در زبان عربی برای نشان دادن تعجب و شگفتی خود در مورد افراد و پدیده‌ها، از فعل و اسلوب تعجب استفاده می‌شود. برای مثال، در جمله «مَا أَجملَ السَّماء!» گوینده برای نشان دادن شگفتی خود از زیبایی آسمان، «مَا أَجملَ» را به کار برده است. در بخش‌های بعدی این مطلب از مجله فرادرس، ساختار فعل تعجب در عربی را با مثال‌های بیشتری بررسی می‌کنیم. همچنین اسلوب تعجب و ساختار آن را توضیح می‌دهیم. با دقت به مثال‌ها و تمرین‌های کوتاه‌پاسخ و چهارگزینه‌ای این مطلب، مهم‌ترین نکات و قواعد این مبحث را به‌خوبی می‌آموزید.

فعل تعجب در عربی

در زبان عربی معمولاً برای ابراز تعجب و شگفتی از دو صیغه زیر استفاده می‌شود:

• مَا أَفْعَلَ (مثال: مَا أَجْمَلَ الشَّتاءِ!)
• إِفْعِلْ بِه (مثال: أَجْمِلْ بِالشَّتاءِ!)

دو ساختار بالا معمولاً به همین شکل به کار می‌روند و اصطلاحاً به‌صورت «قیاسی» می‌آیند. در عربی، از ساختارهای سماعی زیر نیز برای بیان تعجب استفاده می‌شود که عبارتند از:

• ياللّه
• لِله دَرَُه
• سُبْحانَ الله
• و… .

در بخش‌های بعدی، دو روش «قیاسی» و «سماعی» را بیشتر بررسی می‌کنیم و قواعد آن‌ها را آموزش می‌دهیم. به آن دسته از مخاطبانی که می‌خواهند مبحث فعل‌های تعجب را به‌طور گسترده یاد بگیرند و نکته‌های تکمیلی آن را نیز بیاموزند، پیشنهاد می‌کنیم به فیلم آموزش قواعد زبان عربی نحو ۳ فرادرس مراجعه کند. با کلیک روی لینک زیر می‌توانید به این فیلم آموزشی دسترسی داشته باشید.

انواع اسلوب تعجب در عربی

اسلوب تعجب برای بیان شگفتی گوینده یا نویسنده از موضوع و پدیده خاصی به کار می‌رود. این اسلوب خود به دو دسته زیر تقسیم می‌شود:

• اسلوب تعجب قیاسی
• اسلوب تعجب سماعی

اگر بخش‌های بعدی را به‌دقت مطالعه کنید، این دو روش و قواعد آن‌ها را به‌طور کامل می‌آموزید.

تعجب قیاسی

در این نوع اسلوب تعجب، از وزن‌های ثابت و یکسانی برای بیان تعجب استفاده می‌شود که عبارتند از:

• ما أفعَلَ (مثال: ما أسرَعَ السَّيَّارَةَ!)
• أَفعِلْ بِ‍ـ (مثال: أسرِعَ بِالسَّيَّارَةَ!)

در مورد اسلوب تعجب قیاسی، حتماً به نکته‌های زیر توجه داشته باشید:

• در ساختار «ما أفعَلَ»، فعل «أفعَلَ» ماضی، مفرد مذکر و جامد است.
• کلمه‌ای که مستقیماً بعد از «ما أفعَلَ» بیاید، مفعول‌به (مُتعَجِّب‌مِنْه) و منصوب است.
• فاعل «ما أفعَلَ» همیشه ضمیر بارز «هُوَ» است.
• «ما أفعَلَ» نوعی جمله فعلیه به شمار می‌آید.
• مفعول «ما أفعَلَ» می‌تواند از نوع اسم، مصدر یا مصدر مؤوّل باشد.
• «أَفعِلْ» در ساختار «أَفعِلْ بِ‍ـ» نوعی فعل امر است.
• «بِ‍ـ» در «أَفعِلْ بِ‍ـ» حرف جرّ زائد است.
• کلمه‌ای که بعد از «أَفعِلْ بِ‍ـ» می‌آید، فاعل (مُتعَجِّب‌مِنْه) آن محسوب می‌شود اما همیشه به‌ صورت مجرور می‌آید.

اعراب اجزای اسلوب تعجب قیاسی

می‌دانیم که معمولاً هر کلمه‌ای که در جمله‌های عربی به کار می‌رود، دارای اعراب مخصوص به خود است. اجزای اسلوب تعجب قیاسی نیز از این قاعده مستثنی نیستند. برای یادگیری این مبحث ابتدا به مثالی که در کادر زیر آورده‌ایم، دقت کنید.

اعراب هریک از اجزای این جمله عبارت است از:

• ما: مای تعجبیّة، نکره تامّة به معنی «شَيء»، مبنی بر سکون و در محل رفع مبتدا
• أجملَ: فعل ماضی، مبنی بر فتح
• فاعل «أجملَ»: ضمیر مستتر «هُوَ»
• القَمَر: مفعول‌به و منصوب به اعراب ظاهری فتحه

برای آشنایی بیشتر با اعراب اجزای جمله‌ها در زبان عربی می‌توانید به فیلم آموزش عربی زبان قرآن ۱ رشته ادبیات و علوم انسانی فرادرس مراجعه کنید.

شروط اسلوب تعجب قیاسی

برای شکل‌گیری اسلوب تعجب قیاسی، لازم است شروط زیر در جمله وجود داشته باشند:

• فعل جمله باید ثُلاثی و دارای سه حرف اصلی باشد. در فیلم آموزش صرف ۱ فرادرس، انواع فعل‌های عربی با مثال بررسی شده‌اند.
• فعل جمله باید از نوع فعل‌های تام باشد. فعل‌های ناقص مثل «کان» نمی‌توانند به‌عنوان فعل تعجب به کار بروند.
• فعل جمله باید مثبت باشد. از فعل‌های منفی نمی‌توان در اسلوب تعجب استفاده کرد.
• فعل جمله باید از نوع متصرّف باشد. فعل‌هایی که نمی‌توان آن‌ها را صرف کرد، به‌عنوان فعل تعجب به کار نمی‌روند.
• فعل جمله باید از نوع معلوم باشد. فعل‌های مجهول را نمی‌توان به‌عنوان فعل تعجب به کار برد.
• فعل جمله باید قابلیت سنجش و مقایسه را داشته باشد. به‌طور مثال، فعل «فَنِيَ» به معنی «نابود شد» قابل سنجش و مقایسه نیست.

• فعل جمله نباید بر وزن «أَفْعَل» و «فَعْلاء» باشد، مانند «أَخْضَرْ» و «خَضْراء».
• مُتعَجِّب‌مِنْه باید معرفه یا نکره موصوفه باشد. اسم‌هایی که کاملاً نکره باشند نمی‌توانند به‌عنوان مُتعَجِّب‌مِنْه به کار بروند.
• صیغه‌های تعجب (ما أفعَلَ و أَفعِلْ بِ‍ـ) معمولاُ صدارت طلب هستند و بر مُتعَجِّب‌مِنْه خود مقدم می‌شوند.
• گاهی ممکن است مُتعَجِّب‌مِنْه از جمله حذف شوند. البته به شرطی که قرینه‌ای در جمله وجود داشته باشند و مخاطب با توجه به آن قرینه به مُتعَجِّب‌مِنْه محذوف پی ببرد.

اهداف استفاده از اسلوب تعجب قیاسی

تا اینجا یاد گرفتید که اسلوب تعجب قیاسی چیست و چه ساختاری دارد. با این حال، ممکن است از خود بپرسید اصولاً چرا چنین ساختاری در زبان عربی به کار می‌رود. در این بخش، به همین سؤال پاسخ می‌دهیم. اهداف استفاده از اسلوب تعجب قیاسی عبارتند از:

• مدح و ستایش کسی یا چیزی: مثال: أَكْرَمَ بِقَوْمِ رَسُولِ اللّٰهِ. (چه گرامی است قوم رسول خدا!)
• بیان گله و شکایت از کسی یا چیزی: مثال: مَا أَكْثَرَ الإِخْوَانَ حِينَ تَعُدُّهُمْ / لَكِنَّهُمْ فِي النَّائِبَاتِ قَلِيلٌ! (چه بسیار هستند دوستان، هنگامی که آن‌ها را می‌شماری! اما در سختی‌ها اندک هستند.)
• نکوهش و هجو: مثال: مَا أَقْبَحَ التَّزْهِيدَ مِنْ وَاعِظٍ / يُزَهِّدُ النَّاسَ وَ لاَ يَزْهَدُ! (چه زشت است بی‌اعتنایی مردم نیست به واعظ! درحالی‌که خود او بی‌اعتنایی نمی‌کند.)
• بیان تمنا و آرزو: مثال: أَكْرَمَ بِهَا خِلَّةً لَوْ أَنَّهَا صَدَقَتْ / مَوْعِدَهَا أَوْ لَوْ أَنَّ النَّصْحَ مَقْبُولٌ! (او وفادارترین دوست به شمار می‌آمد، درصورتی‌که بر قول خود پایبند می‌ماند با نصیحتش پذیرفته می‌شد.)
• با هدف وعده دادن: مثال: أُولَئِكَ الَّذِينَ اشْتَرَوْا الضَّلَالَةَ بِالْهُدَى وَالْعَذَابَ بِالْمَغْفِرَةِ، فَمَا أَصْبَرَهُمْ عَلَى النَّارِ! (ایشان همان کسانی هستند که گمراهی را به هدایت و عذاب را به آمرزش ترجیح دادند. چقدر در مورد آتش جهنم شکیبا و بردبار هستند!)

تعجب سماعی

در اسلوب تعجب سماعی، معمولاً از لغات و ساختارهایی استفاده می‌شود که در فهرست زیر معرفی کرده‌ایم:

• يال‍ـَ… / يالَك: مثال: يا لَجَمال الطَّبيعَة! (ای طبیعت زیبا!)
• سُبْحانَ الله: مثال: سُبحانَ الله! تَدْعُو لِحَمِيدِ الصِّفَاتِ وَ تَأْتِيَ قَبِيحَ الْفِعَالِ. (پناه بر خدا! تو برای کسی که اعمال پسندیده دارد دعای می‌کنی درحالی‌که خودت اعمال ناپسند داری.)
• «عَجَب» و صورت‌های مختلف آن: مثال: عجيبٌ مَن يُسَمّي القَصْدَ بُخلًا وَ الإسرافَ جودًا. (چه عجیب است کسی که میانه‌روی را خساست می‌داند اما اسراف را نوعی بخشندگی تلقی می‌کند.)
• الاستفهام (جمله پرسشی): مثال: كَيْفَ تَكْفُرُونَ بِاللَّهِ وَ كُنْتُمْ أَمْوَاتًا فَأَحْيَاكُمْ؟ (چگونه به خدا کفر می‌ورزید درحالی‌که شما مرده بودید و او شما را زنده گرداند؟) «بقره:۲۸»

در مورد اسلوب تعجب سماعی به نکته‌های زیر نیز توجه داشته باشید:

• «يال‍ـَ… / يالَك» یکی از روش‌های اسلوب نداء است که برای بیان تعجب نیز به کار می‌رود.
• «سُبْحانَ الله» نوعی مصدر است اما برای نشان دادن تعجب و شگفتی نیز می‌توان از آن استفاده کرد.
• گاهی با ساخت جملات پرسشی نیز می‌توانیم تعجب خود را از موضوع خاصی نشان بدهیم. همان‌طور که در ردیف آخر جدول بالا نیز نشان داده شده است.

مشاهده فیلم های آموزشی فرادرس با هدف یادگیری عربی

در دستور زبان عربی، توجه ویژه‌ای به فعل‌ها، انواع و ساختار آن‌ها شده است. در منابع مختلف، فعل‌های عربی بر اساس معیارهای مختلف به انواع «ثلاثی، رباعی و…»، «معلوم و مجهول»، «لازم و متعدی» و… دسته‌بندی شده‌اند. در مطلبی که پیش رو دارید، فعل‌های تعجب، همچنین شروط و قواعد آن‌ها را بررسی کردیم. با این حال، هنوز نکته‌های زیادی در مورد انواع فعل‌های عربی باقی مانده‌ است که باید با آن‌ها نیز آشنا شوید. به این منظور توصیه می‌کنیم به فیلم‌های آموزشی فهرست زیر در فرادرس مراجعه کنید و نهایت استفاده را از این آموزش‌های جامع ببرید.

مخاطبانی که قصد دارند علاوه‌بر فعل‌های عربی، با قواعد سایر اجزای کلام، مانند اسم‌ها و حروف نیز آشنا شوند، می‌توانند از مجموعه فیلم‌های آموزشی زیر در فرادرس کمک بگیرند. بخش گسترده‌ای از این مجموعه‌های آموزشی به تدریس ترجمه زبان عربی، همین‌طور قواعد صرف و نحو این زبان اختصاص پیدا کرده است.

مثال فعل تعجب در عربی

در بخش‌های قبلی، ضمن آشنایی با فعل تعجب در عربی، اسلوب تعجب و انواع آن را نیز یاد گرفتید. برای اینکه بر این مبحث کاملاً مسلط شوید و قواعد آن را به‌خوبی بیاموزید، پیشنهاد می‌کنیم مثال‌های این بخش را به‌دقت بخوانید و بررسی کنید. البته مخاطبانی که می‌خواهند با سؤالات کنکوری این مبحث نیز آشنا شوند می‌توانند به فیلم آموزش نحو ۳ مرور و حل تست کنکور ارشد فرادرس نیز مراجعه کنند. برای دسترسی به این فیلم آموزشی، روی لینک زیر کلیک کنید.

مثال اول

در جمله زیر، گوینده برای نشان داده تعجب خود از ساختار «مَا أَلَذَّّ» استفاده کرده است. این ساختار یکی از انواع سلوب تعجب قیاسی به شمار می‌رود.

مثال دوم

در این مثال، ساختار «ما أقبحَ» با هدف بیان تعجب و شگفتی به کار رفته است. این ساختار یکی از انواع اسلوب تعجب قیاسی محسوب می‌شود.

مثال سوم فعل تعجب در عربی

«أنعِم بِ‍ـ» در مثال زیر برای نشان دادن تعجب گوینده به کار رفته است. این ساختار نیز در دسته انواع اسلوب تعجب قیاسی قرار می‌گیرد.

در بخش‌های قبلی به این نکته اشاره کردیم که کلمه بعد از ساختار «أنعِم بِ‍‍ـ» باید به‌صورت مجرور بیاید، زیرا حرف «بِ‍‍ـ» نوعی حرف جرّ است و کلمه بعد از خود را مجرور می‌کند. البته به این نکته هم توجه داشته باشید که کلمات مختلف، با روش‌های متفاوتی مجرور می‌شوند. در مطلب «مجرور در زبان عربی» از مجله فرادرس، انواع روش‌های مجرور شدن را با مثال و تمرین آموزش داده‌ایم.

مثال چهارم

در جمله زیر، گوینده برای ابراز تعجب و شگفتی خود از «سُبحانَ» استفاده کرد. به عبارت دیگر، در مثال زیر، اسلوب تعجب سماعی به کار رفته است.

مثال پنجم

«لله درُّه» در مثال زیر برای نشان دادن تعجب گوینده آمده است. استفاده از این اصطلاح نوعی اسلوب تعجب سماعی را در این مثال به وجود آورده است.

مثال ششم فعل تعجب در عربی

در مثال زیر نیز از اسلوب تعجب سماعی استفاده شده است.

مثال هفتم

جمله زیر مثالی است که کاربرد اسلوب تعجب قیاسی را به‌خوبی نشان می‌دهد. «أكرِم ب‍ـ» در این مثال برای ابراز تعجب به کار رفته است.

مثال هشتم

در این مثال، گوینده برای نشان دادن تعجب خود از ساختار «ما أجملَ» استفاده کرده است. «أن نُساعدَ» در همین مثال، نوعی مصدر مؤوّل به مفعول به شمار می‌آید.

مثال نهم فعل تعجب در عربی

در بیت زیر، شاعر برای ابراز شگفتی خود، ساختار «ما أروعَ» را به کار برده است. جمله زیر در حقیقت یکی از کاربردهای اسلوب تعجب قیاسی را نشان می‌دهد.

مثال دهم

«ما أعظمَ» در مثال زیر، یکی از صیغه‌های اسلوب تعجب قیاسی است که برای بیان شگفتی از موضوع «انتصار المُسلمين» به کار رفته است.

تمرین فعل تعجب در عربی

برای یادگیری بهتر قواعد عربی، لازم آن‌ها را مرور و تمرین کنید. با توجه به این نکته و با هدف یادگیری بهتر فعل تعجب، در بخش پایانی این مطلب، ۲۰ تمرین کوتاه‌پاسخ و چهارگزینه‌ای را ارائه می‌کنیم. روش پاسخگویی به آن‌ها را نیز در ادامه توضیح می‌دهیم.

تمرین فعل تعجب در عربی بخش اول

فعل تعجب را در جمله‌های زیر مشخص کرده و نوع اسلوب تعجب (قیاسی / سماعی) را نیز نشان دهید.

تمرین فعل تعجب در عربی بخش دوم

در این بخش، ۱۰ تمرین چهارگزینه‌ای را ارائه می‌کنیم. برای جواب دادن به هر سؤال باید یکی از گزینه‌ها را علامت بزنید. بعد از جواب دادن به هریک از سؤال‌ها با کلیک روی «مشاهده گزینه صحیح» می‌توانید پاسخ درست آن را مشاهده کنید. بعد از اینکه به تمامی سؤال‌ها پاسخ دادید، گزینه «دریافت نتیجه آزمون» را مشاهده خواهید کرد. با کلیک روی آن، تعداد امتیازهایتان در این تمرین نشان داده می‌شود.

خلاصه نکته های فعل تعجب در عربی

در بخش‌های قبلی این مطلب از مجله فرادرس، انواع فعل تعجب در عربی را بررسی کردیم و اسلوب تعجب را نیز به‌طور کلی آموزش دادیم. در مطلبی که پیش رو دارید، با مثال‌های متنوع نشان دادیم که روش‌های مختلف بیان تعجب در زبان عربی چگونه است. در عین حال، اعراب اجزای اسلوب تعجب را نیز مشخص کردیم. در نهایت، تمرین‌هایی را برای یادگیری بهتر این مبحث در اختیار مخاطبان گذاشتیم.