متمم قیدی در واقع قیدی است که از ترکیب حرف اضافه و اسم یا قید تشکیل می‌شود. خود قید نیز نقشی دستوری است که کل جمله یا بخشی از آن مانند فعل را مقید به حالت، مقدار، زمان و… خاصی می‌کند. متمم‌های قیدی، اختیاری محسوب می‌شوند یعنی با حذف آن‌ها از جمله مشکلی در معنا و ساختار آن جمله پدید نمی‌آید. برای مثال، عبارت «در دانشگاه» در جمله «همه ما در دانشگاه هم‌دوره‌ای بودیم.» یک متمم قیدی است که معنای کل جمله را مقید به یک مکان خاص (دانشگاه) کرده است. در این مطلب از مجله فرادرس یاد می‌گیریم متمم قیدی چیست و آن را با مثال توضیح می‌دهیم. همچنین تفاوت متمم قیدی و فعلی و متمم اسمی را با مثال بررسی می‌کنیم. در انتهای مطلب نیز پرسش‌هایی چهارگزینه‌ای طرح کرده‌ایم تا با پاسخ دادن به آن‌ها میزان یادگیری خود را ارزیابی و تقویت کنید.

متمم قیدی چیست؟

متمم قیدی، متممی همراه با حرف اضافه است که کل جمله یا یکی از اجزای آن را مقید به کیفیت، کمیت، زمان، مکان و… خاصی می‌کند. چون متمم قیدی، در دسته نقش دستوری قید قرار می‌گیرد، متمم اجباری نیست و می‌توانیم آن را بدون ایجاد مشکل از جمله حذف کنیم. این متمم با متمم فعلی که همیشه با حرف اضافه اختصاصی می‌آید و وجود آن برای برخی از فعل‌ها اجباری است، تفاوت دارد. برای مثال در جمله «من از خانه با او صحبت کردم.»، «از خانه» متمم قیدی و قابل حذف و «او» متمم فعلی و غیرقابل حذف است. در ادامه مطلب نمونه‌ها و انواع متمم قیدی و تفاوت آن با متمم فعلی و اسمی را بررسی می‌کنیم.

پیشنهاد می‌کنیم برای یادگیری متمم قیدی، فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه هشتم در فرادرس را تماشا کنید. لینک این‌ آموزش را در کادر پایین آورده‌ایم.

وجه تسمیه متمم قیدی

متمم قیدی از نظر طبقه دستوری، قید است نه متمم اما چون پیش از آن، حرف اضافه وجود دارد، به آن متمم قیدی می‌گوییم. همه متمم‌ها در دستور زبان فارسی، بعد از حروف اضافه می‌آیند.

مثال متمم قیدی در فارسی

در این بخش، چند نمونه از متمم قیدی را با هم بررسی می‌کنیم.

مثال ۱

در جمله زیر، عبارت «از شدت هیجان» که آن را از ترکیب «از (حرف اضافه) + شدت (متمم) + هیجان (مضاف‌الیه)» ساخته‌ایم، متمم قیدی است که علت کل جمله یعنی «تند زدن قلب او» را نشان می‌دهد. پس «از شدت هیجان» متمم قیدی از نوع قید علت است.

مثال ۲

عبارت «در آسمان» در جمله زیر، متمم قیدی است که مکان وقوع جمله یعنی «پیچیدن صدای آواز پرندگان» را بیان می‌کند. پس این عبارت، متمم قیدی از نوع قید مکان است.

مثال ۳

در جمله زیر، عبارت «با همدیگر» متمم قیدی است و چگونگی انجام فعل جمله یعنی «می‌رویم (رفتن)» را مقید به کیفیتی خاص (با همدیگر) کرده است. پس این عبارت نیز متمم قیدی از نوع قید کیفیت است.

نکته: یک قید دیگر و یک متمم فعلی نیر در این جمله وجود دارند. عبارت «هر روز بعدازظهر» قید مکان این جمله است. «خانه» نیز نقش متمم فعلی را برای فعل «می‌رویم» ایفا می‌کند.

فرق متمم قیدی و فعلی چیست؟

متمم فعلی در واقع همان نقش دستوری است که معمولاً آن را به‌عنوان متمم می‌شناسیم. برخی از فعل‌ها در زبان فارسی برای کامل شدن معنای خود به نقشی نیاز دارند که همراه با حرف اضافه‌ای خاص می‌آید. به این نقش، متمم فعلی می‌گوییم. برای مثال «دشمنان» در جمله «ما هشت سال با دشمنان جنگیدیم.» متمم فعل یا متمم فعلی است زیرا فعل این جمله از مصدر «جنگیدن» همیشه با حرف اضافه «با» همراه است. پس باید متممی وجود داشته باشد تا برای کامل شدن معنای این فعل با حرف اضافه «با» همراه شود. در همین بخش، همه تفاوت‌های متمم قیدی و فعلی را با مثال توضیح می‌دهیم.

پیشنهاد می‌کنیم برای یادگیری متمم و انواع آن و همچنین تشخیص آن‌ها از یکدیگر، فیلم آموزش رایگان متمم در فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر زیر آورده‌ایم.

جدول تفاوت متمم قیدی و فعلی

در جدول زیر، فرق متمم قیدی و فعلی را آورده‌ایم.

مثال

در کادر زیر، دو متمم قیدی و یک متمم فعلی وجود دارد. آن‌ها را در فهرست زیر مشخصض کرده‌ایم.

• از دیشب: متمم قیدی (قید زمان برای جمله)
• در خانه: متمم قیدی (قید مکان برای جمله)
• صدای وسایل: متمم فعلی (کامل‌کننده معنای فعل «می‌ترسم»)

تشخیص متمم قیدی و متمم فعلی

در تشخیص متمم قیدی و متمم فعلی از یکدیگر، بعد از مشاهده حرف اضافه در جمله، باید بررسی کنیم که آیا فعل جمله از نوع متمم‌پذیر است یا نه. یعنی آیا همیشه همراه با گفتن این فعل، حرف‌ اضافه‌ای نیز در ذهن می‌آید یا خیر. اگر فعل جمله از فعل‌هایی نباشد که نیاز به متمم دارند، پس در آن جمله متمم فعلی وجود نخواهد داشت. اما اگر فعل جمله، از نوعی بود که برای کامل شدن معنای خود به متمم نیاز داشت، حضور متمم فعلی اجباری است اما برای وجود متمم قیدی الزامی وجود ندارد. این موضوع را با مثال توضیح می‌دهیم.

مثال ۱

فعل جمله زیر، «می‌پرسید» از مصدر «پرسیدن» است. همیشه چیزی را «از کسی» می‌پرسند. بنابراین، این فعل به متمم نیاز دارد و وجود متم فعلی در این جمله الزامی است. با ایجاد پرسش «از چه کسی / چه چیزی می‌ترسد؟» متمم فعلی جمله را پیدا می‌کنیم که ضمیر «ما» است. اما حرف اضافه و اسم دیگری نیز در این جمله وجود دارند که همان «از زنگ اول» است. از آنجایی‌که در هر جمله فقط یک متمم فعلی وجود دارد، این عبارت نمی‌تواند متمم فعل باشد. با حذف این عبارت از جمله، مشکلی در ساختار و معنای آن پیش نمی‌آید و از نظر کارکرد نیز زمان انجام جمله را مقید کرده، بنابراین، متمم قیدی از نوع قید زمان است.

مثال ۲

فعل جمله زیر، فعل مرکب «تمرین کردیم» از مصدر «تمرین کردن» است که نیازی به متمم ندارد. یعنی با گفتن این فعل، همزمان به یک حرف اضافه فکر نمی‌کنیم. بنابراین ترکیب همراه با حرف اضافه یعنی «از دیروز» می‌تواند متمم قیدی باشد.

مثال ۳

در کادر زیر، سه فعل و جمله وجود دارد اما فقط در یکی از این جمله‌ها، حرف اضافه وجود دارد که همان جمله آخر است. فعل این جمله، «مانده بودیم» از مصدر «ماندن» است که همیشه با حرف اضافه «در» همراه است. بنابراین این فعل، به متمم نیاز دارد و وجود متمم فعلی در این جمله، قطعی است. برای تشخیص این متمم باید سؤال «در چه‌جایی مانده بودیم؟» را بپرسیم و پاسخ آن، متمم فعلی یعنی «خیابان» است. اما عبارت «با سارا» نیز در این جمله وجود دارد که نمی‌تواند متمم فعلی باشد اما می‌توانیم آن را متمم قیدی بدانیم. پس «با سارا» در این جمله، متمم قیدی از نوع قید کیفیت است.

در مطلب زیر از مجله فرادرس، متمم و انواع آن مانند متمم فعلی را به‌طور کامل و با مثال بررسی کرده‌ایم.

فرق متمم قیدی و متمم اسمی چیست؟

برخی از اسم‌ها در زبان فارسی مانند فعل‌های گذرا به متمم، همیشه همراه با یک حرف اضافه خاص به کار می‌روند و اسم یا صفتی نیز بعد از آن‌ها و حرف اضافه مخصوص آن‌ها می‌آید که ابهام آن‌ها را برطرف می‌کند. به این اجزای برطرف‌کننده ابهام اسم‌ها، متمم اسمی می‌گوییم. برای مثال «خواهرزاده‌هایم» در جمله «امروز من مسئول مراقبت از خواهرزاده‌هایم بودم.» متمم اسمی است زیرا اسم «مراقبت» همیشه با حرف اضافه «از» و یک متمم همراه است. تفاوت این متمم با متمم قیدی را بیشتر بررسی می‌کنیم.

جدول تفاوت متمم قیدی و اسمی

در جدول زیر فرق متمم اسمی و قیدی را با مثال آورده‌ایم.

تشخیص متمم اسمی و قیدی

برای تشخیص متمم اسمی و قیدی از یکدیگر باید جمله مورد نظر را بررسی کنیم. اگر در آن، اسمی متمم‌پذیر وجود داشت، کلمه بعد از حرف اضافه اختصاصی آن اسم، متمم اسم خواهد بود. این موضوع را با مثالی که در ادامه آورده‌ایم، بیشتر درک می‌کنید.

مثال

در جمله زیر، دو گروه اسمی «از عموی مادرم» و «در خانه خودمان» همراه با حرف اضافه هستند. برای تشخیص اسمی بودن یا قیدی بودن آن‌ها به واژه‌های پیش از آن‌ها توجه می‌کنیم تا وجود یا عدم وجود اسم‌های متمم‌پذیر را بررسی کنیم. پیش از عبارت «از عموی مادرم»، واژه «استقبال» وجود دارد و این اسم همیشه با حرف اضافه «از» همراه است. بنابراین، «عموی مادرم» متمم اسمی است. عبارت «در خانه خودمان» نیز متمم قیدی از نوع مکان است که جای وقوع اتفاقات جمله را نشان می‌دهد.

شیوه تشخیص متمم قیدی

حالا که دانستیم متمم قیدی چیست، شیوه تشخیص آن را نیز در این بخش توضیح می‌دهیم. برای تشخیص متمم قیدی باید آن را از متمم اسمی و فعلی تشخیص بدهیم. یعنی اگر ترکیبی از «حرف اضافه + اسم و…» ساخته شده باشد یکی از این سه نوع متمم خواهد بود. پس برای تشخیص متمم قیدی باید دو نکته را بررسی کنیم. اول اینکه فعل جمله از نوع گذرا به متمم نباشد و دوم اینکه، اسم متمم‌پذیر در جمله وجود نداشته باشد. اگر هر دو این شرایط برقرار باشد، متمم از نوع متمم قیدی است. در فهرست زیر مراحل تشخیص متمم قیدی را آورده‌ایم.

• عدم وجود متمم فعلی و فعل گذرا به متمم
• عدم وجود متمم اسمی و اسم گذرا به متمم
• وجود معنای قیدی

در ادامه هرکدام از این موارد را با مثال توضیح می‌دهیم. پیش از آن می‌توانید با تماشای فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه هشتم در فرادرس، می‌توانید شیوه تشخیص متمم های قیدی را یاد بگیرید. لینک این آموزش را در کادر زیر آورده‌ایم.

بررسی برای عدم وجود متمم فعلی

برای انجام این کار باید با فعل‌های گذرا به متمم آشنا باشیم تا به محض دیدن آن‌ها در جمله‌ها، این فعل‌ها را تشخیص دهیم. در فهرست زیر، مصدرهای پرکاربردترین فعل‌های گذرا به متمم در فارسی را همراه با حرف اضافه اختصاصی هرکدام از آن‌ها آورده‌ایم. همچنین برای هرکدام از آن‌ها یک مثال نیز قرار داده‌ایم.

• جنگیدن با: رستم و اسفندیار با یکدیگر جنگیدند.
• پیوستن به: برخی از دشمنان به سپاه دشمن پیوستند.
• ترسیدن از: ما از صدای همهمه می‌ترسیم.
• گنجیدن در: این افکار در مخیله او نمی‌گنجد.
• نازیدن به: او به اموال خود می‌نازد.
• درآمیختن با: در قرن‌های پیشین فرهنگ شرق با فرهنگ غرب درآمیخت.
• نگریستن به: پدر داشت به عکس‌های سفر می‌نگریست.
• رنجیدن از: دیروز از تو رنجیدم.
• چسبیدن به: پسر کوچک خیلی محکم به مادرش چسبیده بود.
• پرهیختن از: تو هم از نزدیک شدن به مواد مخدر بپرهیز.
• برخوردن به: آن‌ها در مسیر خود به یک بچه آهوی زخمی برخوردند.
• گذشتن از: آیا می‌توانی از خواسته‌های خود بگذری؟
• اندیشیدن به: تمام شب را به او می‌اندیشیدم.

بررسی برای عدم وجود متمم اسمی

برای این کار باید کل جمله را بررسی کنیم و به‌دنبال اسم‌هایی بگردیم که برای کامل شدن معنای خود به جزئی نیاز دارند که همراه حرف اضافه مخصوص همان اسم می‌آید. در فهرست زیر، اسم‌های متمم‌پذیر پرکاربرد در زبان فارسی را آورده‌ایم تا با آ‌ن‌ها آشنا شوید و تشخیص آن‌ها برای شما ساده‌تر باشد. علاوه بر خود این اسم‌ها، حرف اضافه مخصوص هریک و مثالی برای هرکدام را نیز در همین فهرست قرار داده‌ایم.

• حکومت بر: ضحاک هزار سال بر ایرانیان حکومت کرد.
• آگاهی از: آگاهی از این شرایط برای ما بسیار مفید است.
• استقبال از: همه آن‌ها برای استقبال از مهمان‌ها آماده بودند.
• مخالفت با: معلم همیشه با نظرات او مخالف بود.
• آمیختن با: آمیختن ادب به تحصیلات، از ما انسان‌های بهتری می‌سازد.
• مبارزه با: سیاوش اصول مبارزه با دشمن را از رستم یاد گرفت.
• وابستگی به: وابستگی او به مادر خود دلایل زیادی دارد.
• خالی از: لحن تو هم خالی از نصیحت و طعنه نبود.
• هماهنگی با: آن پزشک، هماهنگی با بیماران خود را به‌طور شخصی انجام می‌دهد.

بررسی وجود معنای قیدی

بعد از اطمینان از عدم وجود متمم قیدی و عدم وجود متمم اسمی، باید معنای ترکیب متممی را بررسی کنیم تا از قیدی بودن آن مطمئن شویم. منظور از معنای قیدی این است که مکان، زمان، علت و کیفیت جمله را مقید به حالت خاصی کند.

انواع متمم قیدی

تا اینجا دانستیم متمم قیدی چیست و در ابن بخش انواع آن را بررسی می‌کنیم. متمم‌های قیدی مانند قیدهای دیگر از منظرهای گوناگونی مانند معنا، ساختمان و… قابل تقسیم‌بندی هستند. در این بخش، انواع متمم‌های قیدی را با مثال بررسی می‌کنیم. پیشنهاد می‌کنیم برای یادگیری انواع متمم، فیلم آموزش رایگان متمم و انواع و ساختارهای آن در فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر زیر آورده‌ایم.

انواع از نظر معنا

از متمم‌های قیدی می‌توانیم برای مقید کردن جمله به زمانی خاص، مکانی خاص، حالتی خاص و دلیلی خاص استفاده کنیم. در ادامه هرکدام از این چهار نوع را با مثال معرفی می‌کنیم.

متمم قیدی زمان

ترکیبی که از «حرف اضافه + اسم و…» ساخته شود و انجام یا وقوع جمله را مقید به زمانی خاص کند، قید از نوع زمان است. در کادر زیر، نمونه‌ای از آن را آورده‌ایم.

متمم قیدی مکان

هرگاه متممی قیدی، مکان وقوع فعل یا انجام آن را نشان دهد، از نوع قید مکان است. در کادر زیر نمونه‌ای از این نوع متمم های قیدی را مشاهده می‌کنید.

متمم قیدی کیفیت

گاهی متمم قیدی (حرف اضافه + اسم و…) کیفیت یا چگونگی وقوع فعل یا انجام آن را نشان می‌دهد. با مشاهده کادر زیر، نمونه‌ای از این نوع متمم قیدی را مشاهده می‌کنید.

متمم قیدی علت

اگر متمم قیدی، دلیل انجام یا وقوع فعل جمله یا کل آن را نشان دهد، متمم قیدی از نوع قید علت است. در کادر زیر یک نمونه از این نوع متمم‌های قیدی را آورده‌ایم.

انواع از نظر ساختمان

جزء ابتدایی متمم‌های قیدی همیشه حرف اضافه است اما جزء دوم آن‌ها می‌تواند اسم یا قید باشد. در اینجا با ذکر مثال با چندین نوع از ترکیبات متمم‌های قیدی آشنا می‌شویم.

حرف اضافه و قید

از ترکیب «حرف اضافه + قید مکان / زمان / کمیت / کیفیت و…» می‌توانیم متمم‌های قیدی زیادی را بسازیم. در کادر زیر نمونه‌ای از این نوع متمم قیدی را مشاهده می‌کنید.

نکته: توجه کنید که واژه «همین» که پس از حرف اضافه و قبل از قید زمان «امروز» وجود دارد، صفت پیشینی اشاره  برای قید «امروز» است و نقش اصلی در این ترکیب، متعلق به قید است نه این صفت اشاره.

حرف اضافه و اسم

اگر ترکیب «حرف اضافه + اسم» معنا و کاربرد قیدی داشته باشد، متمم قیدی محسوب می‌شود. برای مشاهده نمونه‌ای از این نوع متمم، کادر زیر را مشاهده کنید.

تا اینجا یاد گرفتیم متمم قیدی چیست و تفاوت آن با متمم اسمی و فعلی را نیز بررسی کردیم. در ادامه به بررسی متمم صفت و متمم شبه‌جمله و تفاوت آن‌ها با متمم قیدی نیز می‌پردازیم.

یادگیری انواع متمم با فرادرس

تا اینجا دانستیم متمم قیدی چیست و مثال‌هایی از آن را بررسی کردیم. متمم قیدی یکی از انواع این نقش دستوری است و انواع دیگری مانند متمم قیدی، اسمی و… نیز در دستور زبان فارسی وجود دارند. هرکدام از این متمم‌ها، نقشی خاص را در جمله ایفا می‌کنند. علاوه بر این، به‌طور کلی نقش متمم و قید تنها دو نوع از نقش‌های دستوری در زبان فارسی هستند و بسیاری نقش‌های دیگر در دستور زبان فارسی وجود دارند که  هرکدام از آن‌ها کاربرد خاص خود را دارند. پس یادگیری انواع متمم و انواع نقش‌های دستوری لازم است. به همین دلیل در این بخش، برخی از فیلم‌های آموزشی فرادرس را آورده‌ایم که برای یادگیری متمم قیدی، دیگر انواع متمم و سایر نقش‌ها، مفید هستند.

همچنین برای دسترسی به آموزش‌های جامع و یادگیری همه نقش‌های دستوری و مباحث ادبیات فارسی، می‌توانید از مجموعه آموزش‌های زیر استفاده کنید.

تشخیص متمم قیدی از متمم صفت و متمم شبه جمله

در این بخش با آشنا شدن با متمم صفت و متمم شبه‌جمله، تفاوت آن‌ها با متمم قیدی را یاد می‌گیریم. پیشنهاد می‌کنیم برای یادگیری متمم و انواع آن، فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه نهم در فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر زیر آورده‌ایم.

متمم صفت

در زبان فارسی معمولاً صفت‌های تفضیلی یعنی صفاتی که از ترکیب «صفت + تر» ساخته می‌شوند، به متممی نیاز دارند که بعد از حرف اضافه «از» می‌آید و معنای این صفت و کل جمله را کامل می‌کند. برای درک این نوع متمم، کافی است مثال موجود در کادر زیر را تماشا کنید.

متمم‌های صفت موجود در عبارت بالا را در فهرست زیر مشخص کرده‌ایم.

• از شما: متمم برای صفت تفضیلی باهوش‌تر
• از شما: متمم برای صفت تفضیلی بیشتر

متمم شبه‌جمله

برخی از صوت‌ها و شبه‌جمله‌های زبان فارسی نیز ممکن است همراه با متمم به کار بروند. منظور از صوت و شبه‌جمله، عبارت‌هایی بدون فعل است که معنای یک جمله کامل را به مخاطب منتقل می‌کنند. در کادر زیر نمونه‌ای از متمم شبه‌جمله را آورده‌ایم.

در فهرست زیر، متمم‌های شبه جمله مثال بالا را مشخص کرده‌ایم.

• شما: متمم صوت «وای»
• پرهیزگاران: متمم شبه‌جمله «آفرین»

پرسش های پرتکرار

در این بخش پاسخ چند سؤال رایج در زمینه متمم قیدی را با هم بررسی می‌کنیم.

فرق متمم قیدی و اجباری

متمم فعلی، متمم اجباری است زیرا فعل گذرا به متمم برای کامل شدن معنای خود به آن نیاز دارد. درحالی‌که متمم قیدی متمم اختیاری است یعنی اجباری برای وجود آن در جمله وجود ندارد.

گروه متمم قیدی چیست؟

منظور از گروه متمم قیدی، همان ترکیب «حرف اضافه + اسم یا قید» است. اما مبحث «گروه قیدی» نیز در دستور زبان وجود دارد که با متمم قیدی متفاوت است. هر قید در واقع یک گروه قیدی محسوب می‌شود. برای مثال، «زیبا» در جمله «او زیبا آواز می‌خواند.» گروه قیدی است. پس گروه متمم قیدی همان متمم قیدی و گروه قیدی، همان قید است.

تمرین

حالا که یاد گرفتیم متمم قیدی چیست، در این بخش، وجود متمم قیدی را در چند نمونه از شعر و نثر فارسی بررسی می‌کنیم تا برای تشخیص این نقش دستوری، بهتر عمل کنید.

نمونه سؤال متمم قیدی در فارسی

حالا که یاد گرفتیم متمم قیدی چیست و تفاوت آن با سایر ممتم‌ها مانند اسمی و فعلی را دانستیم، می‌توانید با شرکت در تمرین زیر، میزان یادگیری خود را افزایش دهید. برای انجام این تمرین که در واقع یک آزمون با ده پرسش چهارگزینه‌ای است، در هر سؤال، گزینه درست مورد نظر خود را انتخاب و روی آن کلیک کنید. سپس با فشردن گزینه «مشاهده گزینه صحیح» پاسخ درست همان سؤال را مشاهده خواهید کرد. با انتخاب هر یک پاسخ درست، یک امتیاز دریافت می‌کنید. امتیاز نهایی خود را در پایان تمرین یعنی پس از ثبت پاسخ همه پرسش‌ها و با کلیک بر  گزینه «دریافت جواب آزمون»،  مشاهده خواهید کرد.

جمع بندی

در این مطلب از مجله فرادرس بررسی کردیم متمم قیدی چیست و نمونه‌های زیادی از آن را معرفی کردیم. علاوه بر این، فرق متمم قیدی و فعلی و متمم قیدی و اسمی را با مثال توضیح دادیم. سپس به بررسی انواع متمم های قیدی و تفاوت آن با متمم صفت و متمم شبه‌جمله پرداختیم. در پایان مطلب نیز سؤال‌هایی چهارگزینه‌ای قرار دادیم تا با استفاده از آن‌ها تمرین کنید و یادگیری خود را تثبیت کنید.