04 تیر 1404 ساعت 14:34
در این مطلب با ورق زدن صفحات تاریخ کهن، به بررسی رازهای پنهان اهرام مصر خواهیم پرداخت که قطعاً شما را شگفت زده خواهد کرد.
در میان یکی از پهناورترین کویرهای جهان، سازههایی عظیم و باشکوه با نام اهرام مصر سر به فلک کشیدهاند. این بناهای غولآسا، نه تنها برای هزارهها لقب بلندترین سازههای دستساز بشر را یدک میکشیدند، بلکه تا به امروز نیز به عنوان نمادی بیبدیل از نبوغ معماری، مهندسی و دانش نجومی تمدن باستان مصر شناخته میشوند. اما فراتر از عظمت ظاهری و شکوه چشمنواز، اهرام تنها شگفتیهای معماری نیستند؛ آنها در دل خود رازهایی تاریک، حقایقی ترسناک و افسانههایی دیرینه را پنهان کردهاند که هر کاوشگری را به چالش میکشند و هر ذهن کنجکاوی را به فکر فرو میبرند.
علاوه بر افسانهها، دیوارهای بلند و سنگین، دالانهای تاریک و پیچدرپیچ و مقبرههای پنهانی که هنوز بسیاری از آنها کشف نشده و یا به طور کامل رمزگشایی نشدهاند، فضایی از ناشناختهها را به وجود آوردهاند. برخی از این دالانها و اتاقهای مخفی، به گونهای طراحی شدهاند که ورود به آنها و خروج از آن برای افراد ناآشنا به معماری پیچیده اهرام، تقریباً غیرممکن باشد.
اگر شما نیز از شنیدن داستانهای مرموز، کشف حقایق پنهان و ماجراجوییهای تاریخی در دل علوم باستان شناسی هیجانزده میشوید، پس همراه گجت نیوز باشید تا در ادامه این مطلب نه تنها از معماری خارقالعاده و اسرارآمیز اهرام مصر پرده برداریم، بلکه به عمق رازهای پنهان اهرام مصر و حقایق گاه ترسناکی که قرنهاست در دل این سازههای بیهمتا نهفتهاند، نفوذ کنیم.
نگاهی به 12 مورد از رازهای پنهان و مخوف اهرام مصر
اهرام مصر، که مشهورترین آنها در منطقه جیزه این کشور قرار دارند، مقبرههایی عظیم برای فرعونها، پادشاهان قدرتمند مصر باستان بودند. اما هدف از ساخت این بناهای غولآسا، صرفاً دفن اجساد نبود؛ بلکه آنها نقش حیاتی در اعتقادات مذهبی و باورهای مصریان باستان درباره زندگی پس از مرگ ایفا میکردند.
مصریان باستان به زندگی پس از مرگ اعتقاد راسخی داشتند. آنها باور داشتند که فرعون نه تنها پادشاه زمینی است، بلکه خود یک خدای زنده است و پس از مرگ به دنیای مردگان سفر میکند تا به جمع خدایان بپیوندد. بنابراین، آرامگاه فرعون باید به اندازهای عظیم و باشکوه میبود که بتواند او را برای این سفر مهم آماده کند.
این اهرام نمادی از قدرت، ثروت و ارتباط فرعون با خدایان بودند و به عنوان پلی میان دنیای فانی و ابدی عمل میکردند. با این حال برخی از رازهای پنهان اهرام مصر همچنان ناشناخته مانده و یا برخی حقایق ترسناکی را در سینه خود حفظ کرده است. در ذیل 12 مورد از این رازهای نهفته را نام میبریم.
معمای تابوت اتاق شاه و راهروهای گمشده
یکی از برجستهترین رازهای پنهان اهرام مصر، که همواره ذهن باستانشناسان را به خود مشغول داشته، معضل «اتاق شاه» و تابوت عظیم سنگی درون آن است. این اتاق که در قلب هرم بزرگ جیزه جای گرفته، میزبان تابوتی گرانیتی است که ابعاد و وزن حیرتانگیز آن، هرگونه امکان عبور آن از گذرگاههای باریک و پیچیده کنونی هرم را منتفی میکند. این مسئله پرسشی بنیادین را مطرح میسازد که چگونه این تابوت به جایگاه فعلی خود رسیده است؟ آیا راهروهای دیگری در گذشته وجود داشتهاند که اکنون بر ما پنهان ماندهاند؟
این معما، که به «معمای تابوت اتاق شاه» شهرت یافته، نه تنها یک کنجکاوی تاریخی، بلکه نمادی از نبوغ شگفتانگیز مصریان باستان است. اگر فرضیه دوم صحیح باشد، آنگاه ما با سطحی از برنامهریزی و مهارت مهندسی روبرو هستیم که حتی در عصر حاضر نیز کمتر نمونهای برای آن میتوان یافت. این بدان معناست که معماران و سازندگان هرم، پیش از آغاز اولین سنگتراشی، نه تنها نقشه کامل هرم را در ذهن داشتهاند، بلکه جایگاه دقیق تابوت را نیز در نظر گرفته و ساختار عظیم هرم را با دقت بینظیر شکل دادهاند. این موضوع به معمای ساخت هرمها جذابیت بیشتری میبخشد و بازدیدکنندگان را وادار میکند تا به عمق نوآوری تمدن مصر باستان پی ببرند.
نبرد ۱۲۰۰ ساله انسان با استقامت اهرام
یکی از روایتهای شگفتانگیز و کمتر شنیدهشده در تاریخ پر فراز و نشیب اهرام مصر، به قرون میانی اسلام بازمیگردد. ماجرا مربوط به قرن دوازدهم میلادی و در دوران اوج حکمرانی ایوبیان در مصر است. هنگامی که سلطان عثمان العزیز، دومین پسر صلاحالدین ایوبی تصمیمی عجیب و بیسابقه مبنی بر تخریب هرم کوچکتر در مجموعه جیزه، یعنی هرم منکائور گرفت.
سلطان عثمان العزیز برای تحقق این هدف، گروهی عظیم از کارگران را بسیج کرد. این اقدام یک عملیات تخریب وسیع بود که نیازمند نیروی انسانی بیشمار و ابزارهای مناسب بود. کارگران با تمام توان و برای ماههای متمادی سعی در کندن سنگهای گرانیتی و آهکی هرم داشتند. گفته میشود که حتی از روشهایی مانند داغ کردن سنگها و سپس پاشیدن آب سرد بر روی آنها تا ترک بخورند برای تخریب استفاده کردند.
اما این مأموریت در نهایت با شکستی کامل و مفتضحانه روبرو شد. اهرام در برابر هرگونه تلاشی برای تخریب مقاومت کردند. سنگهای عظیم و به هم پیوسته هرم که با دقتی بینظیر و بدون استفاده از ملات در کنار هم چیده شده بودند، چنان استحکامی داشتند که تلاشهای کارگران، حتی با این تعداد زیاد و به مدت طولانی به جایی نرسید. در نهایت، تمام چیزی که از این تلاش عظیم و پرهزینه باقی ماند، یک شکاف بزرگ و آشکار روی سطح شمالی هرم منکائور بود. این فرورفتگی، که تا به امروز نیز قابل مشاهده است، یادگاری از آن دوره پرماجرا است.
غارت اهرام و ناپدید شدن ثروت فراعنه
در میان تمامی رازهای پنهان اهرام مصر، یکی از تلخترین حقایق، داستان هجوم غارتگران و سرقت گنجینههای عظیم دفنشده در این بناهای باشکوه است. فرعونهای مصر باستان در اوج قدرت و ثروت خود، باور داشتند که مرگ تنها آغازی برای زندگی دیگر در جهان پسین است. بنابراین، مقبرههای آنها نه تنها محلی برای دفن جسد، بلکه انبارهایی از تمامی مایحتاج و تجملاتی بودند که فرعون در سفر خود به ابدیت بدانها نیاز پیدا میکرد.
این مایحتاج شامل گنجینههایی خیرهکننده از طلا و جواهرات، اشیای قیمتی ساختهشده از سنگهای گرانبها و… بود. هر فرعون به نسبت ثروت و قدرت خود در دوران حیات، با انبوهی از این گنجینهها دفن میشد تا در زندگی پس از مرگ، جایگاه و شوکت او کماکان حفظ شود.
اما تاریخ نشان میدهد که این گنجینهها دوام چندانی نداشتند. تنها چند قرن پس از تکمیل ساخت این مقبرههای باشکوه، غارتگران و دزدان مقابر دست به کار شدند. آنها موفق شدند به قلب این سازههای نفوذناپذیر راه یابند. زحمات و اندوختههای یک امپراتوری عظیم، که برای هزاران سال آینده در دل سنگی کوه پیکر پنهان شده بود، توسط این غارتگران به تاراج رفت. در واقع، کمتر از 500 سال طول کشید تا بیشتر گنجینههای دفنشده فرعونها از اهرام ناپدید شود و این مقبرههای باشکوه به گورهایی خالی از ثروت تبدیل شوند.
رمزگشایی از شکوه گمشده اهرام مصر
یکی دیگر از حقایق و رازهای پنهان اهرام مصر، نه صرفاً ساختار عظیم و پایداری آنها، بلکه شکوه ظاهری و خیرهکنندهای بود که این بناها در روزگاران باستان از آن بهرهمند بودند. تصویری که امروزه از اهرام در ذهن داریم، سازههایی با سنگهای فرسوده است، اما واقعیت بسیار متفاوت و باشکوهتر بوده است؛ اهرام مصر در زمان شکوه خود، همچون جواهری درخشان و خیرهکننده در قلب صحرا میدرخشیدند.
این درخشش جادویی به دلیل پوشش خاصی بود که مصریان باستان برای سطح بیرونی اهرام به کار میبردند. آنها سطح تمام اهرام، بهویژه اهرام بزرگ جیزه را با لایهای از سنگهای آهکی سفید و بسیار صیقلی پوشانده بودند. این سنگهای آهکی قابلیت بازتاب فوقالعادهای داشتند. نتیجهی این کار، بناهایی بود که در برابر نور خورشید همچون الماسهایی غولپیکر میدرخشیدند. این پوشش سفید و درخشان، نور خورشید سوزان صحرا را بازتاب میداد.
کشف رنگهای زنده در بناهای باستانی مصر
تصویری که امروزه از اهرام مصر در ذهن بسیاری از ما نقش بسته، بناهایی با رنگهای خنثی، ماسهای و خاکی است که با محیط اطراف خود همگون شدهاند. اما این تصویر، روایتی ناقص و حتی گمراهکننده از واقعیت است. در دوران اوج شکوه و جلال مصر باستان، اهرام آثاری هنری و رنگارنگ بودند که با رنگهای زنده و چشمنوازی آراسته شده بودند.
شاید برای بسیاری باورکردنی نباشد، اما شواهد باستانشناسی حاکی از آن است که مصریان باستان اهرام خود را با دقت و هنرمندی خاصی رنگآمیزی میکردند. پژوهشگران در بررسی سنگهای اهرام موفق به کشف بقایای رنگدانههای متنوعی شدهاند. این رنگدانهها که در شکافها، درزها و سطوح محافظتشده سنگها یافت شدهاند، طیف وسیعی از رنگها را شامل میشوند.
البته، رنگآمیزی اهرام به صورت تصادفی انجام نمیشد. مصریان باستان به هر رنگ معنای خاصی نسبت میدادند و رنگها در فرهنگ و مذهب آنها نقش بسیار مهمی ایفا میکردند. به عنوان مثال، رنگ قرمز نمادی از خون، آتش و زندگی بود و اغلب برای نشان دادن قدرت و انرژی به کار میرفت.
رنگ زرد که تداعیگر خورشید و طلا بود، نمادی از جاودانگی، ابدیت و ثروت به شمار میرفت. رنگ آبی، به عنوان رنگ آسمان و آب، نمادی از تجدید حیات، تولد دوباره و جهان زیرین بود و رنگ سبز، که با رویش گیاهان و حاصلخیزی زمین مرتبط بود، نمادی از باروری، رشد و امید به زندگی دوباره بود.
معمای قایق خورشیدی و باورهای زندگی پس از مرگ
در میان عجایب و شگفتیهای فراوانی که در اهرام نهفته است، کشف «قایق خورشیدی» در نزدیکی هرم خوفو، یکی از برجستهترین رازهای پنهان اهرام مصر به شمار میرود. این قایق که در سال 1954 در گودالی در جنوب هرم بزرگ کشف شد، نهتنها یک اثر باستانی ارزشمند، بلکه نمادی از باورهای عمیق مصریان باستان به زندگی پس از مرگ و سفر روح فرعون به دنیای دیگر است.
باستانشناسان بر این باورند که این قایقها برای سفرهای نمادین پادشاه به همراه ایزد خورشید (رع) در جهان زیرین ساخته میشدند. مصریان باستان معتقد بودند که فرعون پس از مرگ، همراه با رع در آسمان سفر میکند و در این سفر، قایق خورشیدی نقش مهمی ایفا میکند. به همین دلیل، این قایقها با دقت و ظرافت بسیار زیادی ساخته میشدند و به عنوان بخشی از مراسم تدفین فرعون، در نزدیکی هرم او قرار میگرفتند.
یکی از این قایقها، پس از کشف با تلاش و دقتی فراوان بازسازی شد و امروزه به نمایش گذاشته شده است. طول این قایق حدود 43 متر است و از 1224 قطعه چوب سدر ساخته شده است که با میخ و بست به یکدیگر متصل شدهاند. نکته جالب این است که در ساخت این قایق، از هیچگونه چسب یا ملات استفاده نشده است.
معماری بر اساس باورهای کیهانی
در میان تمام شگفتیهایی که تمدن مصر باستان از خود بر جای گذاشته، شاید هیچکدام به اندازه دقت بینظیر در طراحی اهرام، ذهن بشر امروزی را به خود مشغول و حیرتزده نکرده باشد. در دوران کهن، فرعونهای مصر خود را حاکمان مطلق زمین و فرزندان مستقیم خدای خورشید، «رع» میدانستند؛ الههای که در باور آنان، سرچشمه تمام نور، گرما و زندگی در جهان بود.
خورشید منبع هستی و تجدید حیات بود و این باور عمیق و ریشهدار در هسته مذهب مصریان، تأثیر شگرفی بر تمامی جنبههای زندگی، از جمله معماری گذاشت. این اعتقادات سبب شد تا اهرام که قرار بود آرامگاه ابدی این فرعونهای خدایی باشند، به گونهای خارقالعاده طراحی و ساخته شوند که گوشههای آنها دقیقاً در راستای معبد رع در هلیوپولیس (شهر اون)، شهری مقدس و مرکز اصلی پرستش این خدای خورشیدی قرار گیرد.
با این حال، اهرام مصر علاوه بر پیوند عمیق با زمین، ارتباطی جادویی و مرموز نیز با آسمان دارند که آنها را از صرف یک بنای یادبود متمایز میکند. موقعیت قرارگیری این بناهای عظیم و نمادین با صورت فلکی جبار (اوریون) در آسمان همراستا است. برای مصریان باستان، صورت فلکی جبار نمایانگر خدای مرگ، زندگی دوباره، باروری و جهان زیرین با نام «اوزیریس» بود.
این مسئله به وضوح نشان میدهد که اهرام نه تنها نمادی از قدرت زمینی فرعون بودند، بلکه دروازههایی به سوی عالم دیگر و تضمینی برای سفر امن روح فرعون به دنیای پس از مرگ و پیوستن به خدایان محسوب میشدند. این ترکیب اهرام مصر را از صرف یک آرامگاه ابدی برای پادشاهان، فراتر برده و آنها را به پلی میان زمین و آسمان تبدیل کرده است که در عین حال جزو رازهای پنهان اهرام مصر نیز به شمار میرود.
رمزگشایی از ساخت اهرام عظیم مصر
یکی از ترسناکترین و در عین حال هیجانانگیزترین حقایق و رازهای پنهان اهرام مصر، به نحوه ساخت آنها بازمیگردد. اهرام مصر بیشک یکی از شاهکارهای بیبدیل مهندسی در تاریخ بشریت هستند و چگونگی برپایی این بناهای عظیم، همچنان یک معمای بزرگ برای باستانشناسان، مهندسان و مورخان باقی مانده است.
تصور کنید شش میلیون تن سنگ و آجر، بدون هیچگونه فناوری مدرن، جرثقیلهای عظیمالجثه یا ابزارهای پیشرفتهای که امروزه در اختیار داریم، جابهجا و با دقتی باورنکردنی روی هم چیده شدهاند. برای ساخت تنها یکی از اهرام بزرگ، مانند هرم خوفو در جیزه، حدود 2.3 میلیون قطعه سنگ به کار رفته است. هر یک از این قطعات سنگی، بهطور میانگین 2.5 تن وزن داشتهاند، یعنی معادل وزن یک خودرو شاسی بلند.
حالا سوال اصلی اینجاست که مصریان باستان چگونه توانستند چنین حجمی عظیم از سنگ را استخراج کنند، جابهجا کرده، بلند کنند و با دقتی خیرهکننده در ارتفاعات بالا به کار بگیرند؟ این پرسش، قرنهاست که ذهن محققان را به چالش کشیده است. با توجه به شواهد باستانشناسی، نقشبرجستهها و متون قدیمی، نظریههای مختلفی برای پاسخ به این پرسش مطرح شده است.
یکی از قویترین نظریهها این است که مصریان باستان از رمپ (سطوح شیبدار) استفاده میکردند. این رمپها، سازههای عظیم و موقتی بودند که از مصالح بومی مانند گل و لای، آجر، تکههای سنگ آهک خرد شده و نخاله ساختمانی ساخته میشدند.
این سطوح شیبدار به کارگران این امکان را میداد که سنگهای غولآسا را که احتمالا روی سورتمههای چوبی یا غلطکها قرار داده و سپس با استفاده از نیروی انسانی و طناب به سمت بالا بکشند و در جای دقیق خود قرار دهند. با این حال به تازگی دانشمندان اعلام کردند که برخی اهرام مصر توسط سیستمهای هیدرولیکی ساخته شدهاند.
شکستن کلیشهها و کشف هویت سازندگان واقعی
یکی از تصورات رایج پیرامون رازهای پنهان اهرام مصر این است که سازه ها توسط بردهها و تحت اجبار و ستم بیرحمانه ساخته شدهاند. حتی برخی پا را فراتر گذاشته و برای توجیه عظمت و پیچیدگیهای مهندسی اهرام، حرف از حضور موجودات فضایی و مشارکتشان در ساخت اهرام به میان میآید.
با این حال، یافتههای باستانشناسی جدید به تدریج پرده از این ابهامات برداشته و نظریهای کاملاً متفاوت را مطرح کردهاند که این تصورات غلط را به چالش میکشد. بر اساس شواهدی که از قبرستانهای باستانی گستردهای در نزدیکی محوطههای ساخت اهرام به دست آمده، افرادی که در ساخت این سازه ها شرکت داشتند، نه بردههای بیپناه، بلکه کارگران حرفهای، ماهر و متخصصانی بودند که برای زحمت و تخصص خود، دستمزد دریافت میکردند.
این کارگران از سراسر مصر به این پروژهها جذب میشدند و در کمپهای موقت اما مجهز در نزدیکی محل ساخت اهرام سکونت داشتند. بررسیهای انجام شده بر روی بقایای این کارگران، نشان میدهد که آنها از تغذیه بسیار مناسبی برخوردار بودند. علاوه بر این، نشانههایی از مراقبتهای بهداشتی و پزشکی قابل توجه نیز یافت شده است.
نفرین فرعون توتآنخآمون و مرگهای مرموز
روایت «نفرین فرعون»، یکی از جذابترین رازهای پنهان اهرام مصر به شمار میرود. این موضوع یکی از آن حقایق ترسناک اما به شدت مرموز است که برای قرنها سینه به سینه نقل شده و به عنوان هشداری برای دستدرازی به قلمرو مردگان پادشاهی فراعنه عمل کرده است. افسانهها میگویند که هر کسی که جرأت کند آرامگاه فرعون را باز کند، یا به این سازههای مقدس دستدرازی نماید، گرفتار بدبیاریهای پی در پی، بیماریهای مرموز، یا حتی مرگی ناگهانی و اسرارآمیز خواهد شد.
این داستان در اوایل قرن بیستم، با یک اتفاق تاریخی و بسیار پر سر و صدا شهرتی جهانی پیدا کرد. این اتفاق چیزی نبود جز کشف باشکوه مقبره تقریباً دستنخورده فرعون جوان، «توتآنخآمون» در سال 1922 توسط باستانشناسان بریتانیایی، هوارد کارتر و لرد کارناروون. پس از این کشف بینظیر که گنجینههایی باورنکردنی از مصر باستان را آشکار ساخت، زنجیرهای از حوادث ناگوار آغاز شد که به سرعت به «نفرین فرعون» شهرت یافت.
تنها چند ماه پس از بازگشایی مقبره، لرد کارناروون به طرز مرموزی درگذشت؛ طبق گزارشها، او به دلیل عفونت ناشی از نیش پشه جان باخت. اما برای بسیاری، این تنها آغاز ماجرا بود. در سالهای پس از آن، بسیاری از اعضای گروه کاوش، از جمله باستانشناسان، دستیاران، و حتی بازدیدکنندگان اولیه از مقبره یکی پس از دیگری به طرز عجیبی جان باختند یا دچار حوادث ناگواری شدند.
افسانه درب نامرئی در بزرگترین هرم مصر
در میان رازهای پنهان اهرام مصر، یکی از مرموزترین آنها به وجود دری عظیم و چرخشی در دل هرم خوفو، بزرگترین و باشکوهترین سازه در مجموعه اهرام جیزه اشاره دارد. «در مخفی» با ابعاد غیرقابل باور، که وزن تقریبی آن به ۲۰ تن میرسیده است، نه تنها دربی معمولی نبوده، بلکه با ظرافتی بینظیر و نبوغی مهندسیشده طراحی شده بود تا از نمای بیرونی هرم، کاملاً ناپیدا و نامرئی باشد. این ویژگی «نامرئی بودن»، خود به تنهایی بر ابهت و رمزآلودگی این افسانه میافزاید.
اما اوج شگفتی این در افسانهای، در نحوه عملکرد آن نهفته بود که تنها از داخل باز میشده است. این ویژگی، ماهیتی تقریباً جادویی به این در میبخشد؛ گویی که تنها صاحبان واقعی اسرار هرم یا کسانی که از رموز پنهان آن آگاه بودند، میتوانستند به آن دسترسی پیدا کنند.
اگرچه این داستان همچنان در قلمرو افسانهها و حکایات تاریخی باقی مانده و باستانشناسان تاکنون هیچ شواهد قطعی و ملموسی برای اثبات وجود چنین دری در هرم خوفو کشف نکردهاند، اما اهمیت آن فراتر از صرفاً یک روایت خیالی است. این افسانه به خوبی نشاندهنده پیچیدگیهای شگرف و نبوغ خیرهکنندهای است که در معماری اهرام مصر به کار رفته بود.
چرا اهرام مصر در کرانهی غربی نیل ساخته شدند؟
انتخاب مکانی برای ساخت اهرام نه تصادفی بود و نه صرفاً بر مبنای ملاحظات مهندسی. اهمیت این انتخاب را میتوان در موقعیت مکانی آنها به وضوح مشاهده کرد: کرانه غربی رود نیل. این بخش از سرزمین مصر، در فرهنگ و باورهای آن دوران، نه تنها یک جهت جغرافیایی ساده، بلکه «سرزمین غروب خورشید» نامیده میشد. این نامگذاری، خود بازتابدهندهی فلسفهای عمیق درباره چرخهی زندگی و مرگ بود.
بنابراین، اهرام نه صرفاً مقبرههایی برای نگهداری از بقایای زمینی فراعنه، بلکه به معنای واقعی کلمه دروازههایی به سوی ابدیت بودند. آنها نمادی مادی و عظیم از سفر پر رمز و راز فرعون به جهان دیگر، از قلمرو فانیان به قلمرو جاودانگان، و از حضور زمینی به وجودی الهی در کنار خدایان بودند.
این انتخاب هوشمندانه و سرشار از معنا، گواهی بیبدیل بر برنامهریزی دقیق و استراتژی بینظیر مصریان باستان در طراحی و ساخت چنین بناهای باشکوهی است. نبوغ آنها تنها به عظمت ابعادی اهرام یا دقت در چینش سنگها محدود نمیشد، بلکه در درک عمیق از همبستگی میان جهان مادی و جهان پس از مرگ نهفته بود.
نزدیکی به رود نیل به عنوان شریان حیاتی مصر، نه تنها از جنبه حملونقل مصالح سنگی عظیم از معادن دوردست ضروری بود، بلکه این رود، خود نمادی از زندگی، باروری و چرخه بیپایان هستی بود که در کنار دروازه مرگ تضادی معنایی ایجاد میکرد.
در نهایت جای تعجب نیست که چرا گردشگران از سراسر جهان، تا این حد به بازدید از اهرام مصر علاقه دارند. اسرار و شگفتیهای این اهرام که در طول هزاران سال پنهان ماندهاند، بزرگترین دلیلی است که پس از گذشت بیش از 4 هزار سال از ساختشان، هنوز هم جذاب و مسحورکننده به نظر میرسند.
source