایم که با استفاده از آنها میزان یادگیری خود را بسنجید و آن را افزایش دهید.
ساختمان فعل در زبان فارسی
ساختمان فعل در زبان فارسی به انواع ساده، مرکب، پیشوندی، پیشوندی مرکب و عبارت فعلی تقسیم می‌شود. در فهرست زیر انواع ساختمان فعل فارسی را با توضیح ساختار هریک آورده‌ایم.
- فعل ساده: یک تکواژ معنادار (بن فعل) / مانند فعل «پوشیدند»
- فعل مرکب: دو یا چند تکواژ معنادار (تکواژ معنادار + بن فعل) / مانند فعل «صحبت کردیم»
- فعل پیشوندی: یک تکواژ معناساز + یک تکواژ معنادار (بن فعل) / مانند «برگشتند»
- فعل پیشوندی مرکب: دو یا چند تکواژ معنادار و یک یا چند تکواژ معناساز / مانند «دم فروبستم»
- عبارت فعلی: گروهی از کلمات (معمولاً: حرف اضافه + تکواژی معنادار + بن فعل) / مانند «به دار آویختند»
پیشنهاد می‌کنیم برای یادگیری ساختمان فعل های فارسی، فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه نهم در فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر زیر آورده‌ایم.
تشخیص ساختمان فعل
برای تشخیص ساختمان فعل باید همه انواع آن را به‌طور کامل بشناسیم اما با این وجود، توجه به دو نکته، بسیار ضروری است. این دو نکته را در فهرست زیر آورده‌ایم و در ادامه همین بخش، چگونگی تشخیص ساختمان فعل را به صورت عملی روی چند مثال نشان داده‌ایم.
- نکته اول: بخش اصلی فعل (مصدر) مهم است. یعنی برای تشخیص ساختمان فعل، آن معنایی که می‌خواهیم با فعل منتقل کنیم را در نظر بگیریم.
- نکته دوم: شناسه‌ها و فعل‌های کمکی و پیشوندهای تصریفی (می، بـ، نـ) جزء بخش اصلی فعل محسوب نمی‌شوند. بنابراین باید با ساختارهای مختلف انواع فعل در فارسی آشنا باشید تا فعل‌های کمکی و پیشوندهای تصریفی موجود در ساختار هر فعل را بشناسید و در تشخیص ساختمان فعل دچار اشتباه نشوید.
در ادامه، ساختارهای فعل‌های مختلف فارسی را آورده‌ایم. پیش از آن پیشنهاد می‌کنیم با تماشای فیلم آموزش رایگان فعل فارسی در فرادس، با انواع فعل فارسی و ساختار آنها آشنا شوید.
ساختار فعل های مختلف
در فهرست زیر، ساختار فعل‌های مختلف فارسی را آورده‌ایم.
- ماضی ساده: بن ماضی + شناسه
- ماضی استمراری: می + ماضی ساده
- ماضی مستمر: ماضی ساده «داشتن» + ماضی استمراری
- ماضی نقلی: صفت مفعولی + ام، ای، است، ایم، اید و اند
- ماضی نقلی مستمر: می + ماضی نقلی
- ماضی مستمر نقلی: ماضی نقلی «داشتن» + ماضی نقلی مستمر
- ماضی التزامی: صفت مفعولی + مضارع ساده «باشیدن»
- ماضی بعید: صفت مفعولی + ماضی ساده «بودن»
- ماضی ابعد: صفت مفعولی + ماضی نقلی «بودن»
- مضارع اخباری: می + بن مضارع، شناسه
- مضارع مستمر: مضارع ساده «داشتن» + فعل مضارع اخباری
- مضارع التزامی: «بـ» + بن مضارع + شناسه
- مضارع ساده: بن مضارع + شناسه
- فعل آینده: مضارع ساده فعل «خواستن» + بن ماضی
- فعل امر: «بـ» + بن مضارع + شناسه دوم شخص مفرد و جمع
- فعل مجهول: اضافه کردن فعل از مصدر «شدن» به ساختار فعل اصلی
در ادامه روش تشخیص ساختمان افعال را در چندین جمله نمونه بررسی کردهایم.
مثال ۱
فعل جمله زیر، «ساخته بودیم» است که آن را از صفت مفعولی «ساخته» و فعل کمکی «بودیم» ساخته‌ایم. فعل «بودیم» در ساختار فعل این جمله، فعل کمکی مسوب می‌شود بنابراین جزء اصلی این فعل همان صفت مفعولی «ساخته» است و از نظر ساختمان، فعلی ساده محسوب می‌شود.
من و تو این خانه را با همه وسایل دوست داشتنی خودمان ساخته بودیم.
مثال ۲
در کادر زیر سه فعل وجود دارد که ساختمان آنها را به ترتیب بررسی می‌کنیم. اولین فعل «گفته باشم» است که «باشم» فعل کمکی آن و بخش اصلی فعل، صفت مفعولی «گفته» است. بنابراین، این فعل، از نظر ساختمان ساده است. دومین فعل، «می‌توانی» و ساختار آن «پیشوند تصریفی «می» + توانی» است بنابراین، ساختمان این فعل هم ساده است. آخرین فعل در این عبارت نیز، «شکایت کنی» است که آن را از ترکیب «شکایت (اسم) + کنی» ساخته‌ایم و فعلی مرکب محسوب می‌شود.
اگر من این سخن را گفته باشم، تو می‌توانی علیه من شکایت کنی.
مثال ۳
در کادر زیر چهار جمله وجود دارد که ساختمان آنها را در فهرست زیر مشخص کردهایم.
ما داشتیم می‌آمدیم شیراز اما مادر زنگ زد و گفت نیایید.
- فعل اول: داشتیم می‌آمدیم («داشتیم» فعل کمکی و برای نشان دادن زمان فعل است: فعل ساده از مصدر آمدن)
- فعل دوم: زنگ زد (ساخته شده از ترکیب «زنگ + فعل ساده (زد)» و به معنای تماس گرفتن با کسی: فعل مرکب)
- فعل سوم: گفت (فعل ساده از مصدر گفتن)
- فعل چهارم: نیایید (فعل ساده از مصدر آمدن)
مثال ۴
فعل‌های موجود در کادر زیر را در فهرست پایین‌تر، از نظر ساختمان بررسی کردهایم.
ما از اینجا نخواهیم رفت حتی اگر همه دنیا بخواهند ما را بیرون بیندازند.
- فعل اول: نخواهیم رفت («نخواهیم» فعل کمکی برای نشان دادن زمان آینده است بنابراین قسمت اصلی فعل، فقط «رفت» و فعلی ساده است.)
- فعل دوم: بخواهند (فعل ساده از مصدر خواستن)
- فعل سوم: بیرون بیندازند (ساخته شده از ترکیب «بیرون (اسم) + بیندازد» و به معنای خارج کردن کسی از جایی: فعل مرکب)
انواع ساختمان فعل
تا اینجا با نمونه‌هایی از انواع ساختمان فعل آشنا شدیم و در این بخش هرکدام از آنها را به طور جداگانه و با مثال‌های بیشتری در جمله‌های مختلف، بررسی می‌کنیم. در فهرست زیر، انواع ساختمان فعل را آورده‌ایم.
- فعل ساده
- فعل مرکب
- فعل پیشوندی
- فعل پیشوندی مرکب
- عبارت فعلی
- فعل ناگذر یک شخصه
در ادامه هرکدام از این موارد را با مثال‌های متنوع بررسی می‌کنیم. پیش از آن پیشنهاد می‌کنیم برای یادگیری ساختمان فعل و دیگر مشخصات آن فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه هفتم در فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر پایین آورده‌ایم.
ساختمان فعل ساده در فارسی
فعل ساده فعلی است که مصدر آن شامل یک تکواژ معنادار مستقل است. یا به عبارت دیگر، جزء اصلی مصدر آن فقط بن فعل است. برای مثال فعل «زایید» فعلی ساده است زیرا بن مضارع آن «زا» و مصدر آن «زاییدن» است. برای درک بهتر فعل ساده و دیگر ساختمان‌های فعل، بهتر است با بن و مصدر فعل نیز آشنا شویم.
بن و مصدر فعل
مصدر در زبان فارسی، معنا و مفهوم فعل را بدون اشاره به زمان و شخص و شمار نشان می‌دهد و حالت ساده آن از «بن ماضی (فعل ماضی ساده سوم شخص مفرد) + -َن» ساخته می‌شود. بن افعال نیز در زبان فارسی، مایه و پایه ساخت فعل است و در دو نوع ماضی و مضارع وجود دارد. بن ماضی، فعل ماضی ساده سوم شخص مفرد و بن مضارع، فعل امر دوم شخص مفرد بدون «بـ» ابتدایی آن است.
- مصدر فعل: گفته‌اند (گفت + -َن: گفتن)
- بن ماضی: می‌خوردند (سوم شخص مفرد از ماضی ساده: خورد)
- بن مضارع: می‌نویسیم (فعل امر دوم شخص مفرد بدون «بـ»: نویس)
مثال اول ساختمان فعل ساده
در این بخش فعل ساده را در چند جمله نمونه بررسی می‌کنیم. فعل جمله زیر، «می‌رساندند» است و بن آن، «رسان» و مصدر آن «رساندن» است بنابراین ساختمان آن ساده محسوب می‌شود.
برگ‌های خزان‌زده به‌آرامی خود را به آغوش زمین می‌رساندند.
مثال دوم ساختمان فعل ساده
فعل جمله زیر، «شنیده بود» از بن «شنید» و مصدر «شنیدن» است بنابراین آن را فعل ساده محسوب می‌کنیم.
مادر این صدا را دیروز هم از اتاق دیگری در همین خانه شنیده بود.
ساختمان فعل مرکب
فعل مرکب فعلی است که در مصدر آن علاوه بر بن فعل، یک تکواژ معنادار دیگر (اسم یا صفت) وجود دارد. یعنی ساختار افعال مرکب «تکواژ معنادار + فعل ساده» است. برای مثال فعل جمله «همه برای او کف می‌زدند.»، یعنی «کف می‌زدند» فعل مرکب است. در این بخش فعل مرکب را در چند جمله نمونه بهتر یاد می‌گیریم.
مثال ۱
فعل جمله زیر، «دوست دارم» است که از ساختار «دوست (اسم) + دارم (فعل ساده از مصدر «داشتن»)» ساخته شده است. بنابراین فعل این جمله، فعل مرکب است.
من ایران را از شمال تا جنوب و از شرق تا غرب دوست دارم.
مثال ۲
در کادر زیر نیز جمله‌ای با فعل مرکب وجود دارد. فعل این جمله، «صحبت می‌کردیم» است که از «صحبت (اسم) + می‌کردیم (فعل ساده از مصدر کردن)» ساخته شده است.
انگار همین دیروز راجع به خریدن این خانه و رنگ کردن دیوارهایش با هم صحبت می‌کردیم.
تشخیص فعل ساده و مرکب از یکدیگر
برای تشخیص فعل مرکب از فعل ساده می‌توانیم از سه روش گسترش‌پذیری، نقش‌پذیری و بررسی معنا استفاده کنیم. در ادامه همه آنها را با مثال توضیح داده‌ایم.
گسترش پذیری
اگر بخش غیرفعلیِ فعلی که به مرکب یا ساده بودن آن شک داریم، قابل گسترش نباشد، آن فعل، فعلی ساده است. قابل گسترش بودن نیز به این معنا است که اگر بعد از جزء غیرفعلی (غیرصرفی) پسوندهایی مانند «ی نکره، ها، تر و…» قرار بدهیم، جمله همچنان معنای درستی داشته باشد. جزء غیرصرفی فعل مرکب قابل گسترش نیست. برای درک بهتر این موضوع به مثال زیر توجه کنید.
من مادرم را دوست دارم.
سارا در حملات خود به حریف ضربه می‌زد.
در کادر زیر، جزء غیرصرفی دو جمله بالا را گسترش داده‌ایم.
من مادرم را دوست‌تر / دوستی / دوست‌ها دارم. (جمله بدون معنا و فعل جمله، فعل مرکب «دوست دارم» است.)
سارا در حملات خود به حریف ضربه‌ای / ضربه‌ها / می‌زد. (جمله دارای معنا و فعل آن، فعل ساده «می‌زد» است.)
نقش پذیری
در این معیار بررسی می‌کنیم جزء غیرفعلی، یکی از نقش‌های دستوری جمله مانند نقش مسند و مفعول را می‌پذیرد یا خیر. اگر جزء غیرصرفی نقشی را بپذیرد، فعل جمله نیز ساده خواهد بود. به مثال زیر توجه کنید تا این نکته را بهتر درک کنید.
بیشتر بچه‌ها در مدرسه دوست دارند.
بچه‌های کلاس ما معلم ریاضی را خیلی دوست دارند.
در کادر زیر، نقش‌های دستوری اجزای دو جمله بالا را مشخص کردهایم تا از این طریق، متوجه شویم که فعل این جمله‌ها ساده است یا مرکب. همانطور که مشاهده می‌کنید، فعل جمله اول ساده و کلمه «دوست» مفعول آن است اما در جمله دوم، هیچ نقش دستوری‌ای برای بخش غیرصرفی «دوست» وجود ندارد و آن، جزئی از فعل مرکب «دوست دارند» است.
بیشتر بچه‌ها (فاعل) + در مدرسه (قید مکان) + دوست (مفعول) + دارند (فعل)
بچه‌های کلاس ما (فاعل) + معلم ریاضی را (مفعول) + دوست دارند (فعل)
بررسی معنا
یکی دیگر از ملاک‌های تشخیص فعل ساده و مرکب این است که اگر بخش صرفی فعل در معنای معمول و اصلی خود به کار رفته باشد، فعل آن جمله فعلی ساده است اما اگر در معنای غیرمعمول به کار برود، فعل مرکب است. این معیار را در مثال زیر توضیح داده‌ایم.
مریم به خاطر موقعیت مالی پدرش همیشه به سهراب و سامان فخر می‌فروخت.
پیرمرد مهربان صاحب بقالی همیشه خوراکی‌ها را با قیمت مناسب می‌فروخت.
در کادر زیر نحوه کاربرد فعل «می‌فروخت» در دو جمله بالا را به ترتیب بررسی کردهایم. معنای معمول این فعل «گرفتن پول در ازای ارائه کالا یا خدمت» است و باید بررسی کنیم که در هر دو جمله به همین معنا به کار رفته است یا خیر.
جمله اول: به معنای «پز دادن» به کار رفته بنابراین فعل جمله، فعل مرکب «فخر می‌فروخت» است.
جمله دوم: به معنای معمولی (گرفتن پول در ازای کالا یا خدمت) به کار رفته بنابراین، فعل جمله، فعل ساده «می‌فروخت» است.
نکته: یک نکته مهم که در همین بخش به آن می‌پردازیم کنایی بودن یا نبودن فعل است. اگر فعلی همراه با اجزاء غیرصرفی، در جمله‌ای معنای کنایی داشته باشد، فعل ساده نیست بلکه آن را فعل مرکب محسوب می‌کنیم.
ساختمان فعل پیشوندی
در ساختمان فعل پیشوندی علاوه بر فعل ساده، یک پیشوند وابسته (معناساز) نیز وجود دارد. یعنی ساختار این فعل «پیشوند وابسته + فعل ساده» است. برای مثال فعل جمله «همه به سلامت به تهران برگشتند.» یعنی فعل «برگشتند» پیشوندی است. در این بخش نمونه‌های بیشتری از فعل‌های پیشوندی را در جمله‌های نمونه بررسی می‌کنیم.
مثال ۱
فعل جمله زیر «فراخواند» از مصدر «فراخواندن» و به معنای «دستور به حضور کسی در جایی» است. این فعل از «فرا (پیشوند معناساز) + خواند (فعل ساده)» ساخته شده و پیشوندی است.
قاضی همه شاهدان را به دادگاه فراخواند.
نکته: تفاوت این پیشوندها با پیشوندهای تصریفی که در ساختمان فعل نقشی ندارند این است که این پیشوندها، معناساز هستند یعنی با وجود نداشتن معنای مستقل، معنای فعل ساده‌ای که به آن اضافه می‌شوند را تغییر می‌دهد.
مثال ۲
فعل جمله زیر، «در رفت» است که ساختمان آن، پیشوندی است زیرا از «در (پیشوند معناساز) + رفت (فعل ساده)» تشکیل شده است.
آن مجرم خیلی سریع و در یک حرکت ناگهانی از دست پلیس در رفت.
ساختمان فعل پیشوندی مرکب
در ساختار فعل پیشوندی مرکب مطابق نام آن، هم تکواژ مستقل، هم تکواژ وابسته پیشوندی و هم فعل ساده وجود دارد. برای مثال فعل جمله «سکوت وهمناکی فضای شهر را دربرگرفته بود.» از ساختار «در (پیشوند وابسته) + بر (اسم به معنای «آغوش») + گرفته بود (فعل با ساختمان ساده)» ساخته شده بنابراین، مرکب پیشوندی است.
مثال اول فعل پیشوندی مرکب
در کادر زیر یک جمله با فعل پیشوندی مرکب آورده‌ایم. فعل «سر باز زدند» از ترکیب «سر (اسم) + باز (پیشوند معناساز)+ زدند (فعل ساده)» فعل این جمله و پیشوندی مرکب است.
برخی از مدیران از شرکت در آن جلسه سر باز زدند.
مثال دوم فعل پیشوندی مرکب
فعل جمله زیر یعنی «سر در بیاورد» از مصدر «سر (اسم) + در (پیشوند معناساز) + آوردن (فعل ساده)» ساخته شده است و به همین دلیل آن را پیشوندی مرکب می‌نامیم.
او می‌خواست از همه چیز سر در بیاورد.
ساختمان عبارت فعلی
عبارت فعلی، مجموعه‌ای از واژه‌ها هستند که همه آنها با هم معنای انجام یک کار را نشان می‌دهند. در ساختار این نوع فعل معمولاً حرف اضافه نیز وجود دارد. برای مثال فعل جمله «من تو را از یاد برده‌ام.» عبارتی فعلی از مصدر «از (حرف اضافه) + یاد (اسم) + بردن (فعل ساده)» است. با تماشای مثال‌های زیر این ساختمان فعل را بهتر درک می‌کنید.
مثال ۱
فعل جمله زیر یعنی فعل «به دست می‌آوریم» را از ترکیب «به (حرف اضافه) + دست (اسم) + می‌آوریم (فعل ساده)» ساخته‌ایم و عبارت فعلی است.
همه چیز را با هم به دست می‌آوریم.
مثال ۲
فعل جمله زیر، «از خاطر برده‌ای» از مصدر «از (حرف اضافه) + خاطر (اسم) + برده‌ای (فعل ساده)» است و عبارت فعلی محسوب می‌شود.
به همین سادگی خاطرات مدرسه را از خاطر برده‌ای؟
ساختمان فعل ناگذر یک شخصه
فعل ناگذر یک شخصه، فعلی است که برای همه شخص و شمارها به صورت سوم شخص به کار می‌رود اما با قرار دادن ضمایر متصل یعنی «-َم، -َت، -َش، -ِمان، -ِتان و ـِشان» به جای شناسه، شخص و شمار آنها را تعیین می‌کنیم. برای مثال فعل جمله «از دست او لجشان گرفت.» یعنی فعل «لجشان گرفت» فعل لازم یک شخصه است.
این ساختار یک ساختار خاص در زبان فارسی است و بیشتر در گذشته مرسوم بوده و امروزه کاربرد خاصی ندارد اما برای تشخیص ساختمان فعل و خصوصاً تشخیص آن در اشعار و متون قدیمی نیاز داریم که با آن آشنا باشیم. ساختار این فعل به صورت «اسم / صفت + ضمایر پیوسته + فعل‌هایی از مصدرهایی مانند «بودن»، «استن»، «بردن»، «گرفتن»، و…» است.
مثال ۱
در کادر زیر یک جمله با فعل ناگذر یک شخصه آورده‌ایم. البته فعل‌های دیگری نیز در این جمله وجود دارند که ساختمان و ساختار همه آنها را در فهرست پایین‌تر، مشخص کردهایم.
کاملاً مشخص بود که خوابشان برده است اما بعداً نمی‌پذیرفتند که خواب بوده‌اند.
- بود: فعل ساده از مصدر «بودن» («مشخص» مسند جمله است.)
- خوابشان برده است: «خواب (اسم) + ضمیر متصل «ـِشان» + برده (فعل ساده)» فعل ناگذر یک شخصه و «است» فعل کمکی است.
- نمی‌پذیرفتند: «پیشوند تصریفی «نـ» + پیشوند تصریفی «می» + پذیرفت (بن ماضی) + -َند (شناسه)» / فعل ساده
- بوده‌اند: «بوده (صفت مفعولی از مصدر بودن + فعل کمکی «اند»)» فعل ساده از مصدر «بودن» («خواب» مسند جمله است.)
مثال ۲
یکی از فعل‌های موجود در در کادر زیر نیز فعل ناگذر یک شخصه است. ساختار و ساختمان این فعل و بقیه فعل‌های موجود در این مثال را در فهرست پایین کادر توضیح داده‌ایم.
من هم غصه‌ام گرفته بود که چرا هیچ‌کدام از مهمان‌ها به خانه‌اشان برنمی‌گردند.
- غصه‌ام گرفته بود: «غصه (اسم) + ام (ضمیر متصل ) + صفت مفعولی «گرفته» از مصدر گرفتن» فعل ناگذر یک شخصه و «بود» فعل کمکی است.
- برنمی‌گردند: بر (پیشوند تصریفی) + نـ (پیشوند تصریفی) + می (پیشوند تصریفی) + گرد (بن مضی) + -َند (شناسه) / فعل پیشوندی
آموزش ساختمان فعل در فارسی با فرادرس
تا اینجا ساختمان فعل در زبان فارسی و انواع آن را شناختید. فعل فارسی مهم‌ترین جزء در جمله‌های فارسی است و اهمیت آن تا جایی است که در تشخیص همه نقش‌های دستوری دیگر مانند مفعول، فاعل، متمم و… نقش اساسی دارد. یکی از جلوه‌های این اهمیت نیز در تشخیص نوع ساختمان فعل است زیرا در صورت تشخیص نادرست اجزای فعل که مربوط به ساختمان فعل است، در تشخیص سایر اجزای جمله نیز دچار مشکل می‌شویم برای مثال اگر تشخیص ندهیم که یگ فعل، فعل مرکب است، ممکن است تکواژ معنادار آن را که در واقع جزئی از ساختمان فعل محسوب می‌شود را نقش مستقلی مانند مفعول، متمم، مسند و… حساب می‌کنیم. به همین دلیل در این بخش برخی از فیلم‌های آموزشی فرادرس را آورده‌ایم که برای شناسایی انواع فعل فارسی، کاربردی هستند.
همچنین برای دسترسی به آموزش‌های بیشتر در این زمینه و به‌طور کلی در حوزه ادبیات فارسی، می‌توانید از مجموعه آموزش‌های زیر استفاده کنید.
نکته های پیشرفته برای تشخیص ساختمان افعال
علاوه بر مواردی که تا کنون برای تشخیص ساختمان افعال توضیح دادیم، چند نکته تخصصی نیز وجود دارد که در این بخش آنها را با مثال توضیح می‌دهیم تا هیچ مشکلی در تشخیص ساختمان افعال نداشته باشید. این نکات را در فهرست زیر آورده‌ایم.
- تأثیر حذف فعل در ساختمان افعال
- تشخیص ساختمان فعل از مصدر «کردن»
- تشخیص ساختمان فعل مجهول
پیشنهاد می‌کنیم پیش از بررسی این موارد و برای یادگیری ساختمان افعال فارسی، فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه نهم در فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر زیر آورده‌ایم.
تأثیر حذف فعل در ساختمان افعال
در زبان فارسی گاهی اجزایی از جمله مانند فاعل، فعل و… به قرینه معنایی یا لفظی از جمله حذف می‌شوند. حذف به قرینه لفظی یعنی قبل یا بعد از جزء حذف شده نشانه‌ای برای آن در جمله وجود داشته باشد. حذف معنایی یا معنوی نیز یعنی بدون وجود قرینه یا نشانه‌ای از جزء حذف شده، آن جزء در جمله وجود نداشته باشد. حال اگر کل یک فعل یا جزئی از آن به قرینه معنایی یا لفظی از جمله حذف شود، ممکن است در تشخیص ساختمان آن فعل دچار اشتباه شویم. در این بخش با بررسی چند مثال، یاد می‌گیریم چگونه ساختمان فعل‌های حذف شده را تشخیص دهیم.
مثال ۱
در کادر زیر دو فعل وجود دارد که بخشی از ساختمان یکی از آنها به قرینه لفظی موجود در فعل بعدی، حذف شده است. فعل‌های اول و دوم این جمله به ترتیب «پرداخت کرده است» و «مطلع کرده است» هستند اما فعل اول به صورت «پرداخت» آمده است. در فهرست بعد از کادر، نوع ساختمان این دو فعل را مشخص کرده و توضیح داده‌ایم.
شرکت حقوق این ماه کارکنان خود را پرداخت و آنها را مطلع کرده است.
- فعل جمله اول: پرداخت کرده است (پرداخت (اسم) + کرده است (فعل ساده از مصدر کردن + فعل کمکی)): فعل مرکب
- فعل جمله دوم: کرده است (فعل ساده از مصدر کردن): صفت «مطلع» مسند این جمله است و به همین دلیل، فعل این جمله مرکب است نه ساده.
مثال ۲
در عبارت زیر نیز دو جمله و دو فعل وجود دارند. فعل جمله اول، «رفته‌اند» و فعل جمله دوم «مانده‌اند» است. اما بخشی کمکی فعل اول یعنی «اند» به قرینه لفظی موجود در فعل بعدی، حذف شده است. در فهرست بعد از کادر، نوع ساختمان این دو فعل و علت آن را توضیح داده‌ایم.
سارا و سهراب به خانه مادربزرگ رفته و شب را همانجا مانده‌اند.
- فعل جمله اول: رفته‌اند (فعل ساده از مصدر رفتن): «اند» فعل کمکی است.
- فعل جمله دوم: مانده‌اند (فعل ساده از مصدر ماندن): «اند» فعل کمکی است و تأثیری در ساختمان فعل ندارد.
مثال ۳
در کادر زیر جمله‌های زیادی با فعل‌های زیاد وجود دارد. در فهرست بعد از این کادر، این فعل‌ها و ساختمان آنها را مشخص کردهایم. همچنین برخی از فعل‌های آن به قرینه لفظی یا معنایی حذف شده‌اند که آنها را نیز مشخص کردهایم.
با عزت مردن به از زیستن با ذلت. این یکی از رهنمون‌های آزادگی برای همه انسان‌ها است. هرکس که عمر خد را برای آزادگی صرف و جان خود را برای آن فدا کند، در بالاترین نقطه از عزت انسانی ایستاده است.
- فعل اول: است (فعل ساده (از مصدر استن) حذف شده به قرینه معنایی: با عزت مردن بهتر است از زیستن با ذلت.)
- فعل دوم: است (فعل ساده از مصدر استن)
- فعل سوم: صرف کند (فعل مرکب از مصدر «صرف (اسم) + کردن (فعل ساده)»): بخش صرفی این فعل مرکب، یعنی «کند» به قرینه لفظی از این جمله حذف شده است.
- فعل چهارم: کند (فعل ساده از مصدر کردن): «فدا» مسند این جمله است و به همین دلیل، این جمله دارای فعل مرکب نیست.
- فعل پنجم: ایستاده است (فعل ساده از مصدر ایستادن): «است» فعل کمکی و بدون تأثیر در ساختمان فعل است.
در مطلب زیر از مجله فرادرس، حذف فعل و سایر اجزای جمله به قرینه لفظی و معنایی را با مثال‌های متنوعی توضیح داده‌ایم.
تشخیص ساختمان افعال از مصدر «کردن»
فعل‌هایی که از مصدر «کردن» ساخته می‌شوند، یکی از چالش‌برانگیزترین فعل‌ها در زمینه ساختمان فعل هستند. بسیاری از مواقع تشخیص ساده یا مرکب بودن این افعال بسیار دشوار است اما با یک تکنیک می‌توانید این کار را به‌سادگی انجام دهید. اگر فعل از مصدر «کردن»، معنای اسنادی داشت یعنی بر انجام کاری دلالت نمی‌کرد و فقط صفت یا حالتی را به نهاد جمله نسب می‌داد، فعل ساده است. اما اگر چنین فعلی، معنای اسنادی نداشته باشد و انجام عملی را نشان دهد، می‌تواند مرکب باشد.
روش تشخیص اسنادی یا غیراسنادی بودن فعل کرد
برای تشخیص اسنادی بودن یا نبودن فعل‌هایی که از مصدر «کردن» ساخته می‌شوند باید بررسی کنیم که آن فعل با فعل اسنادی دیگری قابل جایگزینی است یا خیر. اگر بتوانیم آن فعل را با فعل ربط دیگری جایگرین کنیم، فعل اسنادی و ساده است. در همین بخش با بررسی چند مثال، این موضوع را بهتر درک خواهید کرد.
برای تشخیص فعل اسنادی و یادگیری آن می‌توانید فیلم آموزش رایگان مسند و فعل اسنادی در زبان فارسی در فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر پایین آورده‌ایم.
مثال ۱
در کادر زیر دو جمله آورده‌ایم که فعل آنها از بن «کرد» است و در فهرست پایین‌تر مشخص کردهایم که ساختمان هرکدام از آنها ساده یا مرکب است. این کار را با تجزیه جمله‌ها و همچنین جایگذاری افعال اسنادی دیگر به جای افعال خود این جمله‌ها انجام می‌دهیم.
مادر همه چیز را برای جشن شب یلدا آماده کرده بود.
هر روز در کتابخانه یک کتاب جدید را با هم مطالعه می‌کردیم.
- جمله اول: مادر (فاعل) + همه چیز را (مفعول و را مفعولی) + برای جشن شب یلدا (قید علت) + آماده (مسند) + کرده بود (فعل ساده از مصدر کردن + فعل کمکی «بود») / «مادر همه چیز را برای جشن شب یلدا آماده ساخته بود.» نیز معنادار است.
- جمله دوم: هر روز (قید زمان) + در کتابخانه (متمم قیدی از نوع قید مکان) + یک کتاب جدید را (مفعول و را مفعولی) + با هم (متمم قیدی) + مطالعه می‌کردیم (فعل مرکب از مصدر «مطالعه (اسم) + فعل ساده») / «هر روز در کتابخانه یک کتاب جدید را با هم مطالعه می‌ساختیم / می‌نمودیم.» معنایی ندارد.
همانطور که در فهرست بالا مشاهده کردید، فعل جمله اول، اسنادی و ساده و فعل جمله دوم، غیراسنادی و مرکب است.
مثال ۲
فعل هر دو جمله موجود در کادر زیر، از مصدر «کردن» ساخته شده است اما ساختمان آنها با هم تفاوت دارد. در فهرست بعد از این کادر، با جایگرینی افعال اسنادی و با تجزیه این جمله‌ها، نوع ساختمان فعل آنها را مشخص کردهایم.
قبلاً هم بارها از اختلاف نسلی کودکان و مادر و پدرها، انتقاد کرده بودیم.
خاک ایران همه ما را عاشق کرده است.
- جمله اول: قبلاً (قید زمان) + هم (قید تکرار) + بارها (قید تکرار) + از اختلاف نسل کودکان و مادر و پدرها (متمم فعل) + انتقاد کرده بودیم (فعل مرکب از مصدر «انتقاد+ فعل ساده از مصدر کردن») / «قبلاً هم بارها از اختلاف نسلی کودکان و مادر و پدرها انتقاد ساخته / نموده بودیم.» معنا ندارد.
- جمله دوم: خاک ایران (نهاد) + همه ما را (مفعول و نشانه مفعولی) + عاشق (مسند) + کرده است (فعل ساده از مصدر + فعل کمکی «است») / «خاک ایران همه را عاشق ساخته / نموده است.» معنا دارد.
بنابراین، فعل جمله اول، غیراسنادی و مرکب و فعل جمله دوم، اسنادی و ساده است.
مثال ۳
در کادر زیر نیز دو جمله با فعل‌هایی از بن «کرد» آورده‌ایم و ساختمان آنها را با دو روش تشخیص داده‌ایم.
کارگرهای این کارخانه در سال گذشته بدون بیمه کار می‌کردند.
گربه‌ها امروز خانه را کثیف کرده‌اند.
- جمله اول: کارگرهای این کارخانه (فاعل) + در سال گذشته (متمم قیدی ز نوع قید زمان) + بدون بیمه (متمم قیدی از نوع قید کیفیت) + کار می‌کردند (فعل مرکب از مصدر «کار (اسم) + کردن») / «کارگرهای این کارخانه در سال گذشته بدون بیمه کار می‌ساختند/ می‌نمودند.» معنا ندارد.
- جمله دوم: گربه‌ها (فاعل) + امروز (قید زمان) + خانه را (مفعول و نشانه مفعولی) + کثیف (مسند) + کرده‌اند (فعل ساده از مصدر کردن)
بنابراین، فعل جمله اول، مرکب و غیراسنادی و فعل جمله دوم، ساده و اسنادی است.
تشخیص ساختمان افعال مجهول
منظور از فعل مجهول فعلی است که فاعل آن مشخص نیست و در زبان فارسی با ساختار «صفت مفعولی + فعل کمکی از مصدر «شدن / شو»» افعال مجهول را می‌سازیم. برای اشتباه نگرفتن فعل‌های مجهول با فعل اسنادی ساده، لازم است که با ساختارهای مختلف فعل مجهول در فارسی آشنا شویم.
حالت مجهول افعال ماضی با مثال
در فهرست زیر، حالت مجهول انواع فعل‌های ماضی را آورده‌ایم و برای ساختمان‌های متفاوت فعل در هرکدام از آنها نیز مثال قرار داده‌ایم.
- فعل مجهول ماضی ساده: صفت مفعولی + شد + شناسه / ساده: چیده شدند / پیشوندی: برچیده شدند / مرکب: گواهی داده شدند
- فعل مجهول ماضی استمراری: صفت مفعولی + می‌شد + شناسه / ساده: چیده می‌شد / پیشوندی: برچیده می‌شد / مرکب: گواهی داده می‌شد
- فعل مجهول ماضی نقلی: صفت مفعولی + شده + فعل کمکی از مصدر «استن» / ساده: چیده شده است / پیشوندی: برچیده شده است / مرکب: گواهی داده شده است
- فعل مجهول ماضی التزامی: صفت مفعولی + شده + مصدر کمکی «باش» + شناسه / ساده: چیده شده باشند / پیشوندی: برچیده شده باشند / مرکب: گواهی داده شده باشد
- فعل مجهول ماضی بعید: صفت مفعولی + شده + بن کمکی «بود» + شناسه / ساده: چیده شده بودند / پیشوندی: برچیده شده بودند / مرکب: گواهی داده شده بود
- فعل مجهول ماضی ابعد: صفت مفعولی + شده + بوده + فعل کمکی از مصدر «استن» / ساده: چیده شده بوده است / پیشوندی: برچیده شده بوده است / گواهی داده شده بوده است
- فعل مجهول ماضی مستمر: فعل ماضی ساده از مصدر «داشتن» + صفت مفعولی + می‌شد + شناسه / ساده: داشتند چیده می‌شدند / پیشوندی: داشتند برچیده می‌شدند / مرکب: داشتند گواهی داده می‌شدند
- فعل مجهول ماضی نقلی مستمر: صفت مفعولی + می‌شده + فعل کمکی از مصدر «استن» / ساده: چیده می‌شده است / پیشوندی: برچیده می‌شده است / مرکب: گواهی داده می‌شده است
- فعل مجهول ماضی مستمر نقلی: داشته + فعل کمکی از مصدر «استن» + صفت مفعولی + می‌شده + فعل کمکی از مصدر «استن»: ساده: داشته است چیده می‌شده است / پیشوندی: داشته است برچیده می‌شده است / مرکب: داشته است گاهی داده می‌شده است
حالت مجهول افعال مضارع و آینده با مثال
در فهرست زیر، حالت مجهول انواع فعل مضارع و فعل آینده را توضیح داده‌ایم و برای هرکدام از آنها مثالی از ساختمان فعل‌های ساده، مرکب و پیشوندی آورده‌ایم.
- فعل مجهول مضارع ساده: صفت مفعولی + بن کمکی «شو» + شناسه / ساده: چیده شوند / پیشوندی: برچیده شوند / مرکب: گواهی داده می‌شود
- فعل مجهول مضارع اخباری: صفت مفعولی + می + فعل کمکی مضارع ساده از مصدر «شو» / ساده: چیده می‌شوند / پیشوندی: برچیده می‌شوند / مرکب: گواهی داده می‌شود
- فعل مجهول مضارع التزامی: صفت مفعولی + پیشوند تصریفی «بـ» + بن کمکی «شو» + شناسه / ساده: چیده بشوند / پیشوندی: برچیده بشوند / مرکب: گواهی داده بشوند
- فعل مجهول مضارع مستمر: فعل ماضی ساده از مصدر «دار» + صفت مفعولی + صفت مفعولی + می + بن کمکی «شو» + شناسه / ساده: دارند چیده می‌شوند / پیشوندی: دارند برچیده می‌شوند / مرکب: دارد گواهی داده می‌شود
- فعل مجهول آینده: صفت مفعولی + بن کمکی «خواه» + شناسه + «شد» / ساده: چیده خواهند شد / پیشوندی: برچیده خواهند شد / مرکب: گواهی داده خواهد شد
سؤالات متداول در زمینه ساختمان افعال
در این بخش به پرتکرارترین پرسش‌ها درباره ساختمان فعل پاسخ می‌دهیم. پیشنهاد می‌کنیم برای یادگیری ساختمان افعال فارسی فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه هفتم در فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر زیر آورده‌ایم.
ساختمان فعل چیست؟
منظور از ساختمان فعل چگونگی چینش تکواژهای مستقل و وابسته در مصدر فعل است. نوع ساختمان فعل نیز یعنی مصدری که معنای فعل را منتقل می‌کند، از چند تکواژ ساخته شده است و هرکدام از این تکواژها معنادار هستند یا معناساز.
ساختمان فعل فارسی چند نوع است؟
ساختمان فعل فارسی به انواع ساده، مرکب، پیشوندی، پیشوندی مرکب و عبارت فعلی تقسیم می‌شود. البته یک ساختمان خاص نیز در افعال فارسی وجود دارد که آن را فعل ناگذر یک‌شخصه می‌نامیم و بیشتر در گذشته استفاده می‌شده است و امروزه کاربردی ندارد.
منظور از ساختمان فعل ماضی و مضارع چیست؟
منظور از ساختمان فعل ماضی و مضارع این است که ساختار هرکدام از انواع این فعل‌ها چگونه است. البته ماضی یا مضارع بودن فعل، تأثیری در ساختمان ساده یا غیرساده آنها ندارد. آنچه بین ساختار فعل ماضی و مضارع و انواع آنها تفاوت ایجاد می‌کند، فعل‌های کمکی و پیشوندهای تصریفی هستند و به همین دلیل هم برای بررسی ساختمان یک فعل، تفاوتی نمی‌کند که زمان آن چه باشد. برای درک بهتر این موضوع، ساختار فعل های ماضی و مضارع و آینده فارسی را با مثال و با انواع ساختمان توضیح می‌دهیم.
ساختار فعل ماضی
در فهرست زیر، انواع ساختارهای فعل ماضی را آورده‌ایم و برای انواع ساختمان فعل در هر کدام از آنها مثالی قرار داده‌ایم که درک کنید زمان فعل ارتباطی به ساختمان فعل ندارد.
- فعل ماضی ساده: بن ماضی + شناسه / ساده: کشیدم/ مرکب: دست کشیدم / پیشوندی: برکشیدم
- فعل ماضی استمراری: می + بن ماضی + بن ماضی + شناسه / ساده: می‌کشیدم / مرکب: دست می‌کشیدم / پیشوندی: برمی‌کشیدم
- فعل ماضی نقلی: صفت مفعولی (بن ماضی + ه) + فعل ماضی ساده از مصدر «استن» / ساده: کشیده‌ام / مرکب: دست کشیده‌ام / پیشوندی: برکشیده‌ام
- فعل ماضی مستمر: ماضی ساده از مصدر «داشتن» + می + ماضی ساده / ساده: داشتم می‌کشیدم / مرکب: داشتم دست می‌کشیدم / پیشوندی: داشتم برمی‌کشیدم
- فعل ماضی نقلی مستمر: می + صفت مفعولی + ماضی ساده از مصدر «استن» / ساده: می‌کشیده‌ام / مرکب: دست می‌کشیده‌ام / پیشوندی: برمی‌کشیده‌ام
- فعل ماضی التزامی: صفت مفعولی + مضارع ساده از مصدر «باشیدن» (باش + شناسه) / ساده: کشیده باشم / مرکب: دست کشیده باشم / پیشوندی: برکشیده باشم
- فعل ماضی مستمر نقلی: صفت مفعولی «داشته» + می + صفت مفعولی از بن اصلی + ماضی ساده از مصدر «استن» / ساده: داشته‌ام می‌کشیده‌ام / مرکب: داشته‌ام دست می‌کشیده‌ام / پیشوندی: داشته‌ام برمی‌کشیده‌ام
- فعل ماضی بعید: صفت مفعولی + ماضی ساده از مصدر «بودن» / ساده: کشیده بودم / مرکب: دست کشیده بودم / پیشوندی: برکشیده بودم
- فعل ماضی ابعد: صفت مفعولی + صفت مفعولی کمکی «بوده» + ماضی ساده از مصدر «استن» / ساده: کشیده بوده‌ام / مرکب: دست کشیده بوده‌ام / پیشوندی: برکشیده بوده‌ام
ساختار فعل مضارع
در فهرست زیر انواع ساختارهای فعل مضارع را همراه با نمونه‌هایی از حالت ساده، مرکب و پیشونی هرکدام، آورده‌ایم.
- فعل مضارع ساده: بن مضارع + شناسه / ساده: کشم / مرکب: دست کشم / پیشوندی: برکشم
- فعل مضارع اخباری: می + بن مضارع + شناسه / ساده: می‌کشم / مرکب: دست می‌کشم / پیشوندی: برمی‌کشم
- فعل مضارع التزامی: «بـ» + بن مضارع + شناسه / ساده: بکشم / مرکب: دست بکشم / پیشوندی: بربکشم
- فعل مضارع مستمر: مضارع ساده از مصدر «داشتن» + می + بن مضارع + شناسه / ساده: دارم می‌کشم / مرکب: دارم دست می‌کشم / پیشوندی: دارم برمی‌کشم
ساختار فعل آینده
ساختار فعل آینده فارسی را در فهرست زیر آورده‌ایم و برای حالت ساده، مرکب و پیشوندی آن نیز مثال قرار داده‌ایم.
- فعل آینده: خواه + شناسه + بن ماضی / ساده: خواهم کشید / مرکب: دست خواهم کشید / پیشوندی: برخواهم کشید
تمرین ساختمان فعل در زبان فارسی
در این بخش ساختمان فعل چند جمله نمونه را با هم بررسی می‌کنیم تا در تشخیص انواع ساختمان فعل بهتر عمل کنید. در هر سؤال ابتدا سعی کنید تا با دانش خود به پاسخ خواسته شده برسید و سپس با کلیک بر گزینه «جواب»، پاسخ درست آن پرسش را مشاهده و آن را با پاسخ خود مقایسه کنید.
خواهرم هر روز همین ساعت اسباب‌بازی‌های بچه‌ها را جمع می‌کرد و بچه‌ها دقیقاً پنج دقیقه بعد، دوباره همه آنها را روی زمین می‌ریختند.
ساختمان فعل دوم موجود در این عبارت، یعنی فعل «می‌ریختند» ساده است زیرا از مصدر «ریختن» ساخته شده است. فعل اول این عبارت یعنی فعل «جمع می‌کرد»، فعل مرکب است زیرا از مصدر «جمع (صفت) + کردن (فعل ساده)» است.
در درس جغرافیا خوانده بودیم که آب و هوا و اقلیم هر منطقه جغرافیایی بر نوع خانه‌سازی در آن منطقه تأثیر می‌گذارد. همچنین یاد گرفتیم که وضعیت آب و خاک هر منطقه با پوشش‌های گیاهی و جانوری آن منطقه ارتباط مستقیمی دارد.
دو فعل موجود در این عبارت، درای ساختمان افعال مرکب هستند. در فهرست زیر، همه فعل‌های موجود در این عبارت و نوع ساختمان آنها را مشخص کردهایم.
- خوانده بودیم: فعل ساده از مصدر خواندن
- تأثیر می‌گذارد: فعل مرکب از مصدر تأثیر گذاشتن
- یاد گرفتیم: فعل مرکب از مصدر یاد گرفتن
- دارد: فعل ساده از مصدر داشتن
مادربزرگ همیشه برای ما از خاطرات کودکی‌اش تعریف می‌کرد. زمانه سختی را گذرانده بود اما می‌گفت اگر به من باشد، می‌خواهم به همان کودکی برگردم و باز هم کودکی را تجربه کنم.
فعل «برگردم» که آن را از مصدر «بر (پیشوند معناساز) + گشتن (فعل ساده)» ساخته‌ایم، فعل پیشوندی است. ساختمان فعل‌های دیگر موجود در این عبارت را در فهرست زیر مشخص کردهایم.
- تعریف می‌کرد: فعل مرکب از مصدر تعریف کردن
- گذرانده بود: فعل ساده از مصدر گذراندن
- می‌گفت: فعل ساده از مصدر گفتن
- باشد: فعل ساده از مصدر بودن
- می‌خواهم: فعل ساده از مصدر خواستن
- تجربه کنم: فعل مرکب از مصدر تجربه کردن
توانگرزاده‌ای دیدم بر سر گور پدر نشسته و با درویش‌بچه‌ای مناظره درپیوسته که: صندوق تربت ما سنگین است و کتاب رنگین و فرش رخام انداخته و خشت پیروزه در او به کار برده. به گور پدرت چه ماند؟ خشتی دو فراهم آورده و مشتی دو خاک بر آن پاشیده. درویش‌پسر این بشنید و گفت: «تا پدرت زیر آن سنگ‌های گران بر خود بجنبیده باشد، پدر من به بهشت رسیده بود.»
(گلستان سعدی)
در فهرست زیر، همه فعل‌های این حکایت و نوع ساختمان آنها را مشخص کردهایم.
- دیدم: فعل ساده از مصدر دیدن
- نشسته: فعل ساده از مصدر نشستن
- درپوسته: فعل پیشوندی از مصدر درپیوستن
- است: فعل ساده از مصدر استن
- انداخته: فعل ساده از مصدر انداختن
- به کار برده: عبارت فعلی از مصدر به کار بردن
- ماند: فعل ساده از مصدر ماندن
- فراهم آورده: فعل مرکب از مصدر فراهم آوردن
- پاشیده: فعل ساده از مصدر پاشیدن
- بشنید: فعل ساده از مصدر شنیدن
- گفت: فعل ساده از مصدر گفتن
- بنجبیده باشد: فعل ساده از مصدر جنبیدن (باشد فعل کمکی است.)
- رسیده بود: فعل ساده از مصدر رسیدن (بود فعل کمکی است.)
مشتی متکبر، مغرور، معجب، نفور، مشتغل مال و نعمت، مفتن جاه و ثروت که سخن نگویند الا به سفاهت و نظر نکنند الا به کراهت. علما را به گدایی منسوب کنند و فقرا را به بی‌سر و پایی معیوب گردانند و به عزت مالی که دارند و عزت جاهی که پندارند، برتر از همه نشینند و خود را بِه از همه بینند.
فعل‌های موجود در این عبارت و نوع ساختمان آنها را در فهرست زیر معین کردهایم.
- نگویند: فعل ساده از مصدر گفتن (سخن، مفعول این فعل است.)
- نظر نکنند: فعل مرکب از مصدر نظر کردن
- کنند: فعل ساده از مصدر کردن (منسوب، مسند این فعل است.)
- گردانند: فعل ساده از مصدر گرداندن (معیوب، مسند این فعل است.)
- دارند: فعل ساده از مصدر داشتن
- پندارند: فعل ساده از مصدر پنداشتن
- نشینند: فعل ساده از مصدر نشستن
- بینند: فعل ساده از مصدر دیدن
حالی که من این سخن بگفتم، عنان طاقت درویش از دست تحمل برفت. تیغ زبان برکشید و اسب فصاحت در میدان وقاحت جهانید و بر من دوانید و گفت: «چندان مبالغه در وصف ایشان بکردی و سخن‌های پریشان بگفتی که وهم تصور کند که تریاق‌اند یا کلید خانه ارزاق.»
(سعدی)
در فهرست زیر، به‌ترتیب فعل‌های موجود در عبارت بالا را آورده‌ایم و نوع ساختمان آنها را مشخص کردهایم.
- بگفتم: فعل ساده از مصدر گفتن
- ز دست برفت: عبارت فعلی از مصدر از دست رفتن
- برکشید: فعل پیشوندی از مصدر برکشیدن
- جهانید: فعل ساده از مصدر جهاندن
- دوانید: فعل ساده از مصدر دوانیدن
- گفت: فعل ساده از مصدر گفتن
- مبالغه بکردی: فعل مرکب از مصدر مبالغه کردن
- بگفتی: فعل ساده از مصدر گفتن
- تصور کند: فعل مرکب از مصدر تصور کردن
- اند (هستند): فعل ساده از مصدر استن
نمونه سؤال انواع ساختمان فعل در فارسی
حالا که انواع ساختمان فعل در زبان فارسی را با مثال یاد گرفتیم می‌توانید در آزمون زیر شرکت کنید. این آزمون که یک تمرین خوب برای تثبیت یادگیری است از ده پرسش چهارگزینه‌ای تشکیل شده است. برای پاسخ دادن به این پرسش‌ها کافی است گزینه درست مورد نظر خود در هر پرسش را انتخاب و روی آن کلیک کنید. سپس با فشردن گزینه «مشاهده گزینه صحیح» پاسخ درست را مشاهده می‌کنید. برای دسترسی به جواب برخی از پرسش‌های دارای پاسخ تشریحی نیز انجام همین مراحل کافی است. با انتخاب هر یک پاسخ درست، یک امتیاز دریافت می‌کنید و امتیاز نهایی خود را در پایان آزمون و با فشردن گزینه «دریافت جواب آزمون» مشاهده خواهید کرد.
۱. منظور از ساختمان فعل چیست؟
ساختمان فعل در واقع همان ساختاری است که فعل‌های کاضی و مضارع و انواع مختلف هرکدام را از هم متمایز می‌کند.
ساختمان فعل در زبان فارسی مربوط به معلوم و مجهول بودن فعل است زیرا برای ساخت فعل مجهول، ساختار معمول فعل‌ها را بر هم می‌زنیم.
منظور از ساختمان فعل این است که ساختار اصلی فعل یا مصدر آن از چند تکواژ و چه نوع تکواژهایی ساخته شده است.
در مبحث ساختمان فعل باید به تک تک اجزایی که در ساختار یک فعل وجود دارند توجه کنیم برای مثال ساختمان فعل «می‌خواندند» از «می + خواند + -َند» تشکیل شده است.
۲. ساختمان فعل‌های کدام گزینه فقط ساده است؟
زمین پر از گونه‌های جانوری و گیاهی است که میلیون‌ها سال در این سیاره روییده‌اند و زندگی کرده‌اند.
مردم زیادی در ماه محرم به شهرهای مذهبی مانند یزد، اردبیل و… سفر می‌کنند.
وقتی برای خواهرزاده‌ام داستان خواندم خیلی زود خوابید و تا صبح بیدار نشد.
موهایم را بافتم و لباس‌هایم را برای سفر آماده کردم اما تا بعدازظهر راه نیفتادیم.
فعل‌های موجود در همه گزینه‌های این سؤال و نوع ساختمان آنها را در فهرست زیر مشخص کردهایم.
- گزینه اول: است (فعل ساده) / روییده‌اند (فعل ساده) / زندگی کرده‌اند (فعل مرکب)
- گزینه دوم: سفر می‌کنند (فعل مرکب)
- گزینه سوم: خواندم (فعل ساده) / خوابید (فعل ساده) / نشد (فعل ساده)
- گزینه چهارم: بافتم (فعل ساده) / کردم (فعل ساده) / راه نیفتادیم (فعل مرکب)
۳. کدام گزینه نادرست است؟
ساختمان فعل به انواع ساده، مرکب، پیشوندی، پیشوندی مرکب و عبارت فعلی تقسیم می‌شود.
در ساختمان فعل ساده فقط بن فعل وجود دارد و اجزای اضافه‌ای مانند پیشوندهای تصریفی و شناسه وجود ندارد.
در مصدر افعال مرکب، علاوه بر بن فعل، تکواژ معنادار مستقلی مانند اسم یا صفت نیز وجود دارد.
یکی از راه‌های تشخیص ساده یا مرکب بودن یک فعل، بررسی گسترش‌پذیری جزء غیرصرفی فعل است.
اجزایی مانند پیشوندهای تصریفی و شناسه‌ها تأثیری در ساختمان فعل ندارند و وجود یا عدم وجود آنها ساختمان فعل را تغییر نمی‌دهد.
۴. در کدام گزینه افعال مرکب بیشتری وجود دارد؟
مامان برادرم را صدا زد تا همه وسایلش را جمع کند و به مهمانی برویم.
او خیلی خوب می‌داند که مطالعه کردن از برنامه‌های روزمره خانواده ما است و باید هر روز حداقل چند دقیقه کتاب بخوانیم.
درس امروز کلاس درباره فعل‌های مرکب و ساده بود و برای یادگیری درست بچه‌ها، نمونه‌های زیادی را مثال زدم.
بارها راجع به انتخاب هیئت مدیره شرکت صحبت کرده بودیم و بی‌فایده بود تا اینکه همه اعضا صلاح دیدند سریع‌تر تصمیم بگیرند.
فعل‌های موجود در همه گزینه‌های این سؤال و نوع ساختمان آنها را در فهرست زیر مشخص کردهایم.
- گزینه اول: صدا زد (فعل مرکب) / کند (فعل ساده) / برویم (فعل ساده)
- گزینه دوم: می‌داند (فعل ساده) / است (فعل ساده) / بخوانیم (فعل ساده)
- گزینه سوم: بود (فعل ساده) / مثال زدم (فعل مرکب)
- گزینه چهارم: صحبت کرده بودیم (فعل مرکب) / بود (فعل ساده) / صلاح دیدند (فعل مرکب) / تصمیم بگیرند (فعل مرکب)
۵. در کدام یک از گزینه‌های زیر، فعل پیشوندی مشاهده می‌کنید؟
یک روز برای سر زدن به مزرعه به روستا رفتیم و تا شب در همانجا ماندیم.
این سرزمین در طول تاریخ هیچ‌گاه از گزند دشمنان مختلف در امان نبوده است اما همیشه او مانده است و دشمنان رفته‌اند.
آنها بسیاری از دستگاه‌های کارخانه را تعمیر کرده‌اند اما برخی از آنها را به همان شکل اولیه به کارخانه برگردانده‌اند.
چشم‌هایش را از اشک پاک می‌کرد و می‌گفت: «نگران نباش. چند روز که بگذرد، حالم خوب خوب خواهد شد.»
مشاهده پاسخ تشریحی برخی از سوالات، نیاز به عضویت در مجله فرادرس و ورود به آن دارد.
۶. در کدام‌یک از گزینه‌های زیر هم فعل مرکب و هم فعل پیشوندی وجود دارد؟
سهراب برای راه‌اندازی کارگاه تولیدی خود به بودجه زیادی نیاز داشت و به همین دلیل از بانک وام گرفت.
از همسایه‌های شرقی ایران می‌توانیم به افغانستان اشاره کنیم و از همسایه‌های غربی آن می‌توانیم عراق را نام ببریم.
دانه‌های بلوطی که سنجاب‌ها پیش از زمستان برای فصل سرمای خود در زمین پنهان می‌کنند، در همانجا رشد می‌کنند و تبدیل به درخت‌های بلوط دیگری خواهند شد.
فردا که آفتاب بازگردد، ما دوباره می‌خندیم و دوباره به آروزهای کوچک و بزرگ دل می‌بندیم.
مشاهده پاسخ تشریحی برخی از سوالات، نیاز به عضویت در مجله فرادرس و ورود به آن دارد.
۷. فعلی با ساختمان پیشوندی مرکب در کدام‌یک از گزینه‌های زیر وجود دارد؟
آموزش‌های تخصصی او زمینه‌های مختلفی از فلسفه تا ادبیات را در بر می‌گیرد.
این دانشمند علوم انسانی در قرن بیستم درگذشت اما آثار بسیار زیادی از او باقی مانده است.
شاید سال دیگر همین موقع به همین‌جا بازگردیم و یک همکاری خوب را از نو آغاز کنیم.
پدربزرگم جنگ جهانی دوم را دیده بود و گاهی از خاطرات آن روزها برای ما تعریف می‌کرد.
مشاهده پاسخ تشریحی برخی از سوالات، نیاز به عضویت در مجله فرادرس و ورود به آن دارد.
۸. در کدام گزینه بیش از سایر گزینه‌ها فعل با ساختمان غیرساده (مرکب، پیشوندی، پیشوندی مرکب و عبارت فعلی) وجود دارد؟
پیک بسته را به من تحویل داد و من هم بعد از اطمینان از کامل بودن سفارش، رسید آن را امضاء کردم.
برخی از نویسندگان ساعت‌ها فکر می‌کنند تا بتوانند یک پاراگراف بنویسند.
رعایت بهداشت فردی در هر جامعه و برای همه شهروندان لازم است زیرا سلامت تک تک افراد باعث ایجاد سلامت عمومی خواهد شد.
فرصت‌های قبلی از دست رفتند اما زندگی پر از شگفتی است و اگر بتوانی در مسیر جدیدی قرار بگیری شاید به موفقیت‌های بیشتری هم دست پیدا کنی.
مشاهده پاسخ تشریحی برخی از سوالات، نیاز به عضویت در مجله فرادرس و ورود به آن دارد.
۹. منظور از عبارت فعلی چیست و چه ارتباطی با ساختمان فعل دارد؟
اگر در ساختار یک فعل بیش از یک تکواژ مستقل معنادار وجود داشته باشد، ساختمان آن فعل از نوع عبارت فعلی خواهد بود.
عبارت فعلی در جایی وجود دارد که مجموعه‌ای از واژه‌ها به‌علاوه یک بن فعل معنای انجام یک کار واحد را منتقل کنند و در کنار فعل ساده، مرکب، پیشوندی و پیشوندی مرکب، نوعی از ساختمان فعل محسوب می‌شود.
عبارت فعلی به مبحث ساختمان فعل ارتباطی ندارد و مربوط به مصدر و بن فعل است.
عبارت فعلی یعنی هر فعل دقیقا از چه اجزایی ساخته شده است و به همین دلیل نیز به مبحث ساختمان فعل مرتبط است زیرا ساختار هر فعل را نشان می‌دهد.
۱۰. ترتیب ساختمان افعال موجود در کدام گزینه مطابق ترتیب زیر است؟
«فعل مرکب / فعل مرکب / فعل مرکب»
در هفته گذشته فقط دو روز در خانه بودیم زیرا به مشهد سفر کرده بودیم. البته در مسیر و قبل از رسیدن به شهر مشهد، به بعضی از شهرهای بین راه نیز سر زدیم.
از هزاران سال پیش تا کنون انسان‌ها به بهانه‌های مختلف با هم جنگیده‌اند اما همان انسان‌ها هربار دیر یا زود به جنگ‌ها پایان داده‌اند یا مجبور به انجام این کار شده‌اند.
بازیگر تئاتر در اجرای شب گذشته دچار مصدومیت شد و با وجود تلاش‌های پزشکان امشب نیز نمی‌تواند در سالن نقش‌آفرینی کند.
بعد از مشورت با هم تصمیم گرفتیم که نتیجه تلاش‌های یک‌ساله خودمان را در یکی از گالری‌های شهر نمایش دهیم تا شاید برای آفرینش آثار بعدی و نمایش آنها سرمایه‌گذار هم پیدا کنیم.
مشاهده پاسخ تشریحی برخی از سوالات، نیاز به عضویت در مجله فرادرس و ورود به آن دارد.
جمع بندی ساختمان فعل در زبان فارسی
در این مطلب از مجله فرادرس یاد گرفتیم ساختمان فعل در زبان فارسی چیست و انواع آن را یاد گرفتیم. یعنی فعل ساده و مرکب، پیشوندی و پیشوندی مرکب و عبارت فعلی را با مثال معرفی کردیم و ساختار هرکدام را توضیح دادیم. در انتهای مطلب نیز سؤالاتی چهارگزینه‌ای قرار دادیم تا با پاسخ دادن به آنها میزان یادگیری خود را بررسی کنید و افزایش دهید.
در اینجا به طور خلاصه انواع ساختمان فعل را معرفی می‌کنیم اما برای یادگیری درست این مبحث حتماً کل مطلب را مطالعه کنید. اگر مصدر یک فعل فقط دارای یک تکواژ معنادار یعنی خودِ بن فعل باشد، فعل ساده است. فعل مرکب را از ترکیب «یک تکواژ مستقل + بن فعل» و فعل پیشوندی را نیز از ترکیب «پیشوند وابسته + بن فعل» می‌سازیم. در ساختمان افعال پیشوندی مرکب نیز جز بن فعل، هم پیشوند و هم تکواژ مستقل وجود دارد. عبارت فعلی نیز معمولاً از ساختار «حرف اضافه + تکواژ مستقل + بن فعل» ساخته می‌شود.
source